1-bap. Radioaktivleniw analiziniń teoriyalıq tiykarları

2.2. Aq súttegi zárúrli mikroelementlerdiń neytron aktivligin anıqlaw.
Tós súti azıqlıq komponentler, sonday - aq mikroelementler teń salmaqlılıġı sebepli jas balalardı baġıw ushın optimal ónim bolıp tabıladı. Ekinshisiniń jetispewshligi yamasa kópligi ayıriqsha rawajlanıw buzılıwlarına yamasa keselliklerge alıp keledi. Sol munasábet benen biz laktatsiya dáwirdiń túrli dáwirlerinde aq súttegi yod, selen, temir, cink hám marganetstiń quramın úyrenip shıqtıq, bul házirde bir az úyrenilgen másele. Elementlerdi tańlaw olardıń organizm ushın áhmiyeti hám region ushın kútiletuġın jetispewshiliǵı menen belgilenedi.
Buzılmaytuġınlıgı hám joqarı seziwsheńligi sebepli neytronlardı aktivlestiriw analizi bunday obektlerdi analiz qılıw ushın eń maqul túsetuǵını esaplanadı. Úlgiler nurlanıwdan aldın muzlatılǵan qurıtılǵan, alikvotlar tartılǵan hám kvarts yamasa polietilen ampulalarġa qabarǵan jerlengen, bul nurlanıw waqtında bekkemlikti támiyinlegen. Maġlımat úlgileri retinde ot óti qospası (SBMT-02) hám sút untaġı (MAGATE, IAEA) isletilgen. Qısqa múddetli izotoplardı (yod, marganets) analiz qılıwda úlgiler standartlar menen birge 20 - 30 sekund dawamında, uzaq ómir kóretuǵın izotoplar ushın (cink, temir, selen) bes saat dawamında 5,0•1013 neytron/sm2 sek termal neytron aǵımında nurlanadı.
Bul obektlerdiń aktivlesiw analiziniń ayıriqsha ózgesheligi ushqısh organometalik birikpelerdiń payda bolıwı menen nurlanıw waqtında olardıń qızǵın radiolizi bolıp tabıladı, sol sebepli úlgiler ashılıwdan aldın suyıq azot penen suwıtılġan. Ampulalardıń quramı ólshew ıdıslarına ótkerildi, ampulalar úlginiń qurǵaqlay bólegi menen birlestirilgen etil spirti menen juwıldı. Belgilengen koncentraciyalar aralıǵindaǵı barlıq elementler ushın salıstırmalı standart iyiw 10 -12% ten aspadı.
Alınǵan nátiyjeler ananıń denesinde geypara organikalıq lezyonlardı anıqlaw hám balada patologiyalıq ózgerisler rawajlanıwınıń aldın alıw boyınsha ilajlardı belgilew imkaniyatın beredi.
Altın qazib alıwshı kárxanalardıń qaldıqlarındaǵı altın hám gúmis quramın neytron aktivlesiwi menen anıqlaw.
Neytron aktivlesiw analizi altın, gúmis hám basqa kemde - kem ushraytuǵın hám qımbat bahalı metallardıń altın rudaları quramın anıqlawda keń qollanıladı, bul jerde olardıń muǵdarı bir tonnadan bir neshe onlap grammġa deyin boladı. Altındı anıqlaw ushın tiykarlanıp NAA nıń instrumental versiyası qollanıladı. Biraq, tájiriybeler sonı kórsetdi, altınnıń muǵdarı 0,07-0,1 g/t bolǵan altın qazib alıwshı sanaat obektleri qaldıqlarında hám Na, S, Mn, Fe, Cu, As, Sb hám basqalar - bir neshe júz grammnan tonnaǵa 3-5% ke shekem, instrumental NAA nı ámelge asırıw múmkin emes edi. Sol sebepli biziń jumısımızdıń maqseti - qaldıqlardaǵı altın hám gúmisti radioximiyalıq izolyatsiyalaw menen anıqlaw usılın islep shıǵıw. Tiykarǵı qıyınshılıq úlgi ashıw edi. HCl : HNO₃ (3:1) qospasında qaynatilġanda Au, Ag, As, Sb, Fe, sonıń menen birge Na, K, Cu, Sc lerdi derlik tolıq ótkeriw múmkinligi eksperimental tárizde anıqlanǵan hám basqa geypara elementlerdi sheshimge aylantıradı. Erimegen qaldıqtı úyreniw altın hám gúmistiń eriw basqıshındaǵı ximiyalıq ónimi derlik 100% ti qurawın kórsetdi.
Altındı tańlap ajıratıw ushın altınnıń tarqalıw koefficiyenti 103 ten úlken bolǵan xlorid kislota hám nitrat kislota eritpelerinen Dowex-1_8 hám AV-17 anion almasatuġın smolalardı tańlap ajıratılǵan gúmis qóllaw múmkin. Biziń maǵlıwmatlarǵa kóre, altın hám gúmistiń analitik radionuklidlerin interferentsiya etiwshi radionuklidlerden bir basqıshlı selektiv ajıratıw TBF-1M HBr ekstraktsiyalı xromatografik sistemada ámelge asırılıwı múmkin. Ondaǵı altınnıń tarqalıw koefficiyenti 3000, gúmistiki 450, As, Fe, Sb hám basqa bir qatar elementlerdiń tarqalıw koefficiyenti < 1 hám ámelde ústińgi tárepinen sorılmaydı. Tek In, Cd, Sn hám Zn sezilerli dárejede adsorbsiyalanadı, biraq olardıń quramı talay tómen hám Au hám Ag di anıqlawǵa irkinish etpedi. Au hám Ag dıń eriw hám ajırasıw basqıshları boyınsha ulıwma ximiyalıq zúráátligi 92-95% in quraydı.
Analiz usılı: 0,05-0,07 g úlgi anıqlanıp atırǵan elementlerdiń etalonları menen birge vertikal WWR-SM kanalında neytron aǵımı tıǵızlıǵı 1,1014 n.sm-2,s-1 ushın 1-2 ushın nurlandı. Nurlanıwdan bir kún ótkennen, úlgi oramnan ashıp, HCl + HNO₃ (3:1) qospasında úsh ret qaynatıladı, hár sapar dekantatsiya jolı menen eritpe ajıratıladı. Alınǵan eritpeler birlestirildi hám puwlanadı. Qaldıq 5 ml ishinde eritiledi
1M HBr hám TBP (ústin diametri 0,5 sm, sorbent qatlamınıń biyikligi 4-5 sm) bolǵan ústinge ótkeriledi hám 20-25 ml 1M HBr menen elut etiledi. Sorbent polietilen flakonġa ótkerildi hám gamma - spektrometrde ólshendi.
Islep shıǵılǵan usıl járdeminde 50 den artıq úlgiler dáslepki úlgidegi Au hám Ag quramın hám mikrotolqınlı qayta islewden keyin túrli fraksiyalardı baqlaw ushın analiz etildi, altın hám gúmisti altın qazib alıw sanaatı qaldıqlarınan kóbeytiw texnologiyasın islep shıǵıw. obektler. Kestede kórsetilgen ayırım úlgilerdi analiz qılıw nátiyjeleri sonı kórsettiki, altın hám gúmistiń tiykarǵı quramı magnit fraktsiyada (túp nusqadan 9 ese kóp), basqa fraktsiyalarda bolsa azayadı.[12]