1-b. Eng qadim gi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelm agan

1-b. 1. 1. Eng qadim gi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelm agan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san ’ati, donolik m ajm uasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa am aliy m unosabatda bo'lishning nam unasi tarzida e’tirof etilgan m a’naviy m adaniyat yodgorlik lari qadim gi grek tarixch isi H erod otn in g «Tarix», Strab on n in g «Geografiya» ham da M ahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, U rxu n -E n asoy b itik lari k ab i ad ab iy-tarixiy m anbalarda sa q la n g a n . U sh b u y od gorlik lar m o h iy a tin i o 'rgan ish in so n n in g shakllanishida moddiy va m a’naviy m adaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. M a’lumki, kishilik jam iyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy e’tiqodlar, eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson ongining ham shakllanib borishiga turtki bo'ldi. Bu jarayon minglab yillam i o'z ichiga olgan bo'lib, ana shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul qilingan xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. U shbu talablar m uayyan davrda yaratilgan yodgorliklarining asosiy m azm uni va m ohiyatini tashkil etadi. Eng qadimgi kishilarga xos bo'lgan xislatlar, ulam ing dastlabki, oddiy istaklari, orzu-um idlari qadimgi eposlarda aks etgan afsonaviy obrazlarhamda qahramonlar qiyofasida o'z ifodasini topgan. Afsona va rivoyatlarda eng qadim gi ajdodlarim izning tafakkur dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyat va afsonalar ham masog'ut, soq, xorazm iy, so'g'd ham da parfiyanlar yashagan davrlar ruhini ifoda etadi, xolos. Eng qadimgi m adaniy boyliklarim izni o'rganishda quyida uch guruhga ajratilgan m anbalarga tayanam iz: 1. Arxeologik qazilm alar natij asida topilgan ko'rgazmali ashyolar. 2. Xalq og'zaki ijodi m ateriallari ham da yozm a manbalar. 3. Buyuk adiblar, allom alarning ijodiy m erosi. M a’lum ki, ibtidoiy kishilar m ehnat faoliyati jarayonida o'z ehtiyojlarini qondirgan va bu jarayon yosh avlodda ham m ehnat qilish, am aliy faoliyatn i yo'lga qo'ya olish borasidagi nazariy bilim , ko'nikm a va m alakalarni hosil qilishga zam in hozirlagan. M ehnat faoliyatini tashkiletish jarayoni dastlabki paytlarda butun ijtim oiy hayotni yo'lga qo'yish negizida am alga oshirilgan bo'lsa, keyinchalik tarbiya inson faoliyati asosiy jih a ti, ijtim oiy ongni sh a k lla n tirish n in g m uhim om iliga aylan d i. D astlab k i urug'chilik jam iyatidan oldin ham inson y ash ash uchun kurashgan, mazkur davrda urug'ning barcha a’zolari jam oa boiib harakat qilganlar. Keyinroq kishilar m ehnat faoliyatini jam oa a’zolarining yosh jihatlariga ko'ra quyidagicha tashkil etganlar. a) bolalar va o'smirlar; v) ijtim oiy hayot va m ehnatda to la ishtirok etuvchilar; s) keksalar. Ibtidoiy jam iyatda bola o'zi uddalay oladigan faoliyatning tashkil etilish id a bevosita ishtirok etib, h ayot kechirish va m eh n at q ilish ko'nikm alarini o'zlashtirgan. Bu holat og'ir sharoitda kechgan. O'g'il bolalar erkaklar bilan ov qilish, qurol yasash kabi yum ushlarni bajarsalar, qizlar ayollar tom onidan bajariladigan m ehnat sirlarini o'zlashtirar edilar. H ech qaerda yozilm agan odat va an’analarga ko'ra, yosh bolalar keksalar nazorati ostida m alum tajribalarga ega bolardilar. Bola m alum tayyorgarliklardan so'ng m axsus sinovlardan o'tib, am aliy faoliyatda faol ishtirok eta olish huquqini qolga kiritar edi. U shbu an’ana, ya’ni bolalam I m u a y y a n y o sh g a c h a e n a g a y ok i m u ra b b iy g a to p s h ir is h y a q in davrlargacha saqlanib qolgan, hatto hozirgi kunda ham ko'zga tashlanadi.
2. «Devon» she’rlarida ilm olishning qadri, bilimli va donishmand kishilarni hurmat qilish, mehmondo'stlik, xushxulqlik, mardlik, jasurlikni targ'ib etuvchi, o'z manfaatini ko'zlagan molparast, baxil, ochko'z, do'sti va xalqiga xiyonat kabi xislatlarni qoralaydigan she’rlar ko'p. Bunday she’rlar turkiy xalqlar qadim-qadimdan inson shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor berganligidan darak beradi. Pand-nasihat janridagi asarlarning mazmunida asosiy o'rinni ilm olishga undash, uning foydalari, ilm ahlini hurm at etish to'g'risidagi fikrlar egallaydi. Yoshlarga ilmli kishilarga yaqinlashish, ulardan o'gitlar olish maslahat beriladi: 0 ‘g ‘lim , senga qoldirdim o‘git, Unga amal qil. Olimlargayaqinlash, bahra olgil,Tutib dil. Demak, o'g'ilga nasihat qilgan ota bilimli kishilardan yaxshilik kelishiga ishonadi, ammo ularning fikrini eshitibgina qolmay, amalda unga rioya etish lozimligini ham uqtiradi«Devonu lug‘atit-turk» asarida xalqning ta’lim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalangan maqollar mavjud. Maqollarda ham qo shiqlardagi kabi do'stlik, o'zaro hamkorlik, mehnatga muhabbat, ilm olish va kasb-hunar egallashga nisbatan ishtiyoq va ehtiyoj, vatanparvarlik va qon-qardoshlik tuyg‘usiga ega bo'lish, tejamkorlikning ahamiyati va isrofgarchilikning oldini olish, adolat va adolatsizlik, yaxshilik va yomonlikning oqibatlari, axloq-odob qoidalari, sihat-salomatlikni saqlashga oid o'gitlar o'z ifodasini topgan. Buni «Devon»da keltirilgan bir qancha maqollar mazmunida ko'ramiz: «Tirishqoqning labi yog'liq, erinchoqning boshi qonlik» maqolida tirishqoq odam o'z mehnati bilan yaxshi taomlar topadi, shunga ko'ra moyli (yog'li) ovqatlar eydi, erinchoq, dangasa odam esa, yalqovligi tufayli ishdan qochadi va pirovardida kambag'allik va qashshoqlikka mahkum bo'ladi. Natijada afsus chekadi, degan ma’no bor. «Odamning olasi ichida - yilqiniki tashi(sirti)da» maqoHda esa ayrim kishilarning yomon niyatlari, o'y-fikrlari, dilida boshqalarga nisbatan yuzaga kelgan xiyonatni yashirib, kishilarga zo'rma-zo'raki ravishda kulib qarashi, ularning xattih a ra k a tla rin i m aqtashi, o'zini go'yoki u larn in g yutuqlaridan quvonadiganday ko'rsatishi aytiladi. «Ho'kizning oyog'i bo'lguncha, buzoqning boshi bo'lgan yaxshiroq» maqolida mustaqillikning mutelik va tobelikdan, o'zgalar irodasiga bo'ysunishdan afzalligi, ayrim harakatlarni amalga oshirishda tashabbuskor, faol, ilg'or va tashkilotchi bo'lish maqsadga muvofiq ekanligiga urg'u beriladi. «Odobning boshi - til» iborasida esa xushxulqqa ega bo'lishga nisbatan qo'yiladigan talablardan biri - shirin so'zli, xushmuomala bo'lish ekanligi taTridlanadi. Shirinso'z, xushmuomala kishi el orasida tezda izzat-ikrom topadi, yuqori martabalarga erishadi. Shu bois yoshlarni yoshlikdanoq shirin so'zh, xushm uom alali bo'lishga o'rgatish m aqsadga muvofiqdir, deya ta’kidlanadi. Xalq orasida g'iybatchi kishilarga nisbatan «Ilon o'zining egriligini bilmay, tuyaning bo'ynini egri deydi» qabilidagi maqol qo'llanilgan. Ishda shoshma-shosharlikka yo'l qo'yishning kutilgan natijaga erisha olmaslikka sabab bo'hshi «Shoshgan kishi uyiga etolmaydi» tarzida ifodalangan. Maqollarda yana ilmu hunar, mehnatsevarlik xislatini yoshlikdan egallash zarurligi ham ifodalangan: «Kichikda qatug'lansa ulgazu sevinur». Inson yoshlikda aniq bir maqsadga intilsa, unga erishish yo'hda mashaqqat cheksa, tinimsiz harakat qilsa, voyaga etganida uning rohatini, mehnati natijasini ko'radi.
3. 3.Arab istilochilari VIII asrning o'rtalariga kelib Movarounnahrni to'la zabt etishga erishdilar. Arablar tomonidan bosib olingan erlarda xalqlar Islom dinini qabul qilishga majbur etildi. Arab istilochilarining Movarounnahr xalqining Islom dinini qabul qilish jarayoni qiyin kechgan va bu jarayon bir necha yillar davomida amalga oshirilgan. Chunki Movarounnahr yurti arab istilosiga qadar ham ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy jihatdan taraqqiy etgan bo'lib, bu mamlakatda yashovchi xalqlar turmush tarziga ko'ra ham arablarga nisbatan bir qadar ustunlikka ega edilar. Zero, mazkur hududda yashovchi xalqlarning aksariyati o'troq xalqlar boiib, turg'un holda dehqonchilik bilan shug'ullanar edilar. Shu bois ular tezda arab istilochilariga bo'ysuna qolmadilar. Aholining istilochilarga bo'ysunishni istamaganligining asosiy sabablaridan biri ular tomonidan ko'rsatilgan istibdod ekanligi bilan birga, bosqinchilarning mahalliy xalqning - yillar daomida tarkib topgan ma’naviy-madaniy merosi - san’ati, adabiyoti, yozuvi, osori-atiqalari hamda me’moriy yodgorliklarini poymol etishga qaratilgan harakat olib borganliklar ham bo'ldi. Shu bois arab istilochilari xalqni o'zlariga bo'ysundirish va ular tomonidan Islom dinini qabulqilinishiga erishish maqsadida harbiylar hamda Islom dini targ'ibotchilarining xizmatidan birdek foydalandilar. Natijada o'z oldilariga qo'ygan asosiy maqsadga erishdilar. Movarounnahrda Islom ta’limoti g'oyalari yoyilgunga qadar bu erda yashovchi xalqlar ko'psonli xudolarga, quyoshga, ko'k din(shaman)ga hamda o'zlari muqaddas deb bilgan narsalarga sig'inishar edi. Shunga ko'ra, o'lkada yagona bir g'oyaviy e’tiqod tarkib topmagan bo'lib, bu holat aksariyat vaziyatlarda turh elatlar o'rtasida kelishmovchiliklarni keltirib chiqarar va o'zaro janjallarga sabab bo'lar edi. Movarounnahrda Islom ta’hmoti g'oyalarining yoyilishi, kishilar tomonidan shariat qoidalari, Islom dini aqidalariga boVsunish, yagona va qudratli Ollohga sig'inish, Ollohning erdagi rasuli (elchisi) bo'lgan Muhammad alayhis-salom ko'rsatmalariga rioya etish xalqning ongiga chuqur singib, ular tomonidan mazkur din asoslarining qabul qilinishiga zamin hozirladi. Natijada Movarounnahrda islomiy qadriyatlar tarkib topa boshladi.
2-b. 1. VII asrdan XIV asrning birinchi yarmiga qadar O'rta Osiyoda tarbiya, maktabi va pedagogik fikrlar.? Islom dinining yoyilishi va uning ta’lim - tarbiyaga ta’siri. Hadis ilmining paydo bolishi, uning yonalishlari, muxaddislar. VII asrdan keyingi pedagogik qarashlar va madaniyat haqida gapriganda shu narsaga amin bolamizki bu masalalar Orta Osiyo tarixida islom dini goyalari bilan chambarchas bogliqdir. Chunki shu davrdan boshlab bizning yurtimizga ham islom dini goyalari kirib kela boshlagan edi. XII asrboshlarida islom goyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat oz movqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Kavkaz orti, Suriya,Shimoliy Afrika, Ispaniya xalifalik tarkibiga kiritildi. 651 - 715 yillar davomida arablar Movarounnahrni egalladilar. Ular bosib olingan xalqlarni islom diniga kirita boshladilar. Arab tili ham yangi madaniyat tili bolib maydonga chiqdi. Arablar yunon fanini yutuqlaridan foydalandilar, faylasuflar asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot, kimyoga oid yirik asarlar arabchaga ugirildi Arablar fanni tasnif etishni yunonlardan olib, fanlarni 2 nazariy va amaliy qismlarga ajratdilar. Birinchi qism - uch bulim tabiat, ilohiyot, matematika togrisidagi fanlar edi. Ikkinchi qism esa etika, iqtisod va siyosatga bolingan. Hind fani arab madaniyatiga asosan arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan. Yevropaliklar ham sonlarni hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar. Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiya rivojiga ham katta ta’sir korsatdi. IX asrlarda arab mulklari xaritalari tuzilgan edi. Arablar bosib olingan joylarida islom dini bilan birga bu dinning muqaddas kitobi Qur’onning tili - arab tilini ham joriy etishdi.Islom dinining asoschisi va targibotchisi Muhammad ibn Abdullox 570 yilda Makkada Kuraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tugiladi. Paygambarimizga nozil bolgan Qur’on oyatlari ham ular vafotidan keyin xalifalar tomonidan 23 yil davomida yod olinib va yozilib boriladi. "Qur’on" musulmonlarning muqadads kitobi bolib, arab tilida "Qiroat" ma’nosini anglatadi. "Qur’on 114 sura, 6236 oyatdan iborat. U kishilarni tenglik, birodarlik, tinch - totuv yashash, ezgulikka undaydi. Katta axloqiy qimmatga ega bolib, insonni ma’naviy kamolga yetishida muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov "Olloh qalbimizda va yuragimizda" risolasini yozdi, u kop tillarga tarjima qilindi. Islom dini goyalarini ta’lim - tarbiya jarayoniga tadbiq etishga imkoniyat yaratildi.
2. Sharq Uyg'onish davrida pedagogik fikrlarding rivoji. SHarq uyg`onish davri allomalarining (Muxammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino) ilmiy merosi va didaktik qarashlari. Al- Forobiyning ijtimoiy-pedagogik qarashlari va ilmiy- pedagogik merosining ahamiyati. Arab xalifaligi yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom dinining tarkib topishi madaniy hayotga ham ta’sir etdi. Madaniy hayotda yuz bergan ko’tarinkilik ma’naviy hayotda ham o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Ana shu ko’tarilish butun Arab xalifaligini, YAqin va o’rta SHarqni qamrab olganligi uchun ham SHarq uyg’onish davri deb ataldi. Bu uyg’onish jarayoni IX asrdan boshlab XV-XVI asrlargacha davom etdi. Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan Uyg’onish davri xalifalikning Bag’dod, Damashq, Xalab shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy hayotiga tarqalgan, bu esa u davlatlarning ham madaniy rivojlanishga zamin tayyorlagan. Xalifalik yemirilishi jarayonida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi madaniy rivojlanish xalifalik davridagi madaniy rivojlanishning davomi edi. Xalifa Xorun ar-Rashid davrida (786-833 y.y.) va uning o’g’li al-Ma’mun davrida Bag’dodda “Bayt–ul-hikma” (“Donishmandlik uyi”) (hozir Akademiya ma’nosida) tashkil etiladi. Mazkur Akademiya barcha ilm sohiblarining ilmiy markaziga aylanadi. Uning qoshida jahon kutubxonasi tashkil etilgan. Akademiya 813-833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya qoshida rasadxona ham bo’lgan, keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog’doddagi mazkur ilm markazi, o’z navbatida SHarq va g’arbda ilm-fanning taraqqiy etishiga, ma’naviy hayotning rivojlanishiga ta’sir etgan. Bu o’rinda xalifa al-Ma’munning ilm-fan ravnaqida ko’rsatgan homiyligini alohida ta’kidlash joiz. Zero, xalifa al-Ma’mun ilm fanni juda qadrlagan. U IX asr boshlaridan xalifalikning Xurosondagi noibi bo’lib turganda ham Movarounnahr va Xurosondagi olimlarni to’plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular orasida al-Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Farg’oniy, al-Marazviy kabi vatandosh olimlarimiz ham bo’lgan. Al-Ma’mun xalifalik taxtiga o’tirgach u olimlarning barchasini Bag’dodga chaqirib oladi va “Bayt-ul-hikma” -donishmandlik uyi (“Ma’mun akademiyasi”)da arab olimlari bilan hamkorlikda ilm-fan ravnaq topadi. SHuningdek, qadimgi yaratilgan madaniy yodgorliklar, ular xoh yunon, xoh arab, xoh Movarounnahr va Xuroson xalqining eng qadimgi antik davrlar madaniyati bo’lsin, Uyg’onish davri madaniyatining yaratilishi va rivojlanishiga asos bo’lib xizmat qildi. Agar arablar Markaziy Osiyoni bosib olib, bu yerda ilgari mavjud bo’lgan fan va madaniyat o’choqlarini yo’qotgan bo’lsalar, ko’p o’tmay qadimiy ilmiy an’ana asta-sekin tiklanib, natijada ilm-fanning yetuk siymolari yetishib chiqa boshlaydi. Bularning barchasining bir-biriga qo’shiluvi natijasida SHarqda bir butun madaniyat tarkib topadi va rivojlana boshlaydi. YAqin va o’rta SHarqda, jumladan, Eron, Kavkazorti va Movarounnahrda savdo aloqalarining rivojlanganligi, ilm-fan, hunarmandchilikning taraqqiy etishi moddiy va madaniy aloqalarning barchasi umumiy rivojlanishga ta’sir etdi. YAqin va o’rta SHarq mamlakatlarida madaniy yuksalishga olib kelgan asosiy sabab-feodal munosabatlarning yangi bosqichi bo’ldi. Bu davr madaniy taraqqiyotida arab xalifaligiga bo’ysungan mamlakatlarning xo’jalik-iqtisodiy aloqalarining kuchayishi va buning oqibatida turli madaniyatlar-hind, Movarounnahr, Eron, arab, Misr, grek-yunon-rim madaniyatlarining yaqindan o’zaro aloqasi va bir-biriga ta’sir etib borishi katta rol o’ynadi. Haqiqatdan ham bu davrda iqtisodiyot taraqqiy etdi, qishloq xo’jaligi, hunarmandchilik rivojlandi.
3. Sharq pedagogik ta'limotida ta'limiy -axloqiy g’oyalar Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda, ham muhim ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga qo’yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so’z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta’kidlansa, islom ta’limoti g’oyalariga ko’ra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli bo’lishdir Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki yo’nalishi ekanligiga urg’u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi shaxs o’zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi. “Aql to’g’risidagi” risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon bo’lishi lozim bo’lgan o’n ikki fazilatni keltirib o’tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o’z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson hayotini mo’tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo’lishda deb hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg’u beradi. Allomaning fikricha, axloqiylik, to’g’rilik, odillik, tadbirkorlik, o’zini vazmin tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo’lish komil inson qiyofasida aks etishi zarur bo’lgan eng asosiy sifatlardir. Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli bo’lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo’lishi esa uning yanada yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko’rsatkichi ekanligini uqtiradi.Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o’rinni egallaydi va o’z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega bo’lishi borasidagi g’oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor, qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli, sog’lom, jismonan baquvvat, mard va jasur1.Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo’lishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma’naviy rivojini ta’minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
3-b.1. Bu davr madaniy yuksalishi haqida gap borar ekan, ma’naviyatga, Uyg‘onish davri madaniyatiga xos quyidagi xarakterli tomonlarni qayd etib o‘tish mumkin: - koinotning vujudga kelishi, bosqichlari, olamning tuzilishi, moda va ruhning xususiyatlari kabi umumiy ilmiy-falsafiy masalalarga qiziqish, ilm-fan ma’rifat, ma’naviyatga intilish ijtimoiy rivojlanishning muhim mezoniga aylanishi; - insonni koinotni yaratuvchining eng oliy mahsuli deb baholash. Avvalo ilm, inson ahli tafakkurini ulug‘lash, unga ishonch bildirish, targ‘ib-tashviq etish, ularni yaratuvchining eng ulug‘ va yuksak ijodi deb baholash, ma’rifat tarqatish, jamiyat, jamoani yaxshilikka eltish insonning muhim vazifasi deb ilish; - axloq, odob, muomalani inson tarbiyasining asosiy maqsadlaridan deb bilish. Insonning adolat, yuksalish, ma’naviyatga intilishiga yo‘l ochish, imkoniya yaratish. Aqlda, axloqda, ma’naviyatda etuk bo‘lish, komil insonni yaratish, insonparvarlik, vatanga, odamlarga xizmat qilish, insonlar orasidagi do‘stlik, o‘zaro yordam, ko‘aklashuvga chaqirish bu davr madaniyatining etakchi jihatlaridandir; - komil inson rivojlangan davlatchilikda Shakllanadi. Bunday davlatchilik esa aql va ilmga, zaro kelishuv, birlikka ega bo‘lish natijasida amalga oshiriladi. Mustahkam davlatchilik turli ilm-fan tarmoqlarining rivojini ta’minlaydi; - mustahkam davlatchilik fozil jamoani vujudga keltira oladi, bu davlat, jamoaga rahbarlik, hokimlik qilayotgan Shaxsning ma’naviyatli, ilmli, axloqli bo‘lishi, jamoani yaratish, davlatchilikni mustahkamlash bu davr ijtimoiy ta’minotining muhim xislatlaridir.
2. Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo'lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», Strabonning "Geografiya" hamda Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, Urxun-Enasoy bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o'rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. Eramizdan oldin, taxminan 484(480)— 431(425) -yillari yashagan yunon tarixchisi Herodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, soqlar, masog'utlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Plutarxning qayd etishicha, Aleksandr Maqduniy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf- odatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat qilgan. Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo'lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», Strabonning "Geografiya" hamda Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, Urxun-Enasoy bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o'rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. Eramizdan oldin, taxminan 484(480)— 431(425) -yillari yashagan yunon tarixchisi Herodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, soqlar, masog'utlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Plutarxning qayd etishicha, Aleksandr Maqduniy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf- odatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat qilgan. . Shu maqsadda u o'ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos bo'lgan harbiy san’at sirlarini o'rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga oshirishga juda ko'p murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik bu yurtda qabul qilinishi o'sha davrda ko'plab maktablar ochilgani hamda unda erli aholi farzandlari ham o'qitilganidan dalolat beradi.. Eng qadimgi davrlarda yo'lga qo'yilgan ta’lim- tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni biz yana xalq og'zaki ijodi namunalari: afsonalar, qahramonlik eposlari, qo'shiqlar, maqol va iboralarda ilgari surilgan g'oyalardan ham olishimiz mumkin. Chunki xalq donishmandligining yorqin namunasi bo'lgan xalq og'zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo'lgan tarbiya tajribalari umumlashgan.
3. Maktabni boshqarish va unga rahbarlik qilish Yoshlarimizga jahon ta’lim mezonlariga mos xolda chuqur bilim berish, ularni Vatanga muhabbat, milliy istiqlol g’oyalariga sodiqlik ruxida tarbiyalash masalalari ta’lim sohasining asosiy vazifasidir. Bu esa uz o’rnida ta’lim boshqaruvi organlari, muassasalari, o’quv yurtlari rahbarlaridan tashkilotchi xamda tadbirkor, yuqori bilim va yuksak madaniyat egasi bo’lishini talab etadi. Ma’lumki, aksariyat umumta’lim maktablari rahbarlari xalq ta’limi xodimlari orasida eng ko’p mehnat sarf qilib ishlayotganlar toifasiga kiradi. Shuning bilan birgalikda ular faoliyatlari davomida juda ko’p qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday ahvolining obyektiv va subyektiv sabablari bor, albatta. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: - ta’lim boshqaruvining nazariy asoslari to’g’risida sust bilimga ekanliklari; - maktab ichki boshqaruvning samarasizligi; - maktab boshqaruvida inson omilini hisobga olmaslik;- qog’ozbozlik va buyruqbozlikka asoslangan uslubning saqlanayotganligi; -maktab rahbarlari o’rtasidagi ish taqsimotining amalda yaxshi ishlmayotganligi; - malaka oshirish masalasiga e’tiborsizlik; - kadrlar qo’nimsizligi; - vaqtdan unumli foydalanmaslik va hokazo. Kuyida boshqaruvda asosiy yo’nalishlari hisoblangan maktab ichki nazoratni tashkil etishning ayrim masalalari to’g’risida to’xtalamiz. Umumta’lim maktabini rivojlantirishning hozirgi bosqichida unga rahbarlik qilish, ogir va mas’uliyatli vazifadir. Maktab ichki nazorati: bu jamoaning uz oldiga quyilgan maqsadga muvofiq ravishda o’quv-tarbiya jarayonini xar tomonlama o’rganish va tahlil qilishdir. Doimiy puxta uylangan nazorat, muvaffaqiyatlarni to’g’ri aniqlash va mustahkamlash, pedagogik jamoa faoliyatida mavjud bo’lgan kamchiliklarning oldini olish imkonini beradi. Maktab ichki nazorati o’qituvchilar bilan bir qatorda maktab rahbarlarini xam intizomga o’rgatadi. Bu ish rejali, muntazam, aniq bir maqsadga qaratilgan, kompleks bo’lishi, o’quv-tarbiya jarayonining hamma tomonlarini qamrab olishi zarur.
4-b 1. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodologiyasi rivojlanishining hozirgi bosqichida ushbu yo'nalishning asosiy tushunchalarini aniqlashga kompleks yondashuvni ishlab chiqish masalasi dolzarb bo'lib qoldi. Bu, eng avvalo, jismoniy tarbiyaga oid tushunchalarning yetakchi umumpedagogik atama va kategoriyalar bilan aloqasini o‘rnatish zarurati bilan bog‘liq. Ta'rif Jismoniy tarbiya - ta'limning bir turi bo'lib, uning mazmunining o'ziga xosligi harakat mashqlarini o'rgatish, jismoniy sifatlarni shakllantirish, maxsus jismoniy tarbiya bilimlarini o'zlashtirish va jismoniy tarbiya bilan shug'ullanishga ongli ehtiyojni shakllantirishni aks ettiradi. Jismoniy tarbiya tizimi - jismoniy tarbiya ijtimoiy amaliyotining tarixiy shartli turi bo'lib, odamlarning jismoniy kamolotini ta'minlaydigan dunyoqarash, ilmiy-metodik, dastur-me'yoriy va tashkiliy asoslarni o'z ichiga oladi. Jismoniy tarbiya sohasi ushbu jarayonning mohiyati va o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi ko'plab tushunchalarni o'z ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish, jismoniy tarbiya, jismoniy madaniyat, jismoniy madaniyat mehnati, jismoniy tarbiya, jismoniy barkamollik shular jumlasidandir. Jismoniy (jismoniy) rivojlanish - bu ehtiyoj, muntazamlik va oldindan belgilangan tendentsiya (progressiv yoki regressiv) bilan tavsiflangan inson tanasidagi o'zgarishlar majmuasi. Jismoniy rivojlanish deganda irsiyat, atrof-muhit va jismoniy faollik darajasi ta'sirida erishilgan inson tanasining qobiliyatlari va funktsiyalarini shakllantirish jarayoni va natijasi tushuniladi. Jismoniy shakllanish - bu uning tana tashkiloti darajasini o'zgartirish uchun atrof-muhitning insonga ta'siri. Bu ham o'z-o'zidan, ham maqsadli bo'lishi mumkin. Jismoniy tarbiya mehnati jismoniy kamolotga erishish uchun insonning boshqalarga va o'ziga nisbatan faol faoliyati shaklidir. Jismoniy madaniyat - bu butun jamiyatning ham, shaxsning ham jismoniy kamolotini intensiv, maqsadli shakllantirish tomondan alohida shakllanish darajasini tavsiflovchi moddiy madaniyatning bir turi.
2. Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo'lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», Strabonning "Geografiya" hamda Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, Urxun-Enasoy bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o'rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. Eramizdan oldin, taxminan 484(480)— 431(425) -yillari yashagan yunon tarixchisi Herodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, soqlar, masog'utlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Plutarxning qayd etishicha, Aleksandr Maqduniy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf- odatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat qilgan. Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo'lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», Strabonning "Geografiya" hamda Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, Urxun-Enasoy bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o'rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. Eramizdan oldin, taxminan 484(480)— 431(425) -yillari yashagan yunon tarixchisi Herodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, soqlar, masog'utlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Plutarxning qayd etishicha, Aleksandr Maqduniy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf- odatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat qilgan. . Shu maqsadda u o'ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili va makedoniyaliklarga xos bo'lgan harbiy san’at sirlarini o'rgatishga buyruq bergan. Ana shu maqsadni amalga oshirishga juda ko'p murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik bu yurtda qabul qilinishi o'sha davrda ko'plab maktablar ochilgani hamda unda erli aholi farzandlari ham o'qitilganidan dalolat beradi.. Eng qadimgi davrlarda yo'lga qo'yilgan ta’lim- tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni biz yana xalq og'zaki ijodi namunalari: afsonalar, qahramonlik eposlari, qo'shiqlar, maqol va iboralarda ilgari surilgan g'oyalardan ham olishimiz mumkin. Chunki xalq donishmandligining yorqin namunasi bo'lgan xalq og'zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo'lgan tarbiya tajribalari umumlashgan.
3. Bu davr madaniy yuksalishi haqida gap borar ekan, ma’naviyatga, Uyg‘onish davri madaniyatiga xos quyidagi xarakterli tomonlarni qayd etib o‘tish mumkin: - koinotning vujudga kelishi, bosqichlari, olamning tuzilishi, moda va ruhning xususiyatlari kabi umumiy ilmiy-falsafiy masalalarga qiziqish, ilm-fan ma’rifat, ma’naviyatga intilish ijtimoiy rivojlanishning muhim mezoniga aylanishi; - insonni koinotni yaratuvchining eng oliy mahsuli deb baholash. Avvalo ilm, inson ahli tafakkurini ulug‘lash, unga ishonch bildirish, targ‘ib-tashviq etish, ularni yaratuvchining eng ulug‘ va yuksak ijodi deb baholash, ma’rifat tarqatish, jamiyat, jamoani yaxshilikka eltish insonning muhim vazifasi deb ilish; - axloq, odob, muomalani inson tarbiyasining asosiy maqsadlaridan deb bilish. Insonning adolat, yuksalish, ma’naviyatga intilishiga yo‘l ochish, imkoniya yaratish. Aqlda, axloqda, ma’naviyatda etuk bo‘lish, komil insonni yaratish, insonparvarlik, vatanga, odamlarga xizmat qilish, insonlar orasidagi do‘stlik, o‘zaro yordam, ko‘aklashuvga chaqirish bu davr madaniyatining etakchi jihatlaridandir; - komil inson rivojlangan davlatchilikda Shakllanadi. Bunday davlatchilik esa aql va ilmga, zaro kelishuv, birlikka ega bo‘lish natijasida amalga oshiriladi. Mustahkam davlatchilik turli ilm-fan tarmoqlarining rivojini ta’minlaydi; - mustahkam davlatchilik fozil jamoani vujudga keltira oladi, bu davlat, jamoaga rahbarlik, hokimlik qilayotgan Shaxsning ma’naviyatli, ilmli, axloqli bo‘lishi, jamoani yaratish, davlatchilikni mustahkamlash bu davr ijtimoiy ta’minotining muhim xislatlaridir.
5-b. 1. Maktabni boshqarish va unga rahbarlik qilish Yoshlarimizga jahon ta’lim mezonlariga mos xolda chuqur bilim berish, ularni Vatanga muhabbat, milliy istiqlol g’oyalariga sodiqlik ruxida tarbiyalash masalalari ta’lim sohasining asosiy vazifasidir. Bu esa uz o’rnida ta’lim boshqaruvi organlari, muassasalari, o’quv yurtlari rahbarlaridan tashkilotchi xamda tadbirkor, yuqori bilim va yuksak madaniyat egasi bo’lishini talab etadi. Ma’lumki, aksariyat umumta’lim maktablari rahbarlari xalq ta’limi xodimlari orasida eng ko’p mehnat sarf qilib ishlayotganlar toifasiga kiradi. Shuning bilan birgalikda ular faoliyatlari davomida juda ko’p qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday ahvolining obyektiv va subyektiv sabablari bor (https://muhaz.org/maktabgacha-logopediya-fanining-asosiy-maqsad-va-vazifalari-fa.html), albatta. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: - ta’lim boshqaruvining nazariy asoslari to’g’risida sust bilimga ekanliklari; - maktab ichki boshqaruvning samarasizligi; - maktab boshqaruvida inson omilini hisobga olmaslik; - qog’ozbozlik va buyruqbozlikka asoslangan uslubning saqlanayotganligi; -maktab rahbarlari o’rtasidagi ish taqsimotining amalda yaxshi ishlmayotganligi; - malaka oshirish masalasiga e’tiborsizlik; - kadrlar qo’nimsizligi; - vaqtdan unumli foydalanmaslik va hokazo. Kuyida boshqaruvda asosiy yo’nalishlari hisoblangan maktab ichki nazoratni tashkil etishning ayrim masalalari to’g’risida to’xtalamiz. Umumta’lim maktabini rivojlantirishning hozirgi bosqichida unga rahbarlik qilish (https://muhaz.org/oz-yonalishi-boyicha-kamida-bakalavr-darajasidagi-oliy-malumot.html), ogir va mas’uliyatli vazifadir. Maktab ichki nazorati: bu jamoaning uz oldiga quyilgan maqsadga muvofiq ravishda o’quv-tarbiya jarayonini xar tomonlama o’rganish va tahlil qilishdir. Doimiy puxta uylangan nazorat, muvaffaqiyatlarni to’g’ri aniqlash va mustahkamlash, pedagogik jamoa faoliyatida mavjud bo’lgan kamchiliklarning oldini olish imkonini beradi. Maktab ichki nazorati o’qituvchilar bilan bir qatorda maktab rahbarlarini xam intizomga o’rgatadi. Bu ish rejali, muntazam, aniq bir maqsadga qaratilgan, kompleks bo’lishi, o’quv-tarbiya jarayonining hamma tomonlarini qamrab olishi zarur.
2. 2. IX-XI asrlar-Sharq Uyg’onish davri. Arab xalifaligi yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom dinining tarkib topishi madaniy hayotga ham ta’sir etdi. Madaniy hayotda yuz bergan ko‘tarinkilik ma’naviy hayotda ham o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. Ana shu ko‘tarilish butun Arab xalifaligini (https://fayllar.org/t-metarix-kitoblari-bot.html), Yaqin va o’rta Sharqni qamrab olganligi uchun ham Sharq uyg’onish davri deb ataldi. Bu uyg’onish jarayoni IX asrdan boshlab XV-XVI asrlargacha davom etdi. Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan Uyg’onish davri xalifalikning Bag’dod, Damashq, Xalab shaharlarida boshlanib, barcha boshqa xalqlar madaniy hayotiga tarqalgan, bu esa u davlatlarning ham madaniy rivojlanishga zamin tayyorlagan. Xalifalik emirilishi jarayonida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi madaniy rivojlanish xalifalik davridagi madaniy rivojlanishning davomi edi. Xalifa Xorun ar-Rashid davrida (786-833 y.y.) va uning O’g’li al-Ma’mun davrida Bag‘dodda “Bayt–ul-hikmat” (“Donishmandlik uyi”) (hozir Akademiya ma’nosida) tashkil etiladi. Mazkur Akademiya barcha ilm sohiblarining ilmiy markaziga aylanadi. Uning qoshida jahon kutubxonasi tashkil etilgan. Akademiya 813-833 yillarda yanada rivojlangan. Akademiya qoshida rasadxona ham bo’lgan, keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog’doddagi mazkur ilm markazi, o‘z navbatida Sharq va g’arbda ilm-fanning taraqqiy etishiga, ma’naviy hayotning rivojlanishiga ta’sir etgan. Bu o‘rinda xalifa al-Ma’munning ilm-fan ravnaqida ko’rsatgan homiyligini alohida ta’kidlash joiz. Zero, xalifa al-Ma’mun ilm fanni juda qadrlagan. U IX asr boshlaridan xalifalikning Xurosondagi noibi bo‘lib turganda ham Movarounnahr va Xurosondagi olimlarni to’plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib bergan. Bular orasida al-Xorazmiy, al-Xuttaliy, al-Javhariy, al-Farg’oniy, al-Marazviy kabi vatandosh olimlarimiz ham bo’lgan. Al-Ma’mun xalifalik taxtiga o‘tirgach u olimlarning barchasini Bag’dodga chaqirib oladi va “Bayt-ul-hikmat” -donishmandlik uyi (“Ma’mun akademiyasi”)da arab olimlari bilan hamkorlikda ilm-fan ravnaq topadi.
3. Pedagogika tarixi fan sifatida. Pedagogika tarixi jamiyat taraqqiyoti qonunlariga suyangan holda turli pedagogik nazariyalarni, ta’lim-tarbiyaning mazmuni va metodlarini o’rgatadi. O’tmishning pedagogik sistemalarida bo’lgan ilg’or va progressiv fikrlarning hammasidan ijodiy foydalanadi. Demak, pedagogika tarixi ijtimoiy fandir. U tarixiy pedagogika xodisalariga davr talabi asosida yondoshadi, tarbiya nazariyasi va amaliyotini turli bosqichlarda xilma-xil bo’lganligini ochib beradi, ilg’or qarashlarning taraqqiyot yo’lini ko’rsatib beradi. Pedagogika tarixi fani quyidagi fanlar, ya’ni, pedagogika, psixologiya, madaniyat tarixi, O’zbekiston tarixi, jahon xalqlari tarixi, falsafa, etnografiya, arxeologiya, ahloqshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy aloqadadir. Biz pedagogika tarixi fanini o’rganish va tahlil qilishda: qadimgi yozuvlar (https://fayllar.org/eng-qadimgi-yozuvlar-va-ularning-marifiy-ahamiyati-avesto-eng.html), bitiklar, qo’lyozma yodgorliklari, sharq mutafakkirlarining ilmiy – ma’naviy me’rosi, xalq og’zaki ijodi, muqaddas kitoblar, pandnomalar, dasturlar, o’quv qullanmalari va darsliklar, xalq maorifi masalalariga oid materiallar, matbuot materiallari, prezident Islom Karimovning ta’lim-tarbiyaga, oir asarlariga asoslanamiz. Pedagogika tarixi fanining metadologiyasi esa milliy va umumbashariy qadriyatlar, xalq pedagogikasi, Markaziy Osiyo va SHarq mutafakkirlarining ilmiy va ma’naviy merosi, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’lim – tarbiyaga oid asarlari va milliy istiqlol g’oyasi haqidagi nazariyalari hisoblanadi. Pedagogika tarixini o’rganish o’qituvchilarining faqat pedagoglik madaniyatini oshiribgina qolmay, balki, shu bilan birga (https://fayllar.org/1-dars-pythonni-ornatish-v2.html), unga pedagogik mahoratni egallashga yordam beradi. SHuningdek, o’tmishning ta’lim – tarbiya sohasidagi eng yaxshi tajribalarini o’rganadi, bu esa uning kundalik pedagoglik faoliyatida yordam beradi, uni bevosita amaliy faoliyatga tayyorlaydi. Bu borada yaratilgan tarixiy, falsafiy, adabiyotshunoslikka oid asarlardan ham ijodiy foydalanishga harakat qildik. Xullas, ushbu qo’llanmaning yaratilishida faylasuf, sharqshunos, tarixchi, filolog olimlardan B.Ahmedov, A.Ahmedov, A.Abdullayev, V.V.Bartold, YE.E.Bertels, A.Bahoutdinov, I.S.Braginskiy, B.G’.G’afurov, V.Zoxidov, I.Mo’minov, O.Fayzullayev, SH.SHomuxammedov, A.Qayumov, Y.Jumaboyev, A.Irisov, M.Orifiy, M.Hayrullayev, S.Rajabov va boshqalarning ishlari qo’llanma va yo’llanma vazifasini o’tadi.

6-b. 1. Eng qadimiy davrlardan VII asirge qadargi ta'lim -tarbiya va pedagogik fikrlar Biz qadimgi madaniy-pedagogik boyliklarimizni o’rganishda quyidagi uch asosiy manbaga tayanib ish ko’ramiz: Xalq og’zaki ijodi materiallari. Buyuk adib va allomalarning ijodiy merosi. Arxeologik topilmalar.Ma’lumotlarga qaraganda, “Avesto” eramizdan avvalga VII asrning oxiri va VII asrning boshlarida yaratilgan bo’lib, to’liq kitob shaklida eramizdan avvalgi I asrda shakllangan. Ushbu kitobda inson shaxsining takomiliga oid ma’rifiy fikrlarning mahlum bir tizimi ifodalangan. Hatto uni tabiiy, ilmiy, ma’rifiy fikrlar to’plangan dastlabki pedagogik asar deyish mumkin. Kitob 1200 bobdan iborat bo’lib, 12 ming oshlangan mol terisiga oltin harflar bilan bitilgan, deyiladi. Ushbu kitob Iskandar istilosigacha Istaxr shahrida saqlangan. Keyinchalik Iskandar ushbu kitobni Yunonistonga olib ketib, kerakli joyini olib qolganini yoqib yuborgan. Zardusht - «Sariq to’n egasi», degan mahnoni bildiradi. Ushbu kitob bizga 2 nusxada yetib kelgan: Birinchisi: Duolar to’plamidan iborat bo’lib, «Vendedat sede», yahni «Pok Vendedat» deb ataladi. Bu kitobga «Yasna»lar, «Visperad» ham kiritilib, yaxlit tarzda shakllangan.Ikkinchisi: Birinchisi kabi «Vendedat», «Yasna» «Visperad»lar qatori ularning izohli tarjimasi - «Zand” kiritilgan. «Avesto» ikkinchi variantiga ko’ra quyidagi qismlardan iborat: «Vendedat». U 22 bobdan iborat bo’lib, asosan, Axuramazda bilan Zardushtraning savol-javoblari shaklida yozilgan. Bu bob yomon ruhlar – devlarni yengish voqealari, gunohlardan pok bo’lish qoidalari va mifologik unsurlarni o’z ichiga oladi. «Visperad” 24 bobdan iborat. Butun borliq Ollohniki. Ibodat yo’sinlaridan iborat. «Yasna» 72 bobdan iborat bo’lib, diniy ibodatlar paytida, qurbonlik marosimida aytiladigan qo’shiqlar, xudolar madhi va boshqalardan iborat. «Yashtlar». U zardushtiylik mahbudalarini madh etuvchi 22 qo’shiqni o’z ichiga oladi. Kichik Avesto Quyosh, Oy, Ardvisura, Olov va boshqa xudo hamda mahbudlar sharafiga yig’ilgan kichik ibodat matnlaridan iborat.

2. Maktab hujjatlarini o'rganish va tahlil qilish Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqalgan metodlaridan biri o'quvchilar va maktab hujjatlarini o'rganishdan iborat. O'quvchi­larning' dasturning ayrim bo'limlari bo'yicha tayyorgarlik darajasini aniqlash, o'qitishning ma'lum davri davomida o'sishi va rivojlanishlarini kuzatish imkonini beradi. Masalan, maxsus yozma va grafik ishlar shu maqsadda o'tkaziladiki, bularni tekshirish natijasida bolalarning matematikadan olgan bilimlarini va malakalari aniq ko'rinishi kerak; ma'lum vaqt oralig'ida bunday maxsus ishlarni bajartirib turish, o'quvchilar olg'a siljiyotganini va qanday darajada siljiyotganini ko'rsatadi. O'quvchilarning yozma ishlarida yo'l qo'ygan xatolarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday tahlil butun sinf o'quvchilarining duch keladigan murakkab qiyinchiliklarini, shuningdek, o'quvchilarning matematikani o'zlashtirishlaridagi induvidual xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. O'quv hujjatlari (o'quv rejasi, dasturi, metodik ishlar hujjatlari, hisobotlar va h.k.) o'quv tarbiyaviy ishlarni rivojlanish jarayoni va holatini aks ettiradi. O'quvchilarning daftarlarini o'rganish, ilmiy tadqiqot ishi uchun ahamiyatga ega. Maktab hujjatlarini tahlil qilish metodi. Maktab hujjatlarini tahlil qilish davlat qonunlarining amalda bajarilish darajasini, har bir xodimning faolligini aniqlash, ularning amaliy hayotdagi faoliyatidagi kamchilik va xatolarni aniqlashga va ularning topshirilgan ish uchun mas‘uliyatini oshirishga imkon beradi. Maktab hujjatlarini; rejalashtirishning barcha turlari; umumiy ta‘limga doir hisob va hisobot; dars jadvali; o‘quvchilar tarkibi soni; sifati; ta‘lim- tarbiya ishlarini taqsimlash; o‘quvchilarning delolari; sinf jurnallari; o‘quvchining kundalik daftarlari; buyruqlar daftarlari; pedagoglar kengashi qarorlari daftari; maktab smetasi; maktab pasporti; inventarlar daftari va hokazolar. Hujjatlarni tahlil qilishda o‘quvchilar kontingentining o‘sishi va kamayishi tavsifiga, bolalarning maktabga ketib qolishiga, ularning ayrimlari va sinf bo‘yicha o‘zlashtirish darajasiga, rag‘batlantirish va jazolash choralarini to‘g‘ri tashkil qilinishiga, maktab pedagoglar tarkibiga va maktabning o‘quv - moddiy bazasiga alohida e‘tibor beriladi.
3. Muxammed Ibn Musa ol Xorazmiyning didaktik fikrlari.Asarlari: «Al jabr va al-muqobala», «Hind arifmetikasi xaqida kitob», «Er satxini o’lchash», «Quyosh soatlari to’g’risida», «Yaxudiylar tarixi va ularning bayramlarini belgilash» va boshqalar. Didaktik qarashlari: Al-Xorazmiy bilish nazariyasiga muxim hissa qo’shdi. U birinchilardan bo’lib, induktsiya, deduktsiya, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos soldi.U birinchi marta insonlar o’rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi. Hindlarning o’nlik raqamlari Xorazmiy tufayli «Arab raqamlari» nomi bilan butun dunyoga yoyildi. Xorazmiy xindlarning falakiyot jadvallarini tahlil etib, «Xorazmiy ziji» nomi bilan mashxur astronomik jadvallar tuzdi.Barcha mutafakkirlar kabi Muhammad al-Xorazmiy ham ko'rgazmali-tajriba metodlari, bilim berishning turli vositalari, savol-javob, malaka va ko'nikmalarni shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash metodlaridan foydalangan. Allomaning arifmetikaga oid risolalari tafakkurni rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga e’tibor berganligini ko'rsatadi. «Men arifmetikaning oddiy va m urakkab masalalarini o'z ichiga oluvchi «Aljabr va-l-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob»ni ta’lif qildim, chunki meros taqsim qilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda va adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, yer o'lchashda, kanallar o'tkazishda, geometriyada va boshqa shunga o'xshash turhcha ishlarda kishilar uchun zarurdir». Muhammad al-Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasaw ur orqali farq qihsh haqida fikr bayon etgan: sezgi orqali bilish bu qisman bilish bo'lsa, mantiqiy bilish haqiqiy bilimning muhim tomonini namoyon etadi.
7-b. 1.Abu Nasr Forobiy (to'liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn O'zlug' ibn Tarxon al-Forobiy) hijriy 260 -yil (milodiy 873 -yil)da Shosh - Toshkentga yaqin Forob (O'tror) degan joyda harbiy hizmatchi oilasida tug'ilgan. Forobda boshlang'ich ta’limni olgach, Shoshda, Buxoroda, Samarqandda ta’lim olganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin arab xalifahgining yirik madaniy markazi Bag'dodga turh tomonlardan kelgan olimlar yig'ilganligi, uning yirik ilmiy markazga aylanganligi tuyfayli Forobiy ham ilm ohsh istagida Bag'dodga jo'naydi. Bag'dodda Forobiy turh fan sohalarini o'rganadi. Masalan, unga yunon tilida Abu Bashar M atta (Matta ibn Yunus), tibbiyot va mantiqdan Yuxanna ibn Haylon (Jilon) ta’hm bergan. Umuman, Forobiy Bag'doda matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik, poetika bilan shug'ullandi, turli tillarni o'rgandi. Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan oshiq tilni bilganhgi haqida gapiriladi. Abu Nasr Forobiy qomusiy olim hisoblanadi. Tadqiqotchilar uning 160 dan ortiq ilmiy asar yaratganligini qayd etadilar. Forobiy tahminan 941-yillardan boshlab Damashqda yashaydi. Shahar chekkasidagi bog'da qorovul bo'lib ishlaydi va faqirona hayot kechirib, ilmiy ish bilan shug'ullanadi. 943-967 -yillari esa Halabda yashaydi. 949- 950 -yillarida Misrda ham bolgan. So'ng yana Damashqga qaytib, shu erda 950 -yili vafot etgan. Damashqdagi «Bob as-sag'ir» qabristoniga dafn qilingan. Abu Nasr Forobiy ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo'shgan ohm. U tabiiy, ilmiy va ijtimoiy bihmlarning barcha sohalarida ilmiy ish ohb borgan. Forobiy o'zidan keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa, filologiya va boshqa tabiiy, ilmiy bilimlarning turh sohalarida asarlar yaratgan.
2. Amir Temur Ko'ragon ibn Amir Tarag'ay Kesh(Shahrisabz)ning Xo'ja Ilg'or (hozirgi paytda bu qishloq Yakkabog' tum aniga qarashli) qishlog'ida 1336-yilning 9- aprehda tavallud topgan. Uning otasi Amir Tarag'ay o'ziga to'q, badavlat kishi bo'lgan. Onasi Tegina begim esa buxorolik taniqli ohm Ubaydullohning qizi bo'lgan Amir Tem ur johillik, yovuzlikni, zo'ravonlikni yoqtirmasdi.Insonparvar, adolath hukmdor edi. M asalan, «Temur tuzuklari» hukmdorning hokim iyatni boshqarish qoidalari ham da odob-axloq me’yorini belgilab beruvchi yo'riqnomadir. Taniqli ohm Bo'riboy Ahmedov «Temur tuzuklari» podsholarning turish-turm ush va axloq-odob norm alarini belgilovchi risoladir, deb ta ’riflaydi. H aqiqatan ham, mazkur asarni turm ush odobi, hulq-odob qoidalari tartib berilgan an’anaviy asarlar qatoriga qo'ysak bo'ladi. Zero, tarixan talimiy-axloqiy asarlaming barchasida ham dastlab davlatni boshqarishga oid qarashlar, so'ng axloq me’yorlari bayon etiladi. Shunga ko'ra, bu asardan ta ’hmiy-axloqiy asar sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Amir Tem ur asarda insonparvarlik, m ehnatsevarlik, adolatlilik, vatanga sadoqat, jasorat, to'g'rilik, do'stlik va hamkorlik, m ehr va m u ru w at ko'rsatish, sabr-qanoat, yaxshilik kabi xislatlarni ulug'laydi va xiyonat, bevafolik, sotqinlikni qoralaydi. Hayotda «rosti - rusti» qoidasiga rioya etgan Amir Temurning o'zi naqshbandiylik tariqatidagi «Dil ba yoru, dast ba kop> prinsipiga ko'ra ish tutadi
3.. VII asr birinchi yarmida Islom g'oyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat o'z mavqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni zabt eta boshladi. Butun Arabiston yarimoroh, Eron, Suriya, Janubiy Ispaniya, Kavkaz hamda Shimoliy Afrikada joylashgan bir qancha mamlakatlar xalifalik tarkibiga kiritildi. Bolalarga dastlabki saboq harflarni o'qishdan boshlangan, bu usulda har bir bola alifbe tartibida harfning nomini bilib olishi (alif, be, te, se, va h.), so'ngra shu harflarni qo'shib o'qishni mashq qilar edi. Mashq oxiriga etgandan so'ng bolalar qoliga «Qur’on» berilgan va domla rahbarligida «Qur’on»ning har bir surasi takrorlanib o'rganilgan. Asta-sekin ota-onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bera boshladilar. «Qur’on»ni yod bilgan kishi qori deb atalardi. Qorilar katta hurmatga sazovor edilar. Bora-bora o'qimishli kishilar, ya’ni domlalar alohida ajralib, o'z xonadonlarida ham maktablar ocha boshladilar. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og'zaki hisobni o'rganar, asta-sekin fors-tojik va turkiy tildagi kitoblarni, qolyozmalar ham o'qitilar, o'rgatilar edi. Husnixat va arifmetika bilan yana xususiy muallimda shug'ullanar edilar. Movarounnahrda arab bo'lmagan bolalar uchun «Xaftiyak» VIII asrda tuzilgan bo'lib, «Qur’on» suralaridan ettidan biri tanlab olingan darslik sifatida o'rganilgan.
8-b. 1. Qariyb bir yarim asr davomida mogullar istibdodi ostida xonavayron bolgan Movarounnahr xalqi XIV asrning boshlariga kelib mogul istilochilari zulmidan qutula boshladi. Movarounnahrda kuchli davlat tuzishga bolgan intilish golib keldi. Mogul istilochilariga qarshi Buxoroda xalq Mahmud Torobiy boshchiligida qozgoldi, Samarqand va Xurosonda esa Sarbadorlar qozgolonlari roy berdi. Natijada Sarbadorlar uzoq muddat hatto hokimiyatni ham boshqarib turdilar.XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrning feodal tarqoqligiga barham berildi, mamlakat mogul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri va XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal munosabatlar yanada rivoj topa boshladi.Sohibqiron Temur va dastlabki temuriylar hukmronlik qilgan davr Movarounnahr tarixida alohida orin egallaydi.Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnahrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boshladi. Shuning uchun ham XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asr tarixda Sharq Uygonish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi. Chunki, bu davr madaniyati oz tamoyillari, yonalishi, iqtisodiy asosi jihatidan IXXII asr madaniyatining davomi sanaladi. Shu bois XIV asr oxiri va XV asrlarda Movarounnahrdagi Sharq Uygonish davri madaniy ravnaqini IXXII asrlardagi madaniy rivojlanishidan ajratib olib korsatish mumkin emas. XIV asrning uchinchi choragi va XV asrda Markaziy Osiyoda iqtisodiyot, fan va madaniyat osdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning koplab shaharlarida Samarqandga hunarmandlar, olimu fozillar, sanatkorlar, muhandislar olib kelindi va ularning boy tajribalari, ijodiy mahoratlaridan ilm-marifat, madaniyat, qurilish jabhalarida keng foydalanildi. Samarqand va Hirotda madrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi. Tibbiyot ilmini organishga qiziqish yanada kuchaydi. Riyoziyot, falakiyot, jogrofiya, tarix, adabiyot, falsafa hamda tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Umar Xayyom, Sadiy meroslarini, shuningdek, yunon-rim madaniyatini organishga havas kuchaydi.Shuni takidlash kerakki, Temur va uning izdoshlari, temuriylar davrida fan va madaniyat rivojlandi. Ayniqsa Samarqand va Hirot shaharlari madaniyat, ilm-marifat markaziga aylandi. Amir Temur saltanatni bino qilish va uni mustahkamlash uchun juda katta xizmat qildi. Ana shunday buyuk xizmatlaridan eng muhimi mamlakatda talim tizimini rivojlantirish sohasiga qaratilganligi edi. Chunki uning etiqodiga kora bilimdon va tadbirkor insongina mamlkatning rivojlanishiga hissa qosha oladi. Shuning uchun ham sohibqiron bilimli va ishbilarmon, tadbirkor kishilarni tarbiyalashga katta etibor beradi. Bu borada talim tizimining oziga xos orni bolishi kerakligini anglagan holda maktab va madrasalar qurdiradi. Saltanat poytaxti Samarqand atrofida on ikki bog va qasr yaratadi, shahar arki Koksaroy, uning atrofida esa Bostonsaroylar bino etadi. Jome masjidi, maqbaralar, memoriy yodgorliklar qurdiradi. Bu ishlarga faqat Amirning ozi emas, uning atrofidagi yaqinlari ham turli madrasalar qurishga bosh-qosh boladilar.
2. Rayhon Beruniyning pedagogik qarashlari. O‘rta asr Sharqining jahonga mashhur yana bir qomusiy olimlaridan biri Abu Rayxon Beruniy bo‘lib, uning olim sifatida shakllanishida o‘sha davrning allomalari alXorazimiy, alForobiylarning ta‘siri katta bo‘ldi. Abu Ali ibn Sino, Firdavsiy va Daqiqiylar u bilan bir davrda ijod qildilar. Uning qalamiga mansub bo‘lgan asarlar soni 150 dan ortiq bo‘lib, deyarli barcha fan sohalariga bag‘ishlab yozilgan. Olimiing "O‘tmish yodgorliklari", "Geodeziya", "Yulduzlar haqida ilm", ―Hindiston", ―Qonuni Mas‘udiy", "Menerologiya", "Farmakognoziya" kabi asarlari o‘zbek va rus tillariga tarjima qilingan. U ijtimoiy soxaga bag‘ishlab maxsus asarlar yozmagan, biroq uning barcha asarlarida ta‘limtarbiya, odob va axloq, masalalariga doir butun bir pedagogic qarashlar sistemasiga duch kelamiz. Beruniyning o‘zi tibbiyot tadqiqotchisi sifatida mashxur bo‘lishiga qaramay, uning ijtimoiy hodisalar tadqiqotiga bag‘ishlangan faoliyati o‘zining keng ko‘lamligi, chuqur va mantiqan izchilligi bo‘lgan ko‘p olimlarning xayratiga sazovor bo‘lgan. ―Beruniy ilmiy merosida u yaratgan tabiatni o‘rganish va bilish metodi katta o‘rin egallaydi. Bu uning dunyoviy va ilmiy fanlarga bo‘lgan munosabatini ham belgilab bergan. Uningcha, fan javob berolmagan bilim sohalarini diniy bilimlardan izlash lozim. U sovet tuzumi davrida ba‘zi tadqiqotchilar ta‘kidlashganidek, hech qachon dinga qarshi bormagan, dinga e‘tiqodli, chin musulmon bo‘lgan‖ Beruniy ilmiy metodni xarakterli xususiyati sifatida uning obyektivli kuzatish, tajribalarga tayanish, og‘zaki va yozma yodgorliklarni o‘rganish, faktlarga tanqidiy yondashish, ularni allaqachon ma‘lum bo‘lgan haqiqat bilan chatishtirish, mantiqan umumlashtirishga, aqliy umumlashtirishdan nazariya hosil qilish kabi ilmiy operatsiyalarni, usul va metodlarni ko‘rsatib o‘tadi.
3. Abdurahmon Jomiy (1414-1492) Jom shahrida tugiladi, yoshligida ularning oilasi Hirotga kochib otadi. Maktab, keiyn Nizomiya madrasasida oqiydi. Keyin Samarqandda uz ilmini oshiradi. U kop sohalar boyicha chuqur bilim oladi. Jomiy 1469 yili Hirotda Navoiy bilan uchrashadi, dostlashadi. 1472 yili Xajga boradi mashhur olimu mutafakkirlar bilan muloqotda buladi. 2 yillik safardan song Hirotga qaytadi. Jomiy 3 ta lirik devoni, 7 ta dostondan iborat "Xaft avrang", ta’lim - tarbiyaga oid "Bahoriston" asarlari bilan jahon madaniyatiga katta hissa qoshgan. Ta’limiy axloqiy qarashlari "Bahoriston" va "Xaft avrang"ga kirgan "Tuxfat ul - axror", "Silsiltul zaxob" (Oltin tizmalar) asarlarida ifodalangan. Jomiy inson kamolotining birinchi mezonini bilimlilika deb biladi. Kasb - hunarli bolishni ham kamolot mezoni deb biladi. U tarbiyaning roliga ham katta baho beradi. U insonda yaxshilik, saxiylik, shirinsozlik, kamtarlik, sabr - qanoat, rostlik, mehnatsevarlikni tarbiyalashga alohida e’tibor beradi. Adib inson xirs va ta’madan uzoq bolishini istaydi. "It va gado" hikoyatida bu aks etadi. (It berganingga qanoat qiladi, gado esa qancha narsasi bo`lsa ham yana talab qilaveradi).
9-b. 1. Ibn sino talim va tarbiya haqida Shu bilan birga talimga alohida etibor berar ekan uning tarbiya nazariyalari quyidagicha: Har bir insonda axloqiylik tugma holda bolmaydi. Aksincha tarbiya orqali shakllanadi, olimning fikricha faqat oz shaxsiy manfaati uchun emas, balki boshqalar uchun ham yashaydigan insonni shakllantirish kerak. Buning uchun esa yoshlarda kuchli axloqiylikni, dostlikni, iroda va etiqod kabi tuygularni shakllantirmoq zarur. Pedagog olim Abu Ali ibn Sino ozining pedagogic qarashlarida oila muhitidagi tarbiyaga alohida etibor beradi. ``Tadbiri manzil`` asarida oila jamiyatining ajralmas qismi ekanini takidlaydi. Oila boshligI bola tarbiyasida ham amaliy ham nazariy bilimlarga ega bolishi kerak deydi yana olim oila boshligini bu sohada yetarli bilimi tajribasi bolmasau oila azolariga yaxshi tarbiya bera olmaydi. Tarbiya faqat oilaning oziga emas bali qoshno oilalarga ham salbiy tasir korsatadi deydi oz asarlarida. Ibn Sino yaxshi tarbiya oila farovonligi baxtining asosi, zamini, oila muhitida har qanday holatda bolaning barkamol qilib yetishtirish bolaning ota-onasining asosiy burchi, vazifasi ekanligini takidlaydi. Ibn Sino bola tarbiyasida u bilan yakka holda suhbatda bolishbusulini tavsiya etadi. Suhbat chogida xalqning hikmatli sozlaridan, ertaklaridan misollar aytib mazmunli, axloq-odoblilik manosini tushuntirmoqeng maqul usul. Bola aytilgan gaplarni etibor bilan tinglab, suhbatdan mamnunligi sezilganda uning faoliyatidagi yaxshi ishlar maqtovga sazovor ekanligi, kamchiliklarni tuzatmogI kerakchili va ragbatlantirilmogI kerak deydi. Xullas pedagoglar bola tarbiyasida har xil ozlari uchun oson va bola uchun foydali bolgan bir qancha yangicha toxtam va fikrlarga kelishgan. Xususan bola voyaga yetar ekan shakllanar, insonlar bilan jamiyat bilan muloqotga kirar ekan u shaxs sifatida osha jamiyat bilan muloqot qila olmogI kerak.
2. Bobur ilm-fanning, sanoatning, umuman, hayotning hamma sohalari bilan yaqindan qiziqqan. G’ayrat va tashabbus, sinchkovlik va istehdod Boburni rivojlangan feodal davrining ulug’ namoyandalaridan biriga aylantirdi. U har bir sohani aniq bilishga intilgan, undagi nuqsonlarni ko’ra olgan va masalaning mohiyatini tezda tushunib yetgan. Jahon sharqshunoslari tomonidan ulug’ olim sifatida ehtirof etilgan Bobur fanning ko’pgina sohalari bo’yicha qimmatli ishlarni amalga oshirgan. Yaqin hamda O’rta SHarq xalqlari madaniyati tarixi uchun katta xizmat qilgan.Buyuk istehdod sohibi boigan Bobur «Boburnoma»da turli toifa tabaqa, urug’ nasab, kasbu kor, har xil mansab, lavozimlarga ega boigan tarixiy shaxslar, mashhur kishilar, ularning shajarasi, hayot yo’li, yashash tarzi, sarguzashtlarining aniq va to’liq tavsifini beradi. «Boburnoma» o’sha davr tarbiyasini o’rganish uchun ham o’ziga xos ahamiyatga egadir. Zahiriddin Muhammad Bobur shafqatli va ibratli ota sifatida o’z farzandlarini hamisha totuvlik va inoqlikka da’vat qilar, bu tuyg’uni ularning qon-qoniga singdirmoqqa urinardi. Bu intilishni uning Xumoyun va boshqa o’g’illariga yozgan ibrat to’la maktublarida ko’rish mumkin. Unda Bobur o’g’illarini totuv yashab, bamaslahat ish ko’rishga chaqiradi. Bobur lirikasining asosiy qismini g’azallar tashkil etadi. Bizgacha ulug" shoirning 119 g’azali yetib kelgan. Bobur g’azallarida talim-tarbiya, odob-axloq masalalariga ham e’tibor berilgan. Fan va ma’rifatni yuqori darajada qadrlagan Bobur adabiyot, sanoat va ilm ahli bilan doimo yaqin aloqada, ijodiy munosabatda bo’ldi, ularga homiylik qildi, ilmiy-adabiy suhbatlar, mushoaralar uyushtirdi. U o’z davrida ilmga berilgan odamlar kamligidan tashvishlanib, astoydil qiziqish, intilish hamda mashaqqatli mehnat bilangina ilm olish mumkinligini va shunday qilish zarurligini quyidagicha ta’kidlaydi: Kim yor anga ilm tolibi ilm kerak, O’rgangali ilm tolibi ilm kerak. Men tolibi ilmu tolibi ilme yo’q, Men bormen ilm tolibi, ilm kerak. Yozuv ham yarim ilm, deb hisoblagan Bobur chiroyli va to’g’ri yozdshga, fikrni aniq ifodalashga alohida ahamiyat bergan.
3. Buxoro amirligi xiva va qòqon xonliklarida talim tarbiya maktab madrasalarda qizlar maktabida talim mazmuni Buxoro amirligi, Qo’qon va Xiva xonliklarida ta’lim-tarbiya. XVII-XIX asrlarda O’rta Osiyoda bir nechta turdagi talim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona, otnoyilar maktablari) mavjud edi. Ayniqsa Qo’qon, Toshkent, Buxoro kabi shaharlarda ularning soni tez ko’paygan. Maktablar boshlang’ich talim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va o’qish o’rgatilgan, din haqida dastlabki malumotlar berilgan. Madrasalar yuqori turuvchi o’quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan. XIX asrdagi Qo’qon xonlari arxivlarida beklar va xonlar saroylarida sag’ir (yetim)lar uchun ochilgan maktablar haqidagi malumotlar saqlanib qolgan. Bunday maktablar davlat mablag’lari hisobiga faoliyat yuritgan. XVI-XIX asrning birinchi yarmida O'rta Osiyo xonliklari va Buxoro amirligining xalq ta'limi, fan va madaniyati haqida gap borganda shu narsani alohida ta'kidlash kerakki, ijtimoiy-siyosiy hayotning hamma sohalarida va birinchi navbatda madaniyat va mafkurada islom dini g'oyasi markaziy o'rinni egallar edi. O'z boshlang'ich nuqtasini X-XII asrlardan e'tiboran olgan so'fiylik tariqati naqshbandiylik g'oyasi bilan uyg'unligi negizida XV asrga kelib eng yuksak cho'qqiga ko'tariladi, u to XX asrdagi siyosiy to'lqin va larzalar davriga qadar jamiyat taraqqiyotining borishida jiddiy rol o'ynaydi. XVI asrning ikkinchi yarmidan e'tiboran Jo'ybor shayxlar nomi bilan tarixga kirgan din pesh-volari yuqori mavqeyiga ega bo'ladilar.
10-b. 1. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig» asarida inson kamoloti masalasi markaziy masala bo'hb hisoblanadi. Mazkur asarda insonning jamiyat va hayotda tutgan o'rni, burch va vazifalari haqidagi muammolar o'ziga xos tarzda bayon etiladi. Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Hojib «Qutadg'u bilig» kitobining an’anaviy boshlamasidan keyinoq insonning haqiqiy baxti bilimda ekanhgini bayon etadi. U ilm, zakovatning ahamiyati haqida fikr yuritish bilan birga unga alohida boblar ham bag'ishlagan. Lekin olim faqat ilmma’rifatning ahamiyatini ko'rsatibgina qolmaydi, u bilim va zakovatning amaliyotdagi o'rnini ham yoritadi. U bilimli buyuk, uquvni ulug' deb ta’riflaydi. Chunki zakovatli inson ulug' bo'ladi, bilimli kishi buyuk bo'ladi, deb ilmli kishilami asl toifadagi kishilarga qo'shadi. Olim ezgu ishlarning barchasi ilm tufayli amalga oshirilishini aytadi. O'sha davrdayoq olim «Bilim hatto osmon sari yo'l ochur» deb bashorat qiladi. U dunyoda odam paydo bo'libdiki, faqat bilimli kishilargina ezgu ish qihb, adolatli siyosat yurgizib kelgan, ana shu bihm va zakovati tufayli kishilar razolatdan poklangan deydi. Hatto hukmdorlar ham yurtni, davlatni aql, ilm, zakovat bilan idora etsa, el-yurt farovon bo'ladi, to'q va tinch hayot kechiradi, deydi. U kuch va qurolni aql va bilimdan keying ikkinchi o'ringa qo'yadi.
2. Mirzo U lu gb ek , a w a lo , ilm iy farazlar bilan em as, balki sof am ahy uslubda ijod qildi. M inglab yulduzlarni jam lagan m ukam m al harita va bugungi eng zam onaviy hisoblardan deyarh farq etm aydigan astronomic jadvalini yaratdi. U ning hayoti va ijodi o'zbek xalqi m a’naviy ati poydevoriga qo'yilgan tam al toshlaridan biri bo'hb, xalqim izning o'rta asrlarda fundam ental fanlarga nechog'h buyuk aham iyat berganini ko'rsatadi. Mirzo Ulug'bek xizm atlaridan yana biri shundaki, u avvalo yosh avlodning aqhy va m a’rifiy tarbiyasiga katta aham iyat berib, ularni dunyoviy bilim larni egallashga da’vat etdi, har qanday johillik va bihm sizlikka qarshi kurashdi. U insonning im koniyatlari cheksiz ekanligiga ishora qihb, yoshlarni ilm egallashga, insofli va him m atli bo'hshga,halollik va rostgo'ylikka da’vat etdi. U lugbek bilim larni faqat kitoblardan em as, balki bevosita hayotning o'zidan ham olishni tavsiya etadi. U lugbek yangi-yangi ilm iy kashfiyotlar qilishni inson uchun ohy fazilat deb biladi. U M ovarounnahr shaharlarini, x u su sa n Sam arqand va Buxoroni ilm u m a’rifat dargohiga aylantiradi. U lu gb ek «Bilimga intihsh har bir m uslim va m ushm a uchun farzdir» degan shiorni ilgari suradi va uni m adrasaning peshtoqiga yozdirib qo'yadi. M adrasada esa ilm ning turh sohalarining o'qitilishiga alohida e’tibor beriladi.
3. XIV asm ing ikkinchi yarmida Movarounnahming feodal tarqoqligiga barham berildi, m am lakat mo'g'ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri - XV asrlarda Markaziy Osiyoda feodal m unosabatlar rivoj topa boshladi. Sohibqiron Temur va dastlabki tem uriylar hukm ronlik qilgan davr M ovarounnahr tarixida alohida o'rin egallaydi. Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnahrda yana fan va madaniyat, maorif qaytadan ravnaq topa boshladi. Shuning uchun ham XTV asrning ikkinchi yarm i - XV asr tarixdaSharq Uyg'onish davrining ikkinchi bosqichi deb ataladi. Chunki bu davr m adaniyati o'z yo'nalishi, iqtisodiy asosi jih a tid a n IX-XII asrlar madaniyatining davomi sanaladi. XTV asming uchinchi choragi— XV asrda Markaziy Osiyoda iqtisodiyot, fan va madaniyat o'sdi. Amir Temur hukmronligi davrida jahonning ko'plab shaharlarida Samarqandga hunarm andlar, olimu fozillar, san’atkorlar, m uhandislar ohb kelindi va ulam ing boy tajribalari, ijodiy mahoratlaridan ilm- ma’rifat, madaniyat, qurilish jabhalarida kengfoydalanildi. Sam arqand va Hirotda m adrasalar, kutubxona va rasadxona qurildi.Tibbiyot ilmini o'rganishga qiziqish yanada kuchaydi. Riyoziyot, falakiyot, jo'g'rofiya, tarix, adabiyot, falsafa ham da tarbiyashunoslikka oid asarlar yaratildi. Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Sa’diy meroslarini,yunon-rim madaniyatini o'rganishga havas kuchaydi. Amir Temur saltanatni barpo qilish va uni m ustahkam lash uchun juda k atta xizm at qildi. Uning buyuk xizm atlaridan eng muhimi - m am lakatda ta ’limni rivojlantirish sohasiga qaratilganhgi edi.
11-b 1. Xorazmiyning “Savodi ta'lim” asarining yozuvga aloqador dastlabki badiiy asar. Munis Xorazmiyning “Savodi ta’lim” asari – husnixatga doir dastlabki qo‘llanma sifatida. Munis o‘z davrining etuk murabiy shoiri sifatda bolalarning savodxonligini va husnixatni yaxshilash yo‘lida ko‘p izlanadi va yoshlarga husnixatdan talim berib, “bilgancha surib qalamni har yon, talim ishin aylar erdi oson” deydi. “Bilimning eshigi alifbe” deganlaridek, Muis ham talimdagi muvaffaqiyatlarning garovi savod ekanligini tushungan va shuning uchun “umumiy arqom” yozuv ilmini yaratshga bel bog’lagan. Munisning “Savodi talim” asari ana shu tarzda 1804 yil 6 dekabrda vujudga keladi. Mazkur risola nazariy malumotlar va mashqlarni o‘z ichiga olgan. Risola ikki qismdan tarkib topgandir. U “Savodi talim”ning nazariy qismida o‘zigacha mavjud bo‘lgan bolalarga xat-savod o‘rgatuvchi risolalarning barcha nuqson va kamchiliklarni ochib tashlaydi va eski risola bilan o‘zi yaratayotgan risolani bir-biri bilan taqqoslab, eski risolaning o‘sha kungi talablarga javob bera olmasligini ilmiy-nazariy jihatdan asoslab beradi. Risolaning ikkinchi qismida arab alifbosidagi har bir harfning yozilish uslubini marifiy-didaktk nuqtai nazardan sodda qilib tushuntrishga harakat qiladi.
2. Jamoatlik hayotning tarbiya, maktabi va pedagogik fikrlarning rivojlanishiga ta'siri. XIV asrning ikkinchi yarmida Movarounnaxrning feodal tarqoqligiga barham berildi, mamlakat mug‘ul bosqinchilaridan tozalandi. XIV asrning oxiri va XV asrda Markaziy Osiyo feodal munosabatlar Yanada rivoj topa boshladi. Soxibqiron Temur va dastlabki temuriylar xukmronlik qilgan davr Mavorounnaxr tarixida alohida o‘rin egalladi. Markazlashgan buyuk Temur davlatining barpo etilishi bilan Movarounnaxr Yanada fan va madaniyat, maorif, qaytadan ravnaq topa boshladi. Temur va uning izdoshlari,temuriylar davrida fan va madaniyat rivojlandi. Ayniqsa Samarqand va Xirot shaharlari madaniyat,ilm-ma’rifat markaziga aylandi. SHoxizinda,Go‘ramir maqbarasi,Bibixonim jome masjidi, Registon maydoni va Shu singari,ko‘plab madrasa va masjidlarning me’morchilik namunalari bunyod etildi. Ulug‘bek zamoniga kelib esa matematika, astronomiya, kabi fanlar ayniqsa rivoj topdi. Tibbiyot,tarix,adabiyot va Shular bilan barobar diniy bilimlarning ham ravnaq topishiga katta e’tibor berildi. Oliy maktab-madrasalar ko‘rildi. Buxoro, Samarqand va G‘ijduvonda ko‘rilgan uch madrasa fan taraqqiyotida ilmiymarkaz bo‘lib keldi. Buxorodagi madrasa peshtoqiga bitilgan quyidagi yozuvlar haligacha yaqqol ko‘zga tashlanadi: «Ilm olmoqqa intilmoq. Har bir muslim va muslima uchun qarzu -farzdir”. Shular XIV asrning ikkinchi yarimi va XV asr Markaziy Osie tarixida uyg‘onish davri bo‘lib tarixga kirgan deya olishimizga asos bo‘la oladi. Bu davrda o‘zbek adabiyotida ancha siljish ro‘y berdi. Ulug‘bek olimlarga xomiylik qilib, fan ahlini rahbatlantirdi, uning o‘zi, ayniqsa, astronomiya, matematika fanlari bo‘yicha muhim ishlarni amalga oshirdi.
3. Maverennaxrda Amir Temur tomonidan markazlashgan davlatning tashkil etilishi va uning ilm-fan, madaniyatning ta’limni rivojlantirishga qo'shgan hissasi. Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o‘zbek madaniyatining butungi huquqiy joylashuvida asos bo‘lib xizmat qildi. Avvalo, bu davr madaniyati Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir. Amir Temur davrida O‘rta Osiyoning mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san'at, hunarmandchilik va me'morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt Samarqandning obodonchiligi yo‘lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko‘plab fan va san'at ahllarini, hunarmand me'morlarni va musavvirlarni to‘pladi. Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan qishloq xo‘jaligiga alohida e'tibor berdi. O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun'iy sug‘orishga bog‘liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va Murg‘ob vodiysida sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘ydi. Samarqand va Shahrisabz shaharlari oqar suv bilan ta'minlavchi- Lalmikor yerlarda ariklar qazildi. Dehqonchiliqda donli ekinlar, paxga, zig‘ir ekilgan. Bo‘yoq uchun ro‘yan o‘simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko‘p ekilgan. Uzum, limon yetishgirshgan. Ulug‘bek davrida Bog‘i maydonda turli o‘simliklar ekilib, Bog‘cha nomli bog‘ barpo etytgan. Temur Samarqand atrofida Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz nomli qishloqlar qurdiradi. Temur va Ulug‘bek davrida qo‘ychilik va yilqichilikka alohida e'tibor berilgan. Tog‘-kon ishlari yo‘lga qo‘yilib, turli ma'danlar qazib olinishi tufayli hunarmandchilik rivojlangan.
12-b. 1. Yosh N uriddin Abdurahm on m aktabga juda erta qatnay boshlagan. U n in g otasi o'z davrining ziyoli kishilaridan bo'lganligi uchun o'g'lining bolalikdan bihm ohshiga katta e’tibor bergan. A bdurahm on m aktabni tam om lagach, «N izom iya» m ad rasasid a ta h siln i davom ettirdi. M adrasada ta h sil olish davrida u arab tili gram m atikasini puxta o'rgandi, aruz, qofiya ilm idan saboq oldi. A yni vaqtda S a’diddin K oshg'ariy, Shayx B ahoviddin U m ar va M avlono M uham m ad Asad kabi allom alam ing qolida o'qidi. Biroq A bdurahm on Jom iy o'zi e g a lla g a n b ilim lari d arajasid an qoniqm asdi. Shu bois Sam arqand sh ah riga yo'l oladi. B u davrda Sam arqand ulug' m u tafakkir M uham m ad T arag'ay U lu g'b ek n in g boshqaruvi ostida bo'hb, u m adaniyat va m a’rifat o'chog'iga aylangan edi. Sam arqandda Abdurahm on Jom iy o'z zam onasining etu k olim i Qozizoda Rum iy tom onidan o'qilgan m a’ruzalar n i tinglashga m uvaffaq bo'ldi. Abdurahm on Jom iy tinim siz izlanish, o'qib-o'rganish evaziga m atem atika, arab tili va adabiyoti, sintaksis, m usiqa, falakiyot, falsafa, fiqh, notiqlik san’ati, Qur’onni qiroat bilan o'qish va sharhlash kabi fanlardan chuqur bilim ga ega boldi. A llom a va sh e’riyat m u lkining su lto n i A lish er N avoiy o'rtasida m ustahkam do'stona aloqa mavjud bo'lib, ushbu aloqa ham badiiy ijod, ham m aishiy turmush, ham ijtimoiy munosabatlar sohasida yaqqol ko'zga tashlanar edi... A llom a uchta lirik devoni, ta ’hm -tarbiya m asalalariga oid «Bahoriston», ettita dostonni o'z ichiga olgan «Haft avrang» («Etti taxt») nom li asarlari bilan jahon m adaniyati taraqqiyotida m unosib o'ringa ega boldi. Abdurahmon Jom iyning ta’limiy-axloqiy qarashlari «Bahoriston» asari ham da «Haft avrang» («Etti taxt») asarining tarkibidan o'rin olgan «Tuhfat ul-ahrop> va «S ilsilat uz-zahab» dostonlarida aks etadi.
2. Qoraxoniylar hukmronligi davrida yaratilgan ta ’limiy-axloqiy asarlardan yana biri Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug'oni») asaridir. Asar mazmunini ham mazkur davrning ijtimoiy-siyosiy, diniy, axloqiy hamda iqtisodiy masalalari, ulaming o'ziga xos xususiyatlari, kishilar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar mohiyati borasidagi qarashlar tashkil etadi. «Hibat ul-haqoyiq» To'g'rul Qilich Sipohsolorbekning nomiga atab yozilgan. Asarning yozilgan vaqti taxminan XII asr boshlariga to'g'ri keladi.Ahmad Yugnakiyning hayoti va faoliyati borasida ma’lumot beruvchi manbalar juda kam. Mavjud ma’lumotlar asar mazmunidan keltirilgan dalillardangina iborat. Alloma «Hibat ul-haqoyiq» asarining so'ngida o'zi haqida quyidagi ma’lumotlami bayon etadi: Adib Ahmad otim, adab, pand so'zim, So'zum munda qolur, borur bu ofzim. Adibning eri oti Yugnak erur, Safoliq ajab er ko'ngullar yorur. Otasi oti Mahmud Yugnakiy, Adib Ahmad o'g'li, yo'q ul hech shakli. Yuqorida keltirilgan misralar mazmunidan «Hibat ul-haqoyiq» asarining muallifi Ahmad, otasining ismi Mahmud ekanhgi, adib yugnak nomh maskanda tavallud topganhgi anglanadi.
3.. Islom dini ta’limoti asoslarini yorituvchi Qur’oni Karimdan keyingi asosiy manba hadis hisoblanadi. Hadislarni to'plash va ularga muayyan tartib berish asosan VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, uni eng bilimdon, turli fan asoslarini mukammal o'rgangan, katta hayotiy tajribaga ega bo'lgan kishi (muhaddis)lar tartib bergan. VIII-XI asrlarda to'rt yuzdan ortiq muhaddis hadis ilmi bilan shug'ullangan. Mazkur bilimlarni o'rganishning o'ziga xos yo'nalishi bo'lib, «hadis ilmi» nomi bilan yuritilgan. Keyingi -yillarda Muhammad alayhis-salomning hayoti, faoliyati hamda uning diniy-axloqiy ko'rsatmalarini o'z ichiga olgan hadislar, Imom Ismoil al-Buxoriyning «Al-jome’ as-sahih» («Ishonarli to'plam»), «Al-adab al-mufi^d» («Adab durdonalari»), Imom Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziyning «Ash-shamoil an-nabaviya» asarlari nashr etildi. «Hadis» yoki «Sunna» so'zlari bir ma’noni anglatib, Rasulullohning hayoti va faoliyati hamda diniy va axloqiy ko'rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat. Muhammad alayhis-salomning ibratli ishlari, e’tiqod, poklik va insonga xos ma’naviy-axloqiy xislatlarni ifodalovchi so'zlari, pandnasihatlari uning nomi bilan bog'hq hadislarda mujassamlangan. Hadislar dastlab yozib borilmagan. Payg'ambar Muhammad alayhissalom arab bo'lmagan kishilarning hadislarni Qur’oni Karim oyatlari bilan adashtirib yuborishlaridan cho'chib, hadislarning yozib borilishiga ruxsat etmaganlar. Biroq payg'ambar Muhammad alayhis-salom huzurida sahobalar bo'lib, ular Rasuli akramdan eshitgan hadislarini yodlab borganlar. Jumladan, hazrati Abu Hurayra ana shunday mo'tabarkishilardan biri bo'lib, hadislarni mukammal yodlab borgan. Abu Hurayra tomonidan qayd etilgan hadislar to'g'ri, ishonarli (sahih) hadislar hisoblangan. Lekin hadislarni yod olgan kishilar sonining tobora kamayib borishi natijasida ularning asta-sekin unutihb ketishi borasidagi xavf yuzaga keladi. Ana shu xavfning oldini olish maqsadida xalifalar ishonarli hadislarni to'plashga farmon berganlar. Hadislarni to'plash xususidagi farmon xalifa Umar tomonidan berilgan. Hadislarni yozib borish bilan mashg'ul bo'lgan ilk muhaddislar sifatida Rabee bin Sabeh, Said ibn Abi Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy Shoshiy, So'fyon Savriy Kufiy va boshqalar dir.
13-b. 1Eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, borliqqa amaliy munosabatda bo'lishning namunasi tarzida e’tirof etilgan ma’naviy madaniyat yodgorliklari qadimgi grek tarixchisi Gerodotning «Tarix», Strabonning "Geografiya" hamda Mahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, Urxun-Enasoy bitiklari kabi adabiy-tarixiy manbalarda saqlangan. Ushbu yodgorliklar mohiyatini o'rganish insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan dalolat beradi. Eramizdan oldin, taxminan 484(480)— 431(425) -yillari yashagan yunon tarixchisi Herodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, soqlar, masog'utlarning ta’lim-tarbiya tarziga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Plutarxning qayd etishicha, Aleksandr Maqduniy yerli xalqlarga yaqinlashish maqsadida makedoniyaliklar bilan mahalliy xalqlarning urf- odatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat qilgan. Eng qadimgi davrlarda yo'lga qo'yilgan ta’lim- tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni biz yana xalq og'zaki ijodi namunalari: afsonalar, qahramonlik eposlari, qo'shiqlar, maqol va iboralarda ilgari surilgan g'oyalardan ham olishimiz mumkin. Chunki xalq donishmandligining yorqin namunasi bo'lgan xalq og'zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo'lgan tarbiya tajribalari umumlashgan.Ibtidoiy tuzum kishilarining orzu-istaklari, o'y-fikrlari, maqsad va intilishlarini yoritishga xizmat qilgan afsonalaming ko'pchiligi bizga eng qadimgi yodgorliklar- «Avesto», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari orqali ma’lumdir. «Avesto»- eng qadimgi yozma ma’rifiy yodgorlik Eramizdan avvalgi minginchi yillarning o'rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusida juda ko'p afsona va rivoyatlar yaratilgan. Zardushtiylik ta’limotining axloqiy yo'riqlariga binoan inson tomonidan o'z burchini his etishning eng birinchi belgisi ma’naviy poklik sanalgan. Ayollarga g’amxo’rlik ko'rsatish ijtimoiy zarurat hisoblangan. Ayniqsa, homilador ayollarga muruvvat ko'rsatish asosiy insoniy burch sanalgan. Diniy g'oyalarga ko'ra, tuproq, suv, havo hamda quyosh muqaddasdir. Odamlar ularni e’zozlash, quyoshga sajda qilishga da’vat etiladi. Zardusht ta’limotida shaxsiy va turmush gigienasiga qat’iy amal qilish kishilar o'rtasida turh xil kasalliklar kelib chiqishining oldini oluvchi tadbir ekanhgi alohida uqtiriladi
2. Termiziy Abu Iso, Imom Termiziy (toʻliq nomi Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso ibn Zaxdok Sullamiy Bugʻiy Termiziy) (824, Termiz — 892, Bugʻ qishlogʻi, hozirgi Sherobod tumani) — buyuk muhaddis. Sullamiy deb nisbat berilishiga sabab bobolaridan biri sullam degan arab qabilasiga doʻst tutingan, Bugʻiy deyilishiga sabab oʻsha vaqtdagi But nomli qishloqda vafot etib, shu yerga dafn qilingan. Umrining oxirida koʻzi ojiz boʻlib qolgani uchun adDarir taxallusi bilan ham atalgan. Termiziyning yoshlik yillari Termiz shahrida oʻtgan, dastlabki maʼlumotni ham shu yerda olgan. Bolaligidan oʻta ziyrakligi, xotirasining kuchliligi, noyob qobiliyati bilan oʻz tengqurlaridan ajralib turgan. Diniy va dunyoviy fanlarni, ayniqsa, hadis ilmini alohida qiziqish bilan oʻrgangan, bu boradagi bilimlarini yanada oshirish uchun koʻpgina Sharq mamlakatlariga borgan. Uzoq yillar Iroq, Isfahon, Xuroson, Makka va Madinada yashagan. Uzoq davom etgan safarlari chogʻida qiroat ilmi, bayon, fikd, tarix, ayniqsa, oʻzi yoshlikdan qiziqqan hadis ilmi boʻyicha oʻsha davrning yirik olimlarndan taʼlim oladi. Mashhur muhaddislardan Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Abu Dovud, Qutayba ibn Sayd, Ishoq ibn Muso, Maxmud ibn Gʻaylon va boshqa uning ustozlari edi.Termiziy qalamiga mansub asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelgan. "Al-jomeʼ as-sahih" ("Ishonarli toʻplam"), "ashShamoil annabaviya" yoki "AshShamoil annabiy sallolohu alayhi va sallam" ("Paygʻambar alayhissalomning shakl va sifatlari"), "alIlal filhadis" ("Hadislardagi illatlar"), "Risola filxilof valjadal" ("Hadislardagi ixtilof va bahslar haqida risola"), "atTaʼrix" ("Tarix"), "Kitob uzzuhd" ("Zohidlik kitobi"), "Kitob ulasmo valkuno" ("Ismlar va kunyalar kitobi") va boshqa Termiziyning asarlari ichvda eng mashhuri, shubhasiz, "Al-jomeʼ as-sahih" boʻlib, 6 ta ishonchli hadislar toʻplamidan biridir. Ushbu asar ilmiy manbalarda "Jomeʼ at-Termiziy", "Sahihi Termiziy", "Sunani Termiziy" nomi bilan ham ataladi.
3. Tasavvuf, sufiylik — islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari yoʻllovchi taʼlimotdir. Tasavvuf soʻzining oʻzagi va mazmuni haqida olimlar turli fikr va taxminlar bildirishgan. Ular ichida Ibn Xaldunning fikri haqiqatga yaqin deb eʼtirof etilgan. U "Muqaddima" asarida tasavvuf "suvf" — "jun", "poʻstin" soʻzidan olingan boʻlishi kerak, zero qadimdan tarkidunyo qilgan zohidlar jundan toʻqilgan kiyim yoki poʻstin kiyib yurishni odat qilganlar, bu bilan ular bashang kiyinib yuruvchi axli dunyolardan farqli hayot tarzini oʻzlarida namoyon etganlar, deydi. Tasavvuf va "sufiy" soʻzlari 9-asrning boshlarida yashagan Abu Hoshim Sufiydan boshlab joriy etilgan. Undan oldingi davrlarda bu atama oʻrnida "zuhd" ("zohidlik", "tarkidunyochilik"), "taqvodorlik", "parhezkorlik" kabi soʻzlar ishlatilgan. Ibn Xaldunning fikriga koʻra, sahobalar, tobeinlar va ulardan keyingi asr kishilarida hidoyat, ibodat, taqvo va zohidlik kabi his-tuygʻular mujassam boʻlgan. Lekin hijratning 2 asri va undan keyingi davrga kelib, odamlarning koʻpchiligida mazkur xususiyatlar oʻrnida dunyoparastlik, din ishlariga beparvolik, kibr va riyokorlik kabi salbiy xususiyatlar paydo boʻla boshlagandan keyin obidlik va zohidlikni ixtiyor qilgan bir guruh kishilar tasavvuf va sufiylik nomi bilan ajralib chiqqanlar. Tasavvuf turlicha talqin qilingan. Masalan, Maʼruf al Karxiy (815 y) fikricha, "tasavvuf — haqiqat sari intilish, odamlardan tamagirlik qilmaslik va faqirlikni ixtiyor etishdir". Zunnun al Misriy (859 y) "Sufiy boylik istab oʻzini charchatmas va yoʻqotgan boyligiga achinib, bezovta boʻlmas", desa, Junayd al Bagʻdodiy (909 y) "tasavvuf — qalbni sof tutmoq, tugʻma zaiflik va noxush axloqlardan forigʻ boʻlib, hayvoniy va nafsoniy tuygʻular ustidan gʻalaba qilmoq", deb taʼrif bergan. Yana u "tasavvuf bir uy boʻlsa, shariat unga kiradigan eshikdir", degan. Soʻfi Olloyor bu taʼrifni quvvatlab"Shariatsiz kishi uchib havogʻa Koʻngil berma aningdek xudnamogʻa" deb yozadi. Misrlik olim Ibrohim Basyuniy "Islomda tasavvufning paydo boʻlishi" kitobida hijriy 3 va 4-asrlarda yashab oʻtgan olimlarning tasavvuf haqidagi 40 ta taʼrifini keltiradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, tasavvuf islom shariati talablarini ham ixlos bilan bajargan holda zuxd, taqvo, kamtarlik kabi oliyjanob fazilatlarni oʻzida mujassam etib, nafsni poklash yoʻli bilan komil inson darajasiga erishishga harakat qilishdan iborat tasavvufning oʻziga xos istilohi mavjud.
14-b. 1. Islom dinining tarqalishi va uning ta’lim-tarbiyaga ta’siri
Movarounnahrda VIII-IX asrlarda islom dinining keng tarqalishi barcha sohalar, fan, madaniyat, falsafa, ijtimoiy hayot rivojiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. O’sha davr tarixini tahlil qilar ekanmiz, mashhur mutafakkirlar, qomusiy olimlar yetishib chiqqanini ko’ramiz. Demak, o’sha davr tarixi, madaniyati, ilmu fani, ta’lim–tarbiya jarayoni o’ziga xos tarzda bo’lib, turli xil tarix silsilalari, urushlar, nizolar oqibatida ham ijobiy rivoj topganligini ta’kidlashimiz mumkin. Bu o’rinda ta’lim-tarbiya ishlarining rivojlanishi g’oyalarini chuqur tahlil etishimiz, uni atroflicha mantiqiy baholash, imkon darajasida tarixiy merosimizning ilmiy-nazariy asoslaridan foydalanish yo’llarini izlash zaruriyati kelib chiqadi. “Movarounnahrning ravnaqida islom dini ruhoniylarining hissasi katta bo’ldi. Shu boisdan ularning obro’yi oshib, poytaxt Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markazlaridan biriga aylandi. Shaharlarda ko’plab ibodatxonalar, shu jumladan jome masjid, xonaqoh va namozgohlar bino qilindi. Shu davrda Buxoro shahrida musulmon Sharqidagi ilk ilmgoh - madrasa bunyod etildi. Buxoroning bu qadimiy madrasasi shaharning Darvozai Mansur mahallasida joylashgan edi. Mamlakat ma’naviy hayotining asosi hisoblangan islom mafkurasiga bu davrda “ustod” deb atalgan din va ilm peshvolari rahnamolik qilardi. Keyinchalik bu nom “shayx ul islom” nomi bilan yanada ulug’landi. Ustodlardan keyin xatiblar turardi. O’sha davrda islom madaniyati shakllanishining ichki va tashqi manbalari, tamoyillari, ahkomlari, munosabatlari asta-sekinlik bilan rivojlana borganligini, shuningdek ta’lim-tarbiya sohasiga oid o’zaro munosabatlar, ustoz-shogird munosabatlari paydo bo’la boshlaganligini qayd etishimiz mumkin.
2. Eng qadimgi davrlardan melodning VII asrigacha ta’lim-tarbiya va pedagogik fikr.Ma’lumki, kishilik jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki diniy e’tiqodlar, eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi holatlar inson ongining ham shakllanib borishiga turtki bo'ldi. Bu jarayon minglab yillarni o‘z ichiga olgan bolib, ana shu davrda inson ongi shakllanishining asosi sifatida qabul qilingan xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. Ushbu talablar muayyan davrda yaratilgan yodgorliklarining asosiy mazmuni va mohiyatini tashkil etadi.Eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o'rganishda quyida uch guruhga ajratilgan manbalarga tayanamiz:Kishilar mehnat faoliyatini jamoa a’zolarining yosh jihatlariga ko‘ra quyidagicha tashkil etganlar: a) bolalar va o'smirlar; b) ijtimoiy hayot va mehnatda tola ishtirok etuvchilar; c) keksalar. Maktablarda asosiy e’tibor bolalarga og'zaki bilim berish bilan birga ularda yozuv ko'nikmalarining shakllantirilishiga qaratildi. Dastlab suratkashlik rivojlanib, piktografik xat paydo bolgan bo'lsa, keyinchalik qo'shni mamlakatlardan kirib kelgan harflar yordamida yozish usuli paydo bo'ladi va bu usul tez tarqala boshlaydi.Eramizdan oldingi I ming yillik o'rtalariga kelib, oromiy yozuvi negizida Ovisto, Xorazm, so‘g‘d, Kushon, run (Urxun-Enasoy), uyg‘ur va boshqa yozuvlar paydo boladi va talim-tarbiyaning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Xitoyda qog'ozning ixtiro etilishi, Hindistonda hisoblash, o‘nlik sonlarning paydo bolishi, Mesopotamiyada yer kurrasining graduslarga, sutkani soatlarga, minut va sekundlarga bo'lishning o'ylab topilishi,Markaziy Osiyoda Ortayerdengizi bilan Hindistonni o‘zaro boglovchi karvon yo'Iining vujudga kelishi, keyinchalik Xitoydan Markaziy Osiyo orqali Ortayerdengiziga «Buyuk ipak yo‘li»ning ochilishi kabi voqealar mazkur hududlarda yashovchi xalqlar madaniyatining rivojlanishiga sabab boldi
3. Pedagogika predmeti. Pedagogika (yunoncha paidagogike bo‘lib, paidagogos «bola» va «yetaklayman») ijtimoiy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, muayyan jamiyatda yagona ijtimoiy maqsadga muvofiq yosh avlodni tarbiyalash hamda unga ta’lim berishning mohiyati va muammolarini o‘rganadigan fan. Pedagogika ijtimoiy fanlar tizimiga kiruvchi fan sanalib, yosh avlod hamda kattalarni milliy istiqlol g‘oyalari asosida tarbiyalash, unga ta’lim berish muammolarini o‘rganadi.Pedagogika fani shaxsni rivojlantirishning ikki muhim jihati —uni o‘qitish va tarbiyalashga asosiy e’tiborni qaratganligi bois didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari hisoblanadi. Didaktika (ta’lim nazariyasi. yunoncha didaktikos «o‘rgatuvchi».,didasko «o‘rganuvchi») ta’limning nazariyjihatlari, ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, 0‘qituvchi va o‘qituvchi faoliyatlari, ta’limning maqsadi, mazmuni, shakl, metod, vositalari, natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yoMlari va hokazo muammolarni tadqiq etadi. Pedagogika faiiining vazifalari. Pedagogika fani shaxsni shakllantirishdek ijtimoiy buyurtmani bajarish asosida jamiyat taraqqiyotini ta’minlashga alohida hissa qo‘shadi. Pedagogika fani maqsadi va vazifalarining belgilanishida ijtimoiy munosabatlar mazmuni, davlat va jamiyat qurilishi, uning hayotiaa yetakchi o‘rin tutuvchi g‘oyalar mohiyati muhim ahamiyatga ega.
15-b. 2. Agarda pedagogning kasbiy mahorat dasturiga amaliy qaralsa, u holda birinchi o’ringa uning integral sifati – o’qituvchining mahoratidan iborat bo’ladi. Pedagogik mahoratga berilgan ta'riflar shuncha ko’p bo’lishiga qaramay, ularda mahoratning qaysidir tomonlari albatta ifodalanadi. Mahorat - bu yuqori va doimo yuksalib boruvchi tarbiya va o’qitish san'atidan iborat. Pedagog – o’z ishining ustasi, o’z fanini chuqur biluvchi, fan va san'atning mos sohalari bilan yaxshi tanish, amalda umumiy va yoshlar psixologiyasini yaxshi tushunuvchi, o’qitish va tarbiyalash metodikasini har tomonlama biluvchi hamda yuqori madaniyatga ega bo’lgan mutaxassis. Pedagogik nazariyada o’qituvchi mahoratini ikki xil tushunish mavjud. Birinchisi, pedagogik mehnatni tushunish bilan bogliq bo’lsa, ikkinchisi tarbiyada pedagog shaxsi asosiy o’rin tutadi. Mahoratni egallash uchun ko’p narsani bilish va qila bilish zarur. Tarbiya printsiplari va qonunlarini hamda uning tashkil etuvchilarini bilishi zarur. O’quv-tarbiyaviy jarayon va uning tashkil etuvchilarni samarador texnologiyalardan foydalanish uchun har bir konkret holat uchun ularni to’g’ri tanlab olishni, diagnostikalashni, oldindan bilishni va berilgan daraja va sifat jarayonini loyihalashni juda yaxshi bilishi zarur. “Men faqat «buyoqqa kel»ni 15-20 xilda gapira olganimdan, aft, tashqi qiyofa va ovozni 20 ko’rinishda bera olganimdan sunggina xakikiy masterga aylandim,- deydi buyuk pedagog A.S. Makarenko. Pedogogik mahorat – shaxsning pedagogik sifatlari majmui va o’qituvchi tomonidan kasbiy pedagogik faoliyatni mustaqil ravishda samarali tashkil etishni ta'minlash bo'lib, u pedagogning faoliyat mohirligini eng yuqori choq-isiga erishganligini bildiradi.
16-b 1. 1XX asr dúńya ta'lim tizimidagi global tendenciyalar, pedagogika ilm-fanining rivojlanish yo'nalishlari. Ta’lim modellari. XX asr jahon ta’lim tizimidagi global tendentsiyalar. Qiyosiy pedagogik tizim bu qiyosiy pedagogika metodologiyasi asosida pedagogikaning xalqaro, regional, milliy tajribalarini o’rganish va tatbiq qilish imkoniyatlarini aniqlash, shuningdek, pedagogik tizimni ma’lum davlat, region, aniq o’quv muassasida rivojlantirish bo’yicha qiyoslashga yo’naltirilgan dinamik pedagogik tizimdir. Qiyoslash texnologiyasi ikkita bo’limdan iborat bo’lib, birinchisi “o’rganish va qayd qilish”, ikkinchisi “tuzish va tatbiq qilish” deb nomlanadi. “O’rganish va qayd qilish” bo’limida qiyosiy tadqiqotlar quyidagi tartibda amalga oshiriladi. - ta’lim tizimi va uning elementlarini rivojlanish holati va yo’nalishlarini aniqlash; - ma’lumotlarni to’plash; - aktlarni tahlil va tasnif qilish; - qiyoslash mezonlarini tanlash. “Tuzish va tadbiq qilish” bo’limidagi qiyosiy tadqiqotlar esa quyidagicha amalga oshiriladi: - o’rganilayotgan obyektning prognostik modelini tuzish; - a) tadbiq qilish shakli, metodi va chegaralari; b) xususiy va umumiylikni aniqlash; - eng maqbul modelni tuzish; - ta’lim muassasalariga tatbiq etish.
2. Eng qadimgi davrlardan XII asrgacha bo‘lgan davrlarda o‘qituvchi – ustoz, shogird va ularning jamiyatdagi o‘rni. Sharq donishmandlari va mutafakkirlaridan Kaykovus, Al- Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Y.X.Xojib, Ulug‘bek, A.Navoiy va boshqalarning ijodiy meroslarida ustoz, mudarrislar va ularga qo‘yiladigan talablar haqida. Eng qadimgi davrlardan XII asrgacha bo‘lgan davrlarda o‘qituvchi – ustoz, shogird va ularning jamiyatdagi o‘rni Eng qadimgi davrlardan XII asrgacha bo‘lgan davrlarda o‘qituvchi – ustoz, shogird va ularning jamiyatdagi o‘rni Eng qadimgi davrlardayoq mudarrislar (o'qituvchilar) ta’lim va tarbiyaning samarali ta’sir usullarini qidirib topib, hayotga tatbiq eta boshlaganlar. Buning natijasida eramizdan oldingi davrlardayoq ta’lim-tarbiyaning samaradorligiga erishilishi uchun o‘qi- tuvchiga boigan talablar kuchayib bordi. O‘qituvchi mahoratini takomillashtirish yuzasidan turli g‘oyalar, nazariya va tavsiyalar paydo bo‘ia boshladi. Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy va “o'tmishdagi dinlarning eng kuchlilaridan bo‘lgan” (Yu Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy va “o'tmishdagi dinlarning eng kuchlilaridan bo‘lgan” (Yu.A.Rappoport) zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto”da bolalar ta’lim- tarbiyasiga oid qiziqarli ma’lumotlar berilgan.
3. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi tutgan o‘rni, mohiyati haqida fikr yuritishdan ilgari «Ijtimoiy pedagogika» atamasiga e’tiborni qaratish zarur. Zero unda mustaqil “Ijtimoiy”, “Pedagogika” yo‘nalishdan iborat bo‘lgan mustaqil fan mujassamlashgandir. Bir necha fanlarning bunday birlashuvi tasodifiy xol bo‘lmasdan balki, u ixtisoslashuv jarayonlari bilan bog‘liqdir. Darhaqiqat fan olamida keyingi yillarda ixtisoslashuv jarayoni bir muncha rivojlandi. Buni birgina pedagogika fani misolida ham ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, «Maktabgacha pedagogika», «Maktab pedagogikasi», «Maxsus pedagogika», «Kasb-xunar pedagogikasi», «Oila pedagogikasi», kabilar. Fanlarni bu taxlitdagi o’zaro birlashuvining asosida ma’lum bir maqsadga qaratilganlik yotadi. Bu xolni «Ijtimoiy pedagogika» dan ham aniq ko‘rish mumkin. Darxaqiqat ijtimoiy pedagogika ham pedagogika kabi ta’lim tarbiya jarayoni va xodisalarini o‘rganadi Ammo shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, u ularni muayyan o‘ziga xos yo‘nalishda o‘rganadi. Chunki, mazkur fanning o‘ziga xos bo‘lgan tomoni “Ijtimoiy” iborasida mujassamlashtirilganligidir. “Ijtimoiy” (lotincha – socialis – umumiy) tushunchasining asosini shaxslar, shaxslararo munosabatlarning turli shakllari bilan bog‘liq jarayonlar tashkil etadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, agarda pedagogika o‘sib kelayotgan yosh avlodlarning ta’lim-tarbiyasi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-tarbiya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga qo‘shilishiga bog‘liq qonuniyat va xodisalarni o‘rganadi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish joizki, bolaning jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani qo‘lga kiritishi (bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari) bilan bog‘liqdir. Buni ijtimoiylashuv deyiladi. Agarda biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini uning ob’ekt va predmetini qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo‘lsak quyidagi holat kelib chiqadi. Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq o‘rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o‘rganish predmeti bolani tarbiyalash qonuniyatlari hisoblansa, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlaridir. Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganadi, hamda insonlar bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini, nima uchun bir guruhga birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga harakat qiladi.
17. 1. Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning samaradorligi avvalo xalq, ma’naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning keng o’rganilishi, an’analarimizning saqlanishi madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bog’liqdir», — deb ta’kidladi. Respublikamiz hukumati tomonidan mustaqillikning ilk yillaridanoq, jismonan sog'lom, ma’nan yetuk shaxs yaratishga e’tibor berila boshlandi. Bu boradagi ishlarni aniq, maqsadli amalga oshirish uchun davlat ahamiyatiga molik dasturlar, rejalar ishlab chiqildi. Birgina o’tayotgan yillarning atalishida ham buning isbotini ko’rishimiz mumkin. 1997 yil — Inson manfaatlari yili: albatta jamiyatdagi fuqarolar manfaati himoya qilinmagan, ularning ehtiyojlari qondirilmagan davlat hech qachon qudratli bo’lolmaydi. SHu bois ham avvalo inson qadr-qimmati oliy darajaga ko’tarildi. 1998 yil — Oila yili: xalqimiz azaldan oilani muqaddas bilib, uni «Vatan ichra vatandir» deya ulug’lab kelgan. Unda ulg’aygan har bir farzand, avvalo o’z oilasi aksini, ular birlashib esa mamlakat qiyofasini butun dunyoga tanitadi. 1999 yil — Ayollar yili: Ona xayotning boshi. SHunday ekan jamiyatda ayollar ahvoli uning kelajakni belgilovchi asosiy omil bo’ladi. U nafaqat kelajakni dunyoga keltiradi, balki, uning tarbiyasida muhim o’rin tutadi. Ona tarbiyasi o’rnini hech bir narsa bosolmaydi. Mamlakatimiz rahbari Islom Karimov 1999 yil 7 dekabr — Konstitutsiya kuni bayrami tantanalarida bu 2000 yilni — Sog’lom avlod yili, deya e’lon qildi. Bu bilan yuqorida sanab o’tilgan barcha maqsadlar, niyatlar bir narsaga — ya’ni, buyuk kelajak barpo etishga qaratilganligi kunday ravshan bo’ldi. O’zbekistonda ro’y berayotgan bunday o’zgarishlar "Oila, mahalla, o’quv bilim yurti hamkorligi" yo’nalishidagi shaxs tarbiyasida oila, ota-ona, mahalla, o’quv bilim yurtining asosiy vazifalarini mazmunan yangilab hayotga tatbiq etishni taqozo qiladi. Ayniqsa, sinf rahbari bilan oila o’rtasidagi bu xildagi o’zaro xabarlashuvlar o’quvchini to’la o’rganishga, ta’lim va tarbiyada shu o’quvchi uchun eng maqbul tarbiya va ta’sir vositasini topishga yordam beradi. Sinf rahbari o’z kuzatishlari, oiladan olgan axborotlari natijasini kundalikka yozib borsa, undagi to’plangan ma’lumotlarni vaqti-vaqtida o’rganish bilan shularga asoslanib tegishli xulosalar chiqarsa, bola xulqini va fazilatlarini yaxshilash yo’llari, keying rejalarni belgilasa, erishilgan darajani hisobga olib yangi pedagogik talablar qo’yib bo’lsa, tarbiya albatta samarali natija beradi.
2. ijtimoiy pedagogika pedagogika fanlari tizimidagi va inson bilimlari tizimidagi nisbatan mustaqil tarmoqdir. Ijtimoiy pedagogikaning o'rganish predmeti insonning butun hayoti davomida amalga oshiriladigan ijtimoiy tarbiyasidir. tushuncha ijtimoiy ta'lim rivojlanish, ta'lim va ijtimoiylashuv kabi pedagogika toifalari bilan bog'liq. Ushbu tushunchalarning o'zaro bog'liqligi ijtimoiy pedagogikaning o'rganish predmeti sifatida ijtimoiy ta'limning o'rni va maqsadini aniqlashga imkon beradi. Turkum rivojlanish fanda shaxsga xos mayl va xususiyatlarni amalga oshirish bilan bog'liq jarayonni bildirish uchun ishlatiladi. Insonning rivojlanishi uning tanasi (uning individual tizimlarining rivojlanishi) nuqtai nazaridan sodir bo'ladi; uning psixikasi (aqliy funktsiyalari); uning shaxsiyati (shaxsiy fazilatlari). Rivojlanish bir tekis va turli yo'nalishlarda sodir bo'lmasligi mumkin. Inson rivojlanishi o'zaro ta'sirda va ma'lum bir narsaning ta'siri ostida sodir bo'ladi muhit(tabiiy va ijtimoiy) va uning ta'siri ostida. Jarayonning o'zi va bunday rivojlanish natijasidir sotsializatsiya , bu davrda inson o'zi yashayotgan jamiyatning madaniy qadriyatlari va ijtimoiy me'yorlarini o'zlashtiradi va takrorlaydi, shuningdek, o'zini o'zi anglash va o'zini o'zi rivojlantirish. Ijtimoiylashtirish bu ma'noda shunday bo'lishi mumkin: Shaxsning jamiyat va atrof-muhit bilan o'z-o'zidan o'zaro ta'siri jarayonida (spontan sotsializatsiya); Aholining ayrim toifalari hayotiy sharoitlariga davlat tomonidan ta'sir ko'rsatish jarayonida; Ijtimoiylashuv insonning rivojlanishi va uning ma'naviy va qadriyat yo'nalishi (ijtimoiy nazorat qilinadigan qism yoki tarbiya) uchun maqsadli sharoitlarni yaratish jarayonida sodir bo'ladi; Shaxsning o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-o'zini tarbiyalash jarayonida. Tushunchalarning bunday o'zaro bog'liqligi: rivojlanish va sotsializatsiya buni ko'rib chiqishga imkon beradi rivojlanish - bu eng ko'p umumiy tushuncha shaxsga aylanishning umumiy jarayonini aks ettiradi. Ijtimoiylashtirish Bu muayyan ijtimoiy sharoitlar tufayli rivojlanishdir. Ta'lim esa insonning uning sotsializatsiyasi jarayonida nisbatan ijtimoiy boshqariladigan jarayoni sifatida belgilanishi mumkin.
3. Oʻzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi Oʻzbekiston Respublikasini innovatsion va ilmiy-texnik rivojlantirish sohasida jamiyat va davlat hayotini har tomonlama rivojlantirishga, mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishga qaratilgan yagona davlat siyosatini amalga oshiradi; innovatsion faoliyatni uning samaradorligi indikatorlari asosida baholaydi, ilgʻor texnologiyalarni birinchi darajada joriy etish talab qilinadigan tegishli tarmoq va sohalarni rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlarini belgilaydi; innovatsion gʻoyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish masalalari boʻyicha davlat boshqaruvi organlari, ilmiy-tadqiqot va axborot-tahlil muassasalari hamda boshqa tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtiradi; ilmiy-tadqiqot, taʼlim va boshqa muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari va loyihalarining yagona buyurtmachisi hisoblanadi; Maʼlumki, soʻnggi yillarda mamlakatimizda taʼlim tizimini rivojlantirish, kadrlarni malakasini oshirish hamda ularni qayta tayyorlash sohasi tubdan isloh qilinmoqda. Uni oʻtmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan toʻla xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak maʼnaviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yetuk mutaxassislar tayyorlash tizimini yaratishga alohida eʼtibor qaratilyapti. Bunda innovatsiyalar, ilgʻor pedagogik texnologiyalarni joriy etish, shu boʻyicha zarur huquqiy mexanizmlarni yaratishga ustuvor yoʻnalish sifatida qaralayotgani muhimdir. Shular asosida, oliy malakali ilmiy va ilmiy pedagog kadrlar tayyorlash hamda attestatsiyadan oʻtkazish tizimi yana-da takomillashtirilmoqda, oliy oʻquv yurtidan keyingi taʼlim bosqichiga qator yangiliklar tatbiq etilayotir. Shuningdek, dissertatsiya tadqiqotlarining sifati, ilmiy va amaliy ahamiyatini oshirish boʻyicha zamon talablari asosida muayyan ishlar olib borilyapti. Yurtimizda yuridik kadrlar tayyorlash sohasiga ham aynan mana shunday progressiv nuqtai-nazar bilan yondashilayotgani yaqin kelajakda oʻzining yorqin samaralarini berishi shubhasiz. Zero, shu boʻyicha qabul qilinayotgan Farmon va qarorlar, boshqa huquqiy hujjatlarda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub demokratik va huquqiy islohotlar, fuqarolik jamiyatini shakllantirishning yuksak talablari va zamonaviy xalqaro standartlariga javob beradigan yuqori malakali yuridik kadrlarni tayyorlashga qaratilgan aniq chora-tadbirlar belgilab berilmoqda. Ularning ijrosi esa soʻzsiz va izchil taʼminlanyapti.
18-b 1. O'zbekstanda innovatsion oquv markazi Oʻzbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi Oʻzbekiston Respublikasini innovatsion va ilmiy-texnik rivojlantirish sohasida jamiyat va davlat hayotini har tomonlama rivojlantirishga, mamlakatning intellektual va texnologik salohiyatini oshirishga qaratilgan yagona davlat siyosatini amalga oshiradi; innovatsion faoliyatni uning samaradorligi indikatorlari asosida baholaydi, ilgʻor texnologiyalarni birinchi darajada joriy etish talab qilinadigan tegishli tarmoq va sohalarni rivojlantirishning asosiy yoʻnalishlarini belgilaydi; innovatsion gʻoyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish masalalari boʻyicha davlat boshqaruvi organlari, ilmiy-tadqiqot va axborot-tahlil muassasalari hamda boshqa tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtiradi; ilmiy-tadqiqot, taʼlim va boshqa muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan davlat ilmiy-texnikaviy dasturlari va loyihalarining yagona buyurtmachisi hisoblanadi; Prezident farmoniga muvofiq 2022−2026-yillarda Oʻzbekistonning innovatsion rivojlanish strategiyasi tasdiqlandi Strategiyaning asosiy yoʻnalishlari etib quyidagilar belgilandi: innovatsion infratuzilma subyektlari (innovatsion texnologik park, texnologiyalar transferi markazi, innovatsion klaster, venchur tashkiloti, innovatsiya markazi, startap akselerator, inkubator) tarmogʻini shakllantirish orqali startap tashabbuslarni qoʻllab-quvvatlash hamda yirik hajmli ishlab chiqarishni (kapital yaratish) tashkil etish; innovatsion faoliyatni davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlashning institutsional mexanizmlarini takomillashtirish orqali innovatsion faol tashkilotlar ulushini oshirish; kichik tadbirkorlikning innovatsion faolligini oshirish orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy jadal oʻsishini taʼminlash;
2. Muammoli ta'lim metodlari Muammoli ta'lim – bu mantiqiy fikrlash operatsiyasi (tahlil, umumlashtirish) va talabalarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehtiyoj) hisobga olib tuzilgan ta'lim va o’qitishning ilgari ma'lum bo'lgan usullarini qo’llashi qoidalarining yangi tizimidir. Shuning uchun ham muammoli ta'lim ko'proq talaba fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e'tiqodining shakllanishini ta'minlaydi. Muammoli o’qitishning tarixi Muammoli o’qitishning asosida amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog Dj. Dyui (1859-1952) g’oyalari yotadi. U 1894 yilda Chikago shaxrida o’qitish asosini o’quv rejasi emas, balki o'yinlar va mehnat faoliyati tashkil etgan tajriba maktabini tashkil qilgan.O’qish, hisoblash, yozish bo'yicha mashg’ulotlar bolalarning fiziologik baloqatiga qarab o'z- o'zidan paydo bo'lgan ehtiyojlariga muvofiq o'tkazilgan. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holga muammoli ta'lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida rivojlantiruvchi ta'lim bo'lib qoladi. Muammoli o’qitish amerikalik faylasuv, psixolog va pedagog Dj.Dionning nazariy qoidalariga asoslanadi va XX asrning 20-30 yillarida tarqala boshladi. Didaktikada muammoli o’qitish yangi yo'nalish sifatida XX asrning 70-80 yillarida yuzaga keldi. A.M. Matoshkin, T.V. Kudryashv, M.I.Maxmutov, I.Ya. Lernerlar muammoli o’qitish qonuniyatlarini chuquro'rgandilar. Bugungi kunda, muammoli o’qitish deganda mashg’ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni echishga qaratilgan talabalarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida talabalar kasbiy bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo'ladilar hamda fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Muammoli ta'lim o’qitishning eng samarali usulidir. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, talabani uni echishga yo'naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o’qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo'lishi-individual holat bo'lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi. Muammoli ta'lim nazariyasi talaba intellektual kuchining rivojlantiruvchi ta'limni tashkil qilishning psixologik-pedagogik yo'llari va usullarini tushuntiradi.
3. Ijtimoiy pedagogika haqida tushuncha Ijtimoiy” (lotincha – socialis – umumiy) tushunchasining asosini shaxslar (https://muhaz.org/test-savollari-1-inson-tarbiyasi-va-rivojlanishi-haqidagi-fan.html), shaxslararo munosabatlarning turli shakllari bilan bog‘liq jarayonlar tashkil etadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, agarda pedagogika o‘sib kelayotgan yosh avlodlarning ta’lim-tarbiyasi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-tarbiya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga qo‘shilishiga bog‘liq qonuniyat va xodisalarni o‘rganadi. Bu o‘rinda shuni ham aytib o‘tish joizki, bolaning jamiyatga “kirish” jarayoni (https://muhaz.org/mavzu-realizatsiya-sotish-jarayoni-hisobi.html), uning muayyan ijtimoiy tajribani qo‘lga kiritishi (bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari) bilan bog‘liqdir. Buni ijtimoiylashuv deyiladi. Agarda biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini uning ob’ekt va predmetini qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo‘lsak quyidagi holat kelib chiqadi. Pedagogikaning ham (https://muhaz.org/1-mavzu-pedagogikaning-ijtimoiy-fan-sifatida-jamiyat-taraqqiyo.html), ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq o‘rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o‘rganish predmeti bolani tarbiyalash qonuniyatlari hisoblansa, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlaridir. Shu sababli ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganadi, hamda insonlar bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini (https://muhaz.org/web-termini-qaysi-yillarda-muomalaga-kiritilgan-2005-2006-quyi.html), nima uchun bir guruhga birlashishlarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga harakat qiladi Ijtimoiy pedagogikaning o’ziga xos harakteri uning boshqa fanlar bilan munosabatida bevosita namoyon bo‘ladi.
19-b. 1. Maktabda integratsiyalashgan ta‘limdan foydalanish. Boshlangich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlariga javob beradigan va dars talablariga mos keladigan, maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy masalasidir. XIX-XX asrlar oralig‘ida pedagogikada kichik maktab o‘quvchilarining tabiiy muhit bilan tanishtirishning integratsiyalangan kursini yaratish fikri paydo bo‘lgan. Bu fikr A.Ya.Gerd, D.N.Kaygorodov, A.P.Pavlov komlari bilan bog‘liq bo‘lib, ular boshlang‘ich maktabga atrofdagi jonln va jonsiz dunyo haqidagi bo‘linmagan kursni kirgizishni talab qilishdi. Integratsiyalashgan ta’lim-tarbiya, fanlararo aloqalariing ayrim jihatlari mashhur pedagoglarning (Ya. Komenskiy, D.Lokk, I. Gsrbart, M. Pestalotstsi, K.Ushinskny va boshqalar), didaktikalarning (I.D.Zverev, M.A. Danilov, V.N. Maksimova, S.P.Baranova, N.M.Katkina na boshqalar) psixolog olimlarning (E.N.Kabanova, Meller, N.F.Talizina, Yu.A. Samarina, G.I.Vergeles), medist olimlarning (M.R.Lvo», V.G.Goreskiy, N. N.Svetlovskaya. Yu.M.Kolyagin, G.N.Pristupova) ishlarida ko‘rib chiqilgan. Bir qator ishlar boshlang‘ich ta’limdagi fanlararo va fanlar ichidagi aloqalarga bag‘ishlangan. By muammolar o‘quv fanlarini integratsiyalashga o‘tishning yaqin rivojlanish zonasidir. (T.G.Raizayeva, G.N.Akvileva, D.I.Troytal, G.V.Baltyukova, N.Ya.Velenkin, N.M.Drujnina, T.S.Nazarova, I.K.Blinova, R.G.Matyushova), Boshlang‘ich maktab fanlarining integratsion aloqalari kam ishlab chiqilgan, qarama-qarshi ifodalangan. Bu aloqalarning mohiyati haqida olimlar orasida qarama -qarshiliklar ko‘p. Integratsiya atama va uslubiy nuqtaiy nazardan hodisa sifatida nima ekanligann ko‘rib chiqaylik. «Intergratsiya» so‘zi lotincha integratio-tiklash, to‘ldirish, «integer» butun so‘zidan kelib chiqqan. Ikkita tushunchaga egamiz: 1.Tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifalarning bog‘liqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu holatga olib boruvchi jarayon. 2. Tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish jarayoni.
2. Integratsiyalashgan dars turlari. Integratsiyalashgan darslarning tashkil etilishi bo'yicha eng umumiy tasnifi quyidagicha: ikki yoki undan ortiq turli fanlarning o'qituvchilari tomonidan darsni loyihalashtirish va o'tkazish; bitta o'qituvchi tomonidan tegishli fanlarning asosiy tayyorgarligi bilan birlashtirilgan darsni loyihalashtirish va o'tkazish; birlashtirilgan mavzular, bo'limlar va nihoyat, kurslar asosida yaratish. Eng keng tarqalgan - bu ikkinchi va uchinchi darajadagi integratsiya darslari. Ikkinchi daraja - bu o'quv predmetlarining kontseptual va axborot sohasini birlashtirish deb tushuniladi. Uni har qanday fakt va ma'lumotlarni yaxshiroq yodlash, takroriy takrorlash, qo'shimcha materialni darsga kiritish va h.k. Uchinchi daraja materialni qiyosiy-umumlashtiruvchi o'rganish vazifalari bilan bog'liq bo'lib, o'quvchilarning hodisalar va narsalarni taqqoslash va taqqoslash qobiliyatida ifodalanadi. O'quvchilar o'zlari bir xil hodisalar, hodisalar haqidagi faktlarni, hukmlarni taqqoslashni boshlaganlarida, ular o'rtasida aloqalar va qonuniyatlarni o'rnatganlarida, birgalikda ishlab chiqilgan ta'lim qobiliyatlarini qo'llaganlarida, o'quvchilar faoliyatida namoyon bo'ladigan to'rtinchi darajadagi integratsiya darajasi. O'qituvchilarning vazifalari darsning maqsadlariga qarab har xil bo'lishi mumkin: ular bir guruhda ishlaydi, lekin har xil kichik guruhlar bilan ishlaydi yoki seminarda, munozarada, munozarada yoki birgalikda ma'ruzachi sifatida chiqadi. dars, yoki ularning mavzusi bo'yicha so'rovnoma o'tkazish ... Integratsiyalashgan darslar har xil shakllarda bo'ladi. Bilim almashish darsida yigitlar guruhlarga bo'linadi va har biri boshqalarga ma'lum bir mavzu bo'yicha olib borgan tadqiqotlari to'g'risida ma'lumot beradi. Ushbu shakl o'quv mavzularining mavzulari bir-biriga to'g'ri kelganda samarali bo'ladi.O'zaro tekshirish darslarida guruh va juftlikda ish olib borilmoqda.
3. Integratsiyalashgan o'qitishning majburiy va asosiy talablaridan biri talabalarning mustaqil ishi rolini oshirishdir. 5. Integratsiyalashgan darslarning afzalliklari va kamchiliklari. Foyda integral darslar: 1. Atrofimizdagi olam xilma-xillik va birlikda tanilgan. 2. Integratsiyalashgan darslar o'quvchilarning o'zlarining potentsialini rivojlantiradi, atrofdagi voqelik to'g'risida faol bilimlarni rag'batlantiradi, sababiy munosabatlarni anglashga va topishga, mantiq, fikrlash, muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Oddiylardan ko'ra ko'proq ular nutqni rivojlantirishga, taqqoslash, umumlashtirish va xulosa qilish qobiliyatini shakllantirishga hissa qo'shadilar. 3. Integratsiyalashgan darslarni o'tkazish shakli nostandart va hayajonli. 4. Har xil ish turlaridan foydalanish talabalarning e'tiborini yuqori darajada ushlab turadi, bu esa bunday darslarning rivojlanish samaradorligi to'g'risida gapirish imkonini beradi. 5. Ular charchoqni ketkazadi, turli xil ishlarga o'tish tufayli o'quvchilarning haddan tashqari kuchlanishini kamaytiradi, bilimga bo'lgan qiziqishni keskin oshiradi, o'quvchilarning xayolotini, diqqatini, tafakkurini, nutqini va xotirasini rivojlantirishga xizmat qiladi. 6. Integratsiya o'qituvchining o'zini o'zi anglashi, o'zini namoyon qilishi, ijod qilishi uchun imkoniyat yaratadi, o'quvchilarining qobiliyatlarini ochib berishga yordam beradi. 7. Integratsiya - o'quvchilarning turli mavzulardagi kuzatuvlarini, kuzatuvlarini tasdiqlaydigan yoki chuqurlashtiradigan yangi faktlarni topish manbai. 8. O'quvchilarda darslikda keltirilganlarga nisbatan ancha murakkab narsalarni anglash bilan o'rganish mumkinligiga bo'lgan ishonchini shakllantiradi.
20-b. 1. Pedagogik mahorat haqida tushuncha Pedagogik mahorat haqida tushuncha «Pedagogik mahorat» bir kategoriya sifatida o‘zining ilmiy asoslariga ega. 1987-1997 yillardagi ilmiy yondashuvlar bu favqulodda hodisaga nisbatan quyidagicha xulosa qilishga imkon berdi: Pedagogik mahorat kasbiy faoliyatdagi individuallikning yorqin ko‘rinishi sifatida tushuniladi. Pedagogik mahorat kategoriyasi kasbiy faoliyat nuqtai nazardan kishining individualligini xarakterlaydi. Hozirgi tadqiqotlarda pedagogik mahoratning o‘ziga xosligi quyidagi kategoriyalarda jamlanadi: Pedagogik mahorat yuksak darajadagi pedagogik faoliyatning taraqqiy etishini, pedagogik texnikani egallashni, shuningdek, pedagog shaxsi, uning tajribasi, fuqarolik va kasbiy mavqeini ifodalaydi. Turli muallif asarlarida pedagogik mahoratning yagona, tan olingan ta’rifining yo‘qligi uni tadqiqotning jonli jarayoni deb xulosa chiqarishga asos bo‘ladi. Tushunchalar, fikrlarning turli-tumanligi bu hodisaning murakkabligi va ko‘p qirraliligidan dalolat beradi. Barcha ta’riflarda urg‘u shaxsga beriladi va shu tariqa pedagogik mahoratning sotsial mohiyatini aks ettiradi.
2. Kasbli bilim va pedogagik istedodlilik Uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlar pedagogik qobiliyatlar murakkab va ko’p qirrali psixologik bilimlardan iboratligini ko’rsatib berdi. Ana shu tadqiqot ma’lumotlaridan foydalani, pedagogik qobiliyatlar tuzilishida muhim o’rin egallaydigan qator komponentlar /tarkibiy qismlar/ ni ajratib ko’rsatish mumkin:Avtoritar qobiliyati – bu o’quvchilarga bevosita emosional-irodaviy ta’sir etib, ularda obru orttira bilishdan iborat qobiliyatlardir.Tashkilotchilik qobiliyati – bu birinchidan, o’quvchilar jamoasini uyushtira bilish, bunday jamoani jipslashtira olish va ikkinchidan, o’zining shaxsiy ishini to’g’ri tashkil qila olish qobiliyatidirNutq qobiliyati – kishining o’z to’yg’u-xislarini nutq yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida aniq va ravshan qilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o’qituvchilik kasbiga muxim qobiliyatlardandir. Chunki o’qituvchidan o’quvchilarga axborot asosan ikkinchi signal tizimi – nutq orqali beriladi. Bunda mazmun jihatdan uning ichki va tashqi xususiyatlari nazarda tutiladi.Perseptiv qobiliyatlar – bu o’quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o’quvchi shaxsining vaqtinchalik psixik holatlari bilan bog’liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat qobiliyatlardirDiqqatni taqsimlay olish qobiliyati – bu qobiliyat bir vaqtning o’zida diqqatni bir qancha faoliyatga qarata olishda namoyon bo’lib, o’qituvchi ishida g’oyat muxim axamiyatga egadir.Yuqorida ko’rsatib o’tilgan qobiliyatlardan tashqari, o’qituvchi inson shaxsining maqsad sari intilishi, uddaburonlik, mehnatsevarlik, kamtarinlik kabi qator ijobiy xislatlariga ega bo’lishi lozim. U o’quvchilarni tarbiyalar ekan, o’zining xulq-atvori, yurish-turishi, xullas, butun o’qituvchilik shaxsi bilan o’quvchilarga urnak bo’lishi kerak.
3. Qadimiy davrlardan 7 asrga qadar shogirt...... Miloddan avvalgi VII - VI asrlarda O'rta Osiyoda ishlab chiqarishkuchlarining ortib borishi bilan ijtimoiy hayotda ham ijobiy o'zgarishlarro'y berdi. Turk va fors tilida so'zlashuvchi xalqlar o'rtasida o'zaromadaniy aloqalar yuzaga keldi. Yosh avlodni mustaqil hayotga tayyorlashda asrlar davomida qo'llanib kelingan, yerli millatning o'ziga xos urf- odati va an’analariga mos ravishda tatbiq etilgan ta’lim va tarbiyaningnoyob usul va vositalari, tadbir va shakllari vujudga kela boshladi. Halimaktab bo'lmagan, pedagogik fikr tarkib topmagan davrdayoq qabilaa’zolari bolalarda mehnatsevarlik, axloq-odob, nafosat, do'stlik, mehrshafqat, insonparvarlik sifatlarini tarkib toptirish sohasida aql idrok bilanfaoliyat olib borishgan. Ularning ta’lim-tarbiya usullari yillar davomidahayot tajribasi va sinovlaridan o'tib, sayqallanib o'sha davming olijanob mevasi sifatida bizning davrimizgacha etib keldi.VII asrlarga kelib 0 ‘rta Osiyoda ilm-fan va madaniyat sohasidagrivojlanish bevosita ta’lim va tarbiya beruvchi mudarrislarning faoliyati hamda ularga qo'yiladigan talablaming nihoyatda rang-barangligi va xilma-xilligi bilan diqqatga sazovordir. Ilk ibtidoiy jamoa va quldorlik davrlaridan boshlab, bolalarning ta’lim va tarbiyasiga javobgar ulamolar hamda mudarrislar nasihat, tushuntirish, rag'batlantirishmaqtash, namuna ko'rsatish, tanbeh berish, ta’qiqlash, majbur qilishpo'pisa qilish, qòrqitish kabi usullardan foydalanganlar. Biroq mudarrislaming o‘zi bolaga ta’lim-tarbiya berish uchun mukammal amaliy va nazariy bilimga ega bo'lishi kerak edi. Shu sababli mudarrislar savodi madrasa toliblari orasidan tanlangan va ma’lum muddat tayyorgarlikdan o'tishgan.Markaziy Osiyoning Xorazm zaminida shakllangan eng qadimiy va “o'tmishdagi dinlarning eng kuchlilaridan bo'lgan”
21-b Pedagogik texnika haqida tushuncha -bu avvalo, o'qituvchining mahoratini belgilovchi kasbiy ko'nikmalar hisoblanadi , ya’ni uning savodli va ifodali so'zlay olishi , o'z fikr-mulohazasini va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi , his-tuyg'usini jilovlay olishi , o'zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va pantomimik qobiliyatlarga ega bo'lishi , aniq imo-ishora , ma’noli qarash rag'batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum , so'zning cheksiz qudrati orqali o'quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir o'tkazishi , hozirjavoblik psixologik bilimlarga ega bo'lishi kabilardir..Ushinskiy pedagogik sistemasining negizi taʼlim va oʻqitish tizimida demokratlashtirishni talab qilishdan iborat boʻlgan. U birinchi boʻlib, pedagogika tarbiyaning ilmiy nazariyasi, degan fikrni ilgari surgan va buni isbot etgan. Ushinskiy pedagogika nazariyasining asosini tarbiyaning xalqchillik gʻoyasi — tarixiy jarayonda mehnatkash xalqning yaratuvchilik kuchini eʼtirof etish tashkil qilgan. Ushinskiy pedagogikani keng maʼnoda bir fan, tor maʼnoda tarbiya sanʼati deb hisoblagan. Ushinskiy tarbiyani shaxsni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy shakllantirishga qaratilgan yaxlit jarayon deb bilgan va bunda axloqiy tarbiya asosiy oʻrinni egallashi lozim deb hisoblagan. Maktabda oʻquvchilar mehnatiga taʼlim va tarbiyaning muhim omillaridan biri sifatida qaragan. Ushinskiy ning axloq va axloqiy tarbiya toʻgʻrisidagi qarashlarida xalqchillik gʻoyalari aks etgan. Ushinskiy yaxlit didaktik tizimni ishlab chiqqan. Unda taʼlim mazmunini tanlash hamda uni bolalarning yosh xususiyatlariga moslashtirish masalalari ochib berilgan. Ushinskiy oʻqitishning psixofizik tabiatini tadqiq etdi, diqqat, qiziqish, xotira, xayol, hissiyot, tafakkur kabi psixologik mexanizmlarni tahlil qildi. Oʻzining "Inson tarbiya predmeti sifatida" degan asarida psixologiyani tajriba maʼlumotlariga asoslanib tuzishga harakat qildi. U bolalar psixologiyasi bilan taʼlimtarbiya psixologiyasini ishlab chiqqan. Maktabda ona tili darsiga katta ahamiyat berdi. Uning "Bolalar dunyosi va xrestomatiya", (1861), "Ona tili" (1864) kabi darsliklari mazmunining boyligi, tili va metodikasi jihatdan oʻz davrining eng namunali oʻquv kitoblaridir.Komenskiy har bir bola taʼlim olishi lozimligini uqtiradi, umumtaʼlim deganda xotin qizlarning ham tahsil olishini koʻzdatutadi.
2.Tarixiy taraqqiyotning keyingi davrlariga kelib, ibtidoiy jamoa tuzumi o'rnini yangi ijtimoiy formatsiya quldorlik tuzumi egalladi. Qadimiy Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo boldi hamda moddiy va ma'naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim xalqlari bu madaniyatni rivojlantirishda katta hissasini qo'shdilar. Darhaqiqat, tarixiy taraqqiyot davomida turh mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlichayondashdilar va rivojlantirdilar. Masalan, Xitoyda qog'oz ixtiro qilindi, Hindistonda hisoblashning o'nlik tizircfl. kashf etildi, Mesopotamiyada esa er kurrasini graduslarga, sutkani soatlar, minutlar va daqiqalarga bo'hsh o'ylab topildi.Qadimgi yunon tarixchisi, faylasuf olim Plutarx Sparta maktablari- dagi ta’lim-tarbiya haqida gapirib, shunday deydi: «O'qish va yozishga kelganda bolalarga faqat ularning eng zaruri o'rgatilar edi, tarbiyaning qolgan qismi esa bitta maqsad: hech so'zsiz itoat qildirjishni, chidamli bo'lishni va engish ilmini o'rgatishni ko'zda tutar edi». Spartada ta’lim-tarbiyaning yana bir muhim vazifasi yoshlarni qullarga nisbatan shafqatsiz, ularni mensimaydigan qilib tarbiyalashdan iborat edi. Shu maqsadda yoshlar «Kreptiyalar»da, ya’ni kechalari qullarni tutish mashqlarida qatnashar, shubhali bo'lib ko'ringan har qanday qulni oldirar edilar.Qadimgi Yunonistonda pedagogik nazariyalarning tug'ilishi Yunonistonda maktab va madaniyatning tez rivojlanishi pedagogika nazariyasining tug'ilishiga imkon yaratdi. Pedagogika nazariyasiga olim va faylasuflardan Suqrot, Platon, Aristotel va Demokritlar asos soldilar.Suqrot — falsafiy dialektikaning asoschilaridan biri. Baxs orqah, ya'ni muayyan masalalarni o'rtaga qo'yish va ularga javob topish yo'li bilan haqiqatni aniqlash mumkin deb uqtiradi faylasuf.
3.Innovatsiyalar - bu yangi yoki takomillashtirilgan raqobatbardosh texnologiyalar, mahsulotlar yoki xizmatlar, shuningdek, ishlab chiqarish, ijtimoiy sohaning tuzilishi va sifatini sezilarli darajada yaxshilaydigan ishlab chiqarish, ma'muriy, tijorat yoki boshqa xarakterdagi tashkiliy -texnik echimlar. Yangi ilmiy yutuqlarni, ya'ni yangiliklarni ishlab chiqarishda birinchi marta qo'llash jarayoni innovatsion faoliyatni boshlaydi.Innovatsiyalarni joriy qilish va texnologiyalar transferi markazlari faoliyatini keng yo'lga qo'yish orqali istiqbolli innovatsion loyihalar, startap tashabbuslarga akseleratsiya, logistika va moliyalashtirish xizmatlari ko'rsatiladi. O'z navbatida, texnologiyalarni litsenziyalash markazlari ilmiy-tadqiqot institutlari, universitetlar va ishlab chiqarish o'rtasida yaqin hamkorlikni o'rnatish, intellektual mulkni sotish uchun litsenziya shartnomalarini tayyorlash, texnologiyaning iste'molchilari bozorini qidirishga yordam beradi.Innovatsion pedagogik texnologiyalar kelajakda ham mehnat bozorida talab mavjud bo'ladigan zamonaviy mutaxassis-kadrlarni tayyorlash uchun ta'lim jarayonida juda muhim ahamiyatga egadir.Innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida ishlashda o'qituvchida innovatsion faoliyat haqida tushuncha bo'lishi kerak. Mohiyatiga ko'ra innovatsion faoliyat ilmiy izlanishlar, ishlanmalar yaratish, tajriba-sinov ishlari olib borish, fan-texnika yutuqlaridan foydalanish asosida yangi takomillashtirilgan mahsulotni yaratishdan iborat.
22-b. 1. hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova, O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash va oliy ta’limda o‘qitish jarayonida bo‘lg‘usi o‘qituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda. Shaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davыdov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shug‘ullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi g‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli tayyorlashning roli va o‘rnini anglab yetish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan asosiy e’tibor o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir g‘oyasi o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan bog‘liq bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lg‘usi pedagogning shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi.
2. Oʻqituvchi mahorati darsni aniq rejalashtirishda oz aksini topadi. Darsni shunday rejalashtirish lozimki unda nima qilinishi moljallanayotganligi aniq oz aksini topsin va boshqacha reja tuzish mumkinligiga orin qolmasin. Ba'zan yosh oqituvchilar va amaliyotga chiqqan talabalar faoliyatida darsni rejalashtirish sohasida xatolarga yol qoyilganligining guvohi bolamiz. Yosh oqituvchilar va talabalar faoliyatida yol qoyilayotgan xatolarni quyidagi guruhlarga bolish mumkin. 1.Maqsadda aniqlikning yoqligi. Ya'ni talabalar aslida nima qilishlari va nimani organishlari aniq belgilanmaydi. 2.Ta'lim maqsadining talablari darsning natijasi bilan togri kelmagan hollar boladi. 3.Organish uchun tavsiya qilingan materiallar darsning maqsadiga togri kelmaydi. 4.Oqituvchi berayotgan yollanmalar talabaning darsda bilimlarni samarali organishini ta'minlamaydi. 5. Dars rejasida korsatilgan talabalarning xulqlri dars maqsadini amalga oshirishning samarali vositasi bola olmaydi. Umuman tuzilgan rejalar qayta korib chiqilishi va xatolarni bartaraf etish ustida ishlanishi lozim. Dars rejasi sizni va sizning talabalaringizni ma'lum natijalarga erishishingizga asos bolishi lozim. Darsni shunday rejalashtirish lozimki uni boshqacha yol bilan amalga oshirishga orin qolmasin. Har qanday darsning tayanch printsipi rejada aks etishi lozim. Bu printsip darsni eng yaxshi va oson yollar bilan samarali maqsadga erishishni ta'minlashini kozda tutadi. Shuning uchun ham dars rejasi qoyilgan maqsadni amalga oshirish uchun bir qancha elementlarni oz ichiga olishi lozim. Buni quyidagicha korsatish mumkin.
3.
23-b 1. Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita bog‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova,O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash va oliy ta’limda o‘qitish jarayonida bo‘lg‘usi o‘qituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda. Shaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davыdov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shug‘ullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi g‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli tayyorlashning roli va o‘rnini anglab yetish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan asosiy e’tibor o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir g‘oyasi o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan bog‘liq bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lg‘usi pedagogning shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi izchillikda: shaxs o‘zi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bo‘lib, bunda ta’lim-oliy ta’limdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida yo‘naltirilgan shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan jarayondir.
2. Oʻqituvchi mahorati darsni aniq r ejalashtirishda oz aksini topadi. Darsni shunday rejalashtirish lozimki unda nima qilinishi moljallanayotganligi aniq oz aksini topsin va boshqacha reja tuzish mumkinligiga orin qolmasin. Ba'zan yosh oqituvchilar va amaliyotga chiqqan talabalar faoliyatida darsni rejalashtirish sohasida xatolarga yol qoyilganligining guvohi bolamiz. Yosh oqituvchilar va talabalar faoliyatida yol qoyilayotgan xatolarni quyidagi guruhlarga bolish mumkin. 1.Maqsadda aniqlikning yoqligi. Ya'ni talabalar aslida nima qilishlari va nimani organishlari aniq belgilanmaydi. 2.Ta'lim maqsadining talablari darsning natijasi bilan togri kelmagan hollar boladi. 3.Organish uchun tavsiya qilingan materiallar darsning maqsadiga togri kelmaydi. 4.Oqituvchi berayotgan yollanmalar talabaning darsda bilimlarni samarali organishini ta'minlamaydi. 5. Dars rejasida korsatilgan talabalarning xulqlri dars maqsadini amalga oshirishning samarali vositasi bola olmaydi. Umuman tuzilgan rejalar qayta korib chiqilishi va xatolarni bartaraf etish ustida ishlanishi lozim. Dars rejasi sizni va sizning talabalaringizni ma'lum natijalarga erishishingizga asos bolishi lozim. Darsni shunday rejalashtirish lozimki uni boshqacha yol bilan amalga oshirishga orin qolmasin. Har qanday darsning tayanch printsipi rejada aks etishi lozim. Bu printsip darsni eng yaxshi va oson yollar bilan samarali maqsadga erishishni ta'minlashini kozda tutadi. Shuning uchun ham dars rejasi qoyilgan maqsadni amalga oshirish uchun bir qancha elementlarni oz ichiga olishi lozim. Buni quyidagicha korsatish mumkin. Taxminiy axborot: Bu axborot rejaning chegaralarini va bolimlarini belgilab beradi, ya'ni: a) dars kimga moljallangan, talabalarning darajalari; b) ma'lum oquv predmeti; v darsning qismlari; g) oqituvchining ismi sharifi. Reja qismlari: Rejaning qismlari darsda belgilangan maqsadni talabalar tomonidan ozlashtirilishi va oqituvchining ta'sirini, talab qilingan material va baholash yollarini aks ettirgan bir necha bosqichlarni oz ichiga oladi.
3. Bundan kelib chiqadigan amaliy hulosa - ilg‘or ta’limiy yangiliklarni aniqlash, ularning jamg‘armalarini tashkil etish, sinab ko‘rish, pedagogik amaliyotga joriy qilishning, ilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish tizimini yaratish masalasining dolzarbligini oshirdi. Hozirgi kunda bu tizimni yaratish yo‘lida bir qator izlanishlar, sa’y- harakatlar boshlab yuborilgan. Jumladan, vazirlik, viloyat xalq ta’limi boshqarmalari tarkibida Davlat ta’lim standartlari boshqarmalari va bo‘limlari (monitoringi) tashkil etilgan. Ta’limni boshqarish tizimida tashkil qilingan yangi bo‘g‘inlar quyidagi vazifalarni amalga oshirib bormoqda: ta’lim sohasidagi qonunlar, me’yoriy hujjatlarning bajarilish nazoratini yuritish; Pedagogik innovatsiyalarni amaliyotga tatbiq etishning tashkiliy asoslarini yaratish zarur. Buning uchun: “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga, tatbiq etish, Davlat ta’lim standartlari va dasturlari bajarilishining monitoringini olib borish; ta’limni boshqarish mahalliy organlari va o‘quv muassasalarining umumiy tashkiliy pedagogik ishlari qatori pedagogik innovatsiyalarning samaradorligini tahlil qilib borish; pedagogik tajribalarning borishini analitik tahlil qilish, umumlashtirish, ommalashtirish bo‘yicha tavsiyalar tayyorlash;
24-b 1. sinflarda integratsiyalangan talimni amalga oshirish metodikasi. Integratsiya,integratsiyalash jarayonlari zamonaviy maktabga kirib kelib,faqat uning mazmunini emas,balki kichik maktab o'quvchilarini ekologik talimining tashkiliy shakl va uslublariga ham faol kirib boryapti. O'qituvchi bilim olish jarayonini shunday tashkil etish kerakki, unda oquvchilar kôproq mustaqil izlanishlari, o'z harakat va faoliyatlarining oqibatlarini oldindan bilishga ôrganishlari, bahs-munozaralarda ishtirok etishlari, tabiiy va ijtimoiy muhitni yakunlashlari kerak.Shuning uchun ôqish vaqtining yarmini oquvchilar tabiat va ijtimoiy muhitda ôtkazishlari, amaliy-ijodiy va tekshirish ishlari olib borishlari kerak. Bu vazifani talimning turli shakllarida bajarish mumkin:kuzatishlar, tajriba va sinovlar ôtkazish,sanat asarlarini qayta tiklash,modellashtirish, ijtimoiy muhitdagi ôz harakat va faoliyatlarini natijasini kora bilish, kitob bilan ishlash. O'qituvchi dars samaradorligini oshiruvchi, matematika, rus tili,ôqish, tabiatshunoslik fanlarini ôqitishning turli-tuman shakllariga ega har bir dars o'quvchiga ilmiy bilim, tasavvur va tushunchalarning ma'lum bir yig'indisini berishi, hamda tarbiyalash va rivojlantirishi kerak. Dasturdagi materialni ular dars davomida o'zlashtirishlari kerak. Bu o'quvchilarning o'quv mashg'ulotlari bilan ortiqcha yuklanmasligining muhim shartidir, chunki yaxshi o'zlashtirilgan dars uy vazifasini bajarish uchun ketadigan vaqtni ancha qisqartiradi. Bu holatda asosiy prinsip : kichik maktab o'quvchilarining eng muhim vazifasi - o'qish, mustahkam bilim olish, darsdagi vazifa esa o'qituvchi boshchiligidagi mehnat. Darsga tayyorlanar ekan,o'qituvchi birinchi navbatda uning maqsadini anglaydi va shu asosida darsning mazmuni tanlanadi, asosiy savollar belgilanadi.
2. Integratsiya - ta'lim jarayonin qulaylastırıwdıń muxim prinsipi sifatida. Davlat ta`lim standartlari qabul qilingach ta`lim mazmunini qisman yangilanadi. Davlat ta`lim standarti talabalari asosida yangi o`quv dasturlari va darsliklar ishlab chiqildi. Lekin kuzatishlar Innovaciyalarni joriy etishning zarurati ko’rsatadiki o`quv rejasida o`quv predmetlarining soni ortib ketgan. Bugungi kunga esa o`quv rejasida 27 ta o`quv fani mavjud. Shu o`rinda bir savol tug`iladi. O`quv fanlari miqdorini ko`paytirish orqali o`quvchining bilim darajasini oshirishga erishilayaptimi? Yo`q albatta! 1. O`quv fani ko`paygan sari o`quvchilarga taqdim etiladigan bilimlar maydalashib bormoqda. 2. O`quv darsliklarda takror materallarning miqdori ortmoqda. 3. O`quvchining ijtimoiy tajribasida kirmay qolayotgan bilim va tushunchalar ko`paymoqda. 4. DTS lari bilan o`quv dasturlari orasida nomunofiqlik vujudga kelmoqda. 5. DTSda 4ta ta`lim sohasi ya`ni “ona tili”, “matematika”, “tabiat”, “inson va jamiyat” ta`lim sohalari berilgan bugungi kunda o`quv rejasi 10ta o`quv predmeti mavjud. Singapur ta`lim tizimida boshlang`ich siniflar uchun 4ta o`quv predmeti mavjud ekan. Ular “ona tili”, “matematika”, “estetika”, hamdajismoniy tarbiya”. Ta`lim jarayonida muayyan o`quv fani “ona tili”, “tarix”, “adabiyot” kabilarga oid bilimlar bilan xalqning ijtimoiy tajribasi, til boyligi, manaviy, manaviy qadriyati bilim va tushunchalar shaklida o`rnatilishi lozim.Amaldagi ta`lim jarayonini tahlil qilish natijalari shuni kursatadiki, u yoki buo`quv fani mazmunida o`quvchining tajribasiga kirmay qolgan bilim va tushunchalar mavjud. Buning asosiy sababi o`quv fanining mazmuni uta murakkab yoki soda ekanligidadir. Agar o`quv matereali murakkab bo`lsa, o`quvchi uni to`liq uzlashtirishga qiynaladi. Bugungi kunga kelib jaxondagi mamlakatlarning 70% ta`lim tizimida entigrativ xarakterdagi o`quv dasturlari va darsliklardan foydalanib kelmoqda. Har bir mamlakat ayni shu davlatning ta`lim tizimiga quyilgan buyurtmaning tabiatdan kelib chiqqan holda joriy qilib kelmoqda. Buyuk Biritaniya ta`lim tizimida entigratik fanlar joriy qilingan bo`lsa, Koreya va Shveytsariyada entegratsiyalashgan fanlar yoki alohida o`quv predmetlari kong va Germaniyada ham alohida fanlar, Vengriyada madaniy yunalishdagi o`quv predmetlari, inson va tabiat entegratik fanlar Niderlandiyada alohida o`quv predmetlari mujassamlashtirilgan holda o`qitiladi. DTS“ona tili”, “matematika”, “tabiat”, “inson va jamiyat” ta`lim sohalari belgilab berilgan. Ta`lim jarayonini intigartiv dasturlar va darsliklar asosida tashkil etish orqali o`quv- biluv jarayoni natijasida samaradorlikka erishish nazarda tutiladi.
3. Innovaciyalarni joriy etishning zarurati Respublikada so'nggi yillarda innovatsion faoliyat borasida olib borilayotgan islohotlar natijasida O'zbekiston 2020-yilda Global innovatsion indeksi xalqaro reytingiga besh yillik tanaffusdan so'ng, 2015-yilga nisbatan 29 pog'onaga ko'tarilgan holda qayta kiritildi.Hozirda esa Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan 2022-2030-yillarda O'zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasi ishlab chiqildi va hozirda tegishli tashkilot, muassasalar bilan muhokama qilinmoqda. Ushbu strategiya O'zbekiston Respublikasining 2030-yilga qadar Global innovatsiya indeksida dastlabki rivojlangan yetakchi 50 davlat qatoridan o'rin egallashida hozirga qadar amalga oshirilgan izchil islohotlarning mantiqiy davomi hisoblanadi.Xorijiy davlatlarda o'tkazilgan ta'lim islohotlari tajribasi shuni ko'rsatadiki, o'zgarayotgan muhitga moslashish bo'yicha ta'lim muassasalarining faoliyatini to'rt asosiy uslubga ajratish mumkin: passiv moslashish, faol moslashish, o'zgarishlarda yetakchi bo'lish va islohot etish.Qadimdan bizda bilim olish qadrlangan.Bilimdon kishilar esa el- yurt ardog'ida bo'lganlar. Shuning uchun ham bilim olish va olingan bilimni mamlakatimiz xizmati yo'lida xizmat qildirish oliy insoniylik burchimizdir.Bu vazifalarni muvvafaqiyatli hal etishni muhim shartlaridan biri chet el maktabi va pedagogikasi tajribalari o'rganishdir.
25-b. 1. Ibtidoiy jamiyatda tarbiya. Kishilik jamiyati paydo bolishi bilan odamlarda mehnat faoliyati jarayonida ishlab chiqarish tajribalari, mehnat qilish malakalari va mehnat qurollarini ishlatish konikmalari hosil boldi. Bu qurollarni takomillashtirish natijasida nutq va tafakkur osib, kamol topa bordi. Keksa avlod mehnat qilish jarayonida orttirgan tajribasi asosida yosh avlodni ham mehnat qilishga orgatdi, uni mehnat jarayonida tarbiyaladi. Shunday qilib, kishilik jamiyatining paydo bolishi bilan tarbiya ham vujudga keldi, u bilan birga taraqqiy etdi, jamiyatning ozgarishi bilan u ham ozgarib bordi. Tarbiyaning ijtimoiy vazifasi kishilarni bilim, malaka, konikmalarda aks etgan mehnat, bilim tajribalarini avloddan - avlodga yetkazishdir. Tarbiyani amalga oshirish jarayonini anglash va bu sohadagi tajribalarni organishga bulgan ehtiyojning tugilishi pedagogika fanini yuzaga keltirdi. Shaxs jamiyatdan tashqarida kamol topa olmaydi, jamiyatdan tashqari tarbiya ham bolishi mumkin emas. Tarbiya ijtimoiy hodisa bolib, jamiyat hayoti, uning toxtovsiz taraqqiy etib borishi tarbiyasiz bolmaydi. Tarbiya bolmasa, jamiyat ham bolmaydi, jamiyat usiz yashay va taraqqiy eta olmaydi. Ibtidoiy jamiyatda kishilar ortasida tengsizlik, xususiy mulk bolmagan. Mehnat va ijtimoiy funksiyalarning taqsimlanishi tabiiy - biologik negizga asoslangan, buning natijasida erkaklar va ayollar ortasida mehnat taqsimoti mavjud edi, kishilar yosh jihatidan jamolarga bolinganlar. Ibtidoiy jamiyatda bola ozining hayot faoliyati jarayonida kattalarning ishlarida qatnashib, ular bilan kundalik muomalada bolib, tarbiyalanar va ta’lim olar edi. Ogil bolalar katta yoshdagi erkaklar bilan ov qilish, baliq tutish, qurol yasashda qatnashar qizlar esa ayollar rahbarligida ekin ekib, hosil yigish, ovqat pishirish, idish yasash, kiyim tayyorlash ishlarida qatnashganlar. Matriarxat taraqqiyotining oxirgi bosqichlarida yosh alodning yashashi va tarbiyalanishi uchun ugil bolalrga alohida va qizlarga alohida - birinchi tarbiya muassasalari - Yoshlar uylari paydo boladi. Yoshlar uylarida bolalar urug oqsoqollari rahbarligida tarbiyalangan, mehnatga otkaziladigan "sinovlar"ga tayyorlanar edilar.
2. Islom dinining yoyilishi va uning ta’lim - tarbiyaga ta’siri. Hadis ilmining paydo bolishi, uning yonalishlari, muxaddislar VII asrdan keyingi pedagogik qarashlar va madaniyat haqida gapriganda shu narsaga amin bolamizki bu masalalar Orta Osiyo tarixida islom dini goyalari bilan chambarchas bogliqdir. Chunki shu davrdan boshlab bizning yurtimizga ham islom dini goyalari kirib kela boshlagan edi XII asrboshlarida islom goyasiga asoslangan Arab xalifaligi tashkil topib, bu davlat oz movqeini mustahkamlash uchun boshqa mamlakatlarni ham zabt etishni boshladi. Butun Arabiston yarim oroli, shuningdek, Eron, Kavkaz orti, Suriya,Shimoliy Afrika, Ispaniya xalifalik tarkibiga kiritildi. 651 - 715 yillar davomida arablar Movarounnahrni egalladilar. Ular bosib olingan xalqlarni islom diniga kirita boshladilar. Arab tili ham yangi madaniyat tili bolib maydonga chiqdi. Arablar yunon fanini yutuqlaridan foydalandilar, faylasuflar asarlarini tarjima qildilar. Astronomiya, tibbiyot, kimyoga oid yirik asarlar arabchaga ugirildi. Arablar fanni tasnif etishni yunonlardan olib, fanlarni 2 nazariy va amaliy qismlarga ajratdilar. Birinchi qism - uch bulim tabiat, ilohiyot, matematika togrisidagi fanlar edi. Ikkinchi qism esa etika, iqtisod va siyosatga bolingan. Hind fani arab madaniyatiga asosan arifmetika, algebra, tibbiyotga ta’sir etgan. Yevropaliklar ham sonlarni hind nazariyasi bilan arablar orqali tanishganlar. Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiya rivojiga ham katta ta’sir korsatdi. IX asrlarda arab mulklari xaritalari tuzilgan edi. Arablar bosib olingan joylarida islom dini bilan birga bu dinning muqaddas kitobi Qur’onning tili - arab tilini ham joriy etishdi. Islom dinining asoschisi va targibotchisi Muhammad ibn Abdullox 570 yilda Makkada Kuraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida tugiladi. Paygambarimizga nozil bolgan Qur’on oyatlari ham ular vafotidan keyin xalifalar tomonidan 23 yil davomida yod olinib va yozilib boriladi. "Qur’on" musulmonlarning muqadads kitobi bolib, arab tilida "Qiroat" ma’nosini anglatadi. "Qur’on 114 sura, 6236 oyatdan iborat. U kishilarni tenglik, birodarlik, tinch - totuv yashash, ezgulikka undaydi. Katta axloqiy qimmatga ega bolib, insonni ma’naviy kamolga yetishida muhim ahamiyat kasb etadi.
3. )Integratsiya - o'quvchilarni o'qitish va tarbiyalashga yangi yondoshuvi, boshlang'ich sinflarda integratsiyalangan talimni amalga oshirish metodikasi va integratsiyalashgan darslarni amaliyotda qo'ilash haqida ma'lumot berish. Kalit so'zlar: integratsiya, integratsiyalashgan ta'lim, metodika, boshlang'ich ta'limda integratsiya. Boshlang'ich sinflarda integratsiyalangan talimni amalga oshirish metodikasi Integratsiya,integratsiyalash jarayonlari zamonaviy maktabga kirib kelib,faqat uning mazmunini emas,balki kichik maktab o'quvchilarini ekologik talimining tashkiliy shakl va uslublariga ham faol kirib boryapti. O'qituvchi bilim olish jarayonini shunday tashkil etish kerakki, unda oquvchilar kôproq mustaqil izlanishlari, o'z harakat va faoliyatlarining oqibatlarini oldindan bilishga ôrganishlari, bahs-munozaralarda ishtirok etishlari, tabiiy va ijtimoiy muhitni yakunlashlari kerak.Shuning uchun ôqish vaqtining yarmini oquvchilar tabiat va ijtimoiy muhitda ôtkazishlari, amaliy-ijodiy va tekshirish ishlari olib borishlari kerak. Bu vazifani talimning turli shakllarida bajarish mumkin:kuzatishlar, tajriba va sinovlar ôtkazish,sanat asarlarini qayta tiklash,modellashtirish, ijtimoiy muhitdagi ôz harakat va faoliyatlarini natijasini kora bilish, kitob bilan ishlash. O'qituvchi dars samaradorligini oshiruvchi, matematika, rus tili,ôqish, tabiatshunoslik fanlarini ôqitishning turli-tuman shakllariga ega har bir dars o'quvchiga ilmiy bilim, tasavvur va tushunchalarning ma'lum bir yig'indisini berishi, hamda tarbiyalash va rivojlantirishi kerak. Dasturdagi materialni ular dars davomida o'zlashtirishlari kerak. Bu o'quvchilarning o'quv mashg'ulotlari bilan ortiqcha yuklanmasligining muhim shartidir,
26-b. 1. Konstantin Dmitriyevich Ushinskiy [1824.19.2(2.3), Tula 1870.22.12 (1871.3.1), Odessa, Kiyevda dafn etilgan] — rus klassik pedagogi, Rossiyada ilmiy pedagogika va xalq maktabi asoschisi. Moskva universitetining yuridik fakultetini tugatgan (1844). Rossiyadagi turli maorif shoxobchalarida, jurnallarda ishlagan. Ushinskiy pedagogik sistemasining negizi taʼlim va oʻqitish tizimida demokratlashtirishni talab qilishdan iborat boʻlgan. U birinchi boʻlib, pedagogika tarbiyaning ilmiy nazariyasi, degan fikrni ilgari surgan va buni isbot etgan. Ushinskiy pedagogika nazariyasining asosini tarbiyaning xalqchillik gʻoyasi — tarixiy jarayonda mehnatkash xalqning yaratuvchilik kuchini eʼtirof etish tashkil qilgan. Ushinskiy pedagogikani keng maʼnoda bir fan, tor maʼnoda tarbiya sanʼati deb hisoblagan. Ushinskiy tarbiyani shaxsni aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy shakllantirishga qaratilgan yaxlit jarayon deb bilgan va bunda axloqiy tarbiya asosiy oʻrinni egallashi lozim deb hisoblagan. Maktabda oʻquvchilar mehnatiga taʼlim va tarbiyaning muhim omillaridan biri sifatida qaragan. Ushinskiy ning axloq va axloqiy tarbiya toʻgʻrisidagi qarashlarida xalqchillik gʻoyalari aks etgan. Ushinskiy yaxlit didaktik tizimni ishlab chiqqan. Unda taʼlim mazmunini tanlash hamda uni bolalarning yosh xususiyatlariga moslashtirish masalalari ochib berilgan. Ushinskiy oʻqitishning psixofizik tabiatini tadqiq etdi, diqqat, qiziqish, xotira, xayol, hissiyot, tafakkur kabi psixologik mexanizmlarni tahlil qildi. Oʻzining "Inson tarbiya predmeti sifatida" degan asarida psixologiyani tajriba maʼlumotlariga asoslanib tuzishga harakat qildi. U bolalar psixologiyasi bilan taʼlimtarbiya psixologiyasini ishlab chiqqan. Maktabda ona tili darsiga katta ahamiyat berdi. Uning "Bolalar dunyosi va xrestomatiya", (1861), "Ona tili" (1864) kabi darsliklari mazmunining boyligi, tili va metodikasi jihatdan oʻz davrining eng namunali oʻquv kitoblaridir. Makarenkoning metodikasi ta'lim muassasasi rahbarining hal qiluvchi rolini va o'qituvchilarning pedagogik harakatlarining birligi uchun javobgarligini aniq belgilaydi. "Ta'lim jamoasi" ni shakllantirish vazifalariga o'qituvchilarning kuchlarini birlashtirishni talab qilib, Makarenko bir vaqtning o'zida har bir shaxsning shakllanishiga, unga berilgan ta'limning kollektiv ("parallel harakatlar pedagogikasi") va bevosita o'qituvchi tomonidan e'tiborga olinishi zarurligini ta'kidladi. U o'zining pedagogik tajribasining mohiyatini "insonga iloji boricha ko'proq talablar va unga bo'lgan hurmat" tamoyili bilan aniqladi. Makarenko "insonning eng yaxshi dizaynini" yaratishga harakat qildi, o'quvchining shaxsiyatida birinchi navbatda ijobiy fazilatlarni, moyilliklarni va kuchli tomonlarini ko'rishga intildi. Haqiqiy gumanist Makarenko o'qituvchidan yuqori mafkuraviy, axloqiy va kasbiy darajani talab qildi, o'quvchilarni tizimli ravishda axloqiy va siyosiy jihatdan tarbiyalash zarur deb hisobladi va ta'lim va tarbiyani talabalarning samarali ishi bilan uyg'unlashtirish bo'yicha marksist-leninistik g'oyani amalga oshirish tarafdori bo'ldi.
2. Sharqda birinchi sinfiy jamiyatlar paydo boldi hamda moddiy va ma'naviy madaniyatga asos solindi. Ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim xalqlari bu madaniyatni rivojlantirishda katta hissasini qo'shdilar. Darhaqiqat, tarixiy taraqqiyot davomida turh mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlichayondashdilar va rivojlantirdilar. Masalan, Xitoyda qog'oz ixtiro qilindi, Hindistonda hisoblashning o'nlik tizircfl. kashf etildi, Mesopotamiyada esa er kurrasini graduslarga, sutkani soatlar, minutlar va daqiqalarga bo'hsh o'ylab topildi. Eramiz boshlanishidan oldin O'rta Osiyoning janubiy chekkasiga yaqin bo'lgan joyda O'rta dengiz bilan Hindistonni birlashtiruvchi karvon yo'li qurildi. So'ngra O'rta Osiyo orqah Xitoydan O'rta dengizga tomon «Buyuk ipak yo'li» ochildi. Natijada O'rta Osiyo xalqaro savdo sotiq markaziga aylandi. Bu esa o'z navbatida O'rta Osiyo vohalarida madaniyatning rivojlanishiga ta'sir etdi, yozuvning tarqalishiga yordam berdi. Ayniqsa, qadimgi yunonistonda madaniyat, maktab va dastlabki pedagogik fikrlar boshqa mamlakatlarg nisbatan juda erta rivojlandi. Yunoniston uncha katta bo'lmagan bir qancha quldorlik davlatlari- dan tashkil topgan. Uning mo'tabar shaharlari Lakoniya (bosh shahri Sparta) va Attika (bosh shahri Afina)dir. Bularning har qaysisida tarbiyaning alohida tizimlari vujudga kelib, Sparta usulidagi tarbiya va Afina usulidagi tarbiya deb ataladigan bo'ldi. Ammo ikkala davlatda ham quldorlik tuzumi hukmron edi. Yunonistonda qullarni «gapiradigan ish quroli» deb hisoblar edilar. Qullar oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum edilar. Lakoniya (Sparta)da kemalar to'xtaydigan qulay gavanlar bo'lmaganligi tufayli qullar mehnatiga asoslangan dehqonchilik hukmron edi. 9 ming oiladan iborat bo'lgan quldorlar 250 mingdan ko'proq aholiga hukmronlik qilardi. Tarbiya ishlari davlat ixtiyorida bo'hb, uning asosiy maqsadi spartaliklaming bolalarini baquwat, jismoniy soglom, bardoshli, chiniqqan jangchilar qilib tarbiyalashdan iborat edi Spartaliklaming bolalari 7 yoshgacha uyda yashar, keyin «agella» deb ataluvchi davlat muassasasida 18 yoshga etguncha tarbiyalanar edi. Ular «pedonom» rahbarligida jismoniy sog'lom bo'lish uchun turli mashqlar bilan chiniqtirilar, sovuqqa, ochlikka va chanqoqlikka chidashga, og'riqqa bardosh berishga o'rgatilar edi. Ta’limning asosiy qismini harbiy gimnastika mashqlari egallar edi.
3. O‘tgan davrda fan va texnologiyalarni rivojlantirish sohasida zarur infratuzilma yaratildi, muayyan intellektual va texnologik salohiyat shakllantirildi. Shu bilan birga, quyidagi tizimli muammolarning mavjudligi, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish uchun mavjud imkoniyatlar va salohiyatdan yetarlicha foydalanmaslik ko‘zlangan islohotlarning samarali amalga oshirilishiga hamda mamlakatning jadal innovatsion rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda, xususan: birinchidan, davlat dasturlarini ishlab chiqishda zamonaviy fan va innovatsion texnologiyalarning yutuqlari va rivojlanish tendensiyalarini lozim darajada kompleks tahlil qilish va o‘rganish mavjud emas, buning oqibatida mazkur dasturlar aksariyat holatlarda muammolarning oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan hamda uzoq muddatli rivojlanish masalalarini hal etmayapti; ikkinchidan, fundamental va amaliy tadqiqotlarni tashkil etishning hozirgi ahvoli innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarni to‘liq ro‘yobga chiqarish va amaliy joriy etish uchun lozim darajadagi sharoitlarni ta’minlamayapti; uchinchidan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni strategik prognoz qilish, qo‘llab-quvvatlash va joriy etishni ta’minlovchi yagona organning mavjud emasligi, ilmiy-tadqiqot va axborot-tahlil muassasalarining tarqoq holda faoliyat ko‘rsatishi fan, ta’lim va ishlab chiqarishning to‘liq integratsiyalashishiga imkon bermayapti, bu esa o‘tkazilayotgan izlanishlarning samaradorligini pasaytirmoqda; to‘rtinchidan, yuqori texnologiyalar, nou-xau va zamonaviy ishlanmalarni birinchi navbatda joriy etishni talab qiluvchi ustuvor soha va tarmoqlarni aniqlash bo‘yicha faoliyatni tashkil etishdagi kamchiliklar texnologik qoloqlikka va innovatsion tovar (ish, xizmat)larni ishlab chiqarishning cheklanganligiga olib kelmoqda; beshinchidan, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil qilish hamda innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarni joriy etishda alohida holatlardagi tor idoraviy manfaatlarning ustunlik qilishi byudjet mablag‘laridan nooqilona foydalanishning sabablaridan biridir; oltinchdan, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni amalga oshirishda davlat-xususiy sheriklikni tatbiq etishga, shuningdek, innovatsion mahsulotlarni joriy etish uchun infratuzilmani takomillashtirishga yetarli e’tibor qaratilmayapti; yettinchidan, innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqarish va joriy etish sohasida yuqori tajriba va salohiyatga ega bo‘lgan xorijiy (xalqaro) tashkilotlar bilan hamkorlik, shuningdek, ulardan butun mamlakat fani, sanoati va iqtisodiyotini rivojlantirishning dolzarb muammolarini hal qilishda foydalanish past darajada saqlanib qolmoqda. Mazkur holatlar innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishni tashkil qilish sohasida davlat boshqaruvining institutsional va tashkiliy-huquqiy asoslarini tubdan takomillashtirishni talab qiladi.