1-bilet Hayvonlarning oziqlanishi va oziq turiga qarab ixtisoslashishi

3. hayvonlarning nafas olishida kislorodning ahamiyati
Hayvonlar aerob organizmlar hisoblanib, nafas olish jarayoni erkin kislorod bilan bog’liq. Faqat ayrim guruh hayvonlari, masalan, ba’zi bir hujayralilar, qumga ko’milib yashovchi chuvalchanglar (Tubificidae), ba’zi chivinlarning lichinkalari (Corethra, Chironomus) mollyuska va qisqichbaqasimonlarning ayrim turlari ma’lum vaqt davomida anaerob (kislorodsiz) sharoitda yashashi mumkin. Hayvonlar kislorodni tashqi muhitdan butun tana sathi orqali yoki maxsus nafas olish organlari (o’pkalar, traxeyalar, jabralar) yordamida qabul qilishadi.Organizmga kirgan kislorodni qabul qilish, tashish va organlar, to’qimalar, hujayralarga berish funksiyasini, qon suyuqligi tarkibidagi pigmentlar bajaradi. Ko’pchilik hayvonlarda kislorodni o’ziga biriktirib olish va uni berishni gemoglobin tarkibidagi temir (Fe) bajarsa, hasharot va mollyuskalarda temir o’rniga gomosianin tarkibidagi mis (Cu) bajaradi. Ayrim hayvonlarda (Tunicata) pardalilarda esa vanadiy bo’ladi. Ushbu pigmentlar maxsus shaklli elementlar (hujayralar) ichida (eritrositlar) yoki qon suyuqligi tarkibida erigan holda yoki boshqa bir suyuq to’qima tarkibida bo’ladi. Qon pigmentining asosiy xossalaridan biri erkin O2-ni o’ziga biriktirib, oksigemoglobin hosil qiladi. Kislorodni ko’proq qabul qilgan bo’lsa, uni atrofidagi organ va to’qimalarga beradi. Organizmga qabul qilingan O2ekzotermik oksidlash jarayonlari uchun ishlatiladi. Bunda hosil bo’lgan yangi birikmalar va energiya organizmning hayotiy funksiyalari, jumladan, nafas olish, qon aylanish, ajratish, nerv -gumoral faoliyat, o’sish, rivojlanish kabilar uchun sarf qilinadi
22-BILET.
1.poylikotermiya vagemotermiya
Issiqlik almashinuvining ikki asosiy xili mavjud, ya’ni sovuqqonlilik (poykilotermiya) va issiqqonlilik (gomotermiya). Sovuq qonli hayvonlarda modda almashinuvi va tana haroratining doimiy bo’lmasligi hamda uni boshqaruvchi mexanizmi yo’qligi bilan xarakterlanadi. Bunday hayvonlar poykiloterm hayvonlar deyiladi. Ushbu hayvonlar tanasining harorati atrof-muhit \haroratidan kam farq qiladi. Shunga binoan muhit haroratining o’zgarishi tana haroratining o’zgarishiga olib keladi, ya’ni poykiloterm hayvonlarning faolligi muhit haroratiga bog’liqdir.Issiqqonli hayvonlar ancha yuqori va bir me’yordagi moddalar almashinuvi jarayoni bilan xarakterlanadi. Shunga bog’liq holda ularda issiqlikni qabul qilish va ajratishni boshqarish mexanizmi mavjud. Bu esa o’z navbatida organizm haroratining doimiy yuqori bo’lishini ta’minlaydi.Lekin gomoterm hayvonlar orasidan ayrim sut emizuvchilar va qushlarni oraliq guruhga, ya’ni geteroterm hayvonlarga birlashtirish mumkin. Gap shundaki, yurmonqoziq olmaxon (sonya), tipratikan, qo’shoyoq, ayrim qushlar qishki uyquga ketganda yoki ko’rshapalak, bo’rsiq, ayiq, kalibrilar, jarqaldirg’och kabilar chuqur uyquga ketganda tanalarida moddalar almashinuvi pasayadi, tana harorati esa muhit haroratidan biroz baland bo’ladi. Lekin ushbu hayvonlar aslida gomoterm hayvonlar singari faol hayot kechirishga moslashgan.Poykiloterm hayvonlarning turli guruhlari nafaqat suv havzalarida, balki ularning anchagina miqdori turli-tuman haroratli quruqlikda yashashga moslashgan. Shunga binoan ular harorati keng miqyosda (amplituda) o’zgaruvchan muhitlarda bemalol yashash qobiliyatiga ham egadirlar. Poykiloterm hayvonlarning turli guruhlarida mavjud bo’lgan harorat maksimumi ular evolyutsiyasining ma’lum sharoitlarda o’tganligidan (sodir bo’lganligidan)\dalolat beradi. Ushbu harorat maksimumi har xil turlarning to’qimalaridagi issiqlikka chidash qobiliyatiga mos keladi.Quruqlik poykiloterm hayvonlari esa ancha yuqori haroratlarga chidaydi.Masalan, qo’ng’izlardan, mart qo’ng’izi, ayrim kapalak qurtlari, to’g’ri qanotlilar tanasi 45 - 50C da 20 minutdan bir soatgacha yashaydi, o’rgimchaklar +46C da ham ancha uzoq muddat yashaydi. Umuman, poykiloter hayvonlarning yuqori haroratga chidamlilik qobiliyati tanada suvning kamayishi bilan ifodalanadi. Poykiloterm hayvonlarning past (minus) haroratga chidamlilik xususiyati turlicha guruhlarda har xil bo’ladi. Shuni aytish o’rinliki, aslida past haroratda hayvonning halok bo’lishi bir qator sabablarga, jumladan, organizmda muz kristallarining shakllanishi, to’qimalar degidratasiyasi, hujayralar oralig’idagi va ularning sitoplazmasidagi strukturalarning yemirilishi va nihoyat metabolizm jarayonining izdan chiqishi kabilarga bog’liq bo’ladi.Turli hayvonlarda sovuqqa chidamlilik xususiyati ularning yashash muhiti va hayot kechirish tarzi bilan bog’liqdir. Voyaga yetgan karam kapalagi (Pyrameis) va boshqalarning sovuqqa chidamliligi 8dan 20gacha bo’ladi, ularning qishlovchi qurtlari esa 20li sovuqda ham halok bo’lmaydi. Osiyo chigirtkasi (Lacusta migratoria) ning tuxumlari 300gacha sovuqqa bardosh beradi.Baliqlardan: olabug’a va yorshning chavoqchalarini 14,8016,80gacha sovutganda ham tiriklik xususiyatlarini saqlab qolgan.Poykiloterm hayvonlari yashash muhitidagi haroratlarga chidash bera oladigan chegaradan o’tsa, ularning ko’plab nobud bo’lishi sodir bo’ladi. Qushlar va sut emizuvchi hayvonlarning bosh miyasida issiqlikni boshqarish markazining shakllanishi sababli tanadagi haroratni bir xilda yuqori darajada ushlab turuvchi gomoterm hayvonlar guruhining ajralib chiqishiga olib keladi. Bu xususiyat sut emizuvchilarning kloakalilar va xaltalilar guruhlarida to’la namoyon bo’lmasa ham, yirtqichlar, tuyoqlilar va primatlar kabi guruhlarida ushbu xususiyat aniq namoyon bo’lgan. Lekin bu guruhlar vakillarida ham tana haroratining mavsumiy va sutkalik o’zgarib turish hollarini ko’rish mumkin.Qushlar va sut emizuvchilarning gomotermiya xususiyati ularning tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlarining murakkab shakllaridan biri hisoblanadi. Gomotermiya tufayli tanada doimiy yuqori darajadagi moddalar almashinuvi saqlanib turiladi. Shunga binoan organizm atrof-muhitdagi haroratning o’zgarib turishi sharoitiga nisbatan qaram bo’lmaydi.Bunday mustaqillikka harakatlanish va qon aylanish sistemalarining yuqori darajada rivojlanganligi hamda takomillashganligi, nerv sistemasining murakkablashuvi, teri ostida yog’ qatlamining to’planishi (izolyasiya qatlami), teri ustida jun va parlarning hosil bo’lishi va nihoyat umumiy moddalar almashinuvining yuqori darajada bo’lishi bilan erishilgan. Gomoterm hayvonlarning o’sishi va rivojlanishiga, muhit haroratining ta’siri, poykiloterm hayvonlarnikiga nisbatan ancha murakkabroq bo’ladi. Muhit harorati bilan nafaqat organizmning o’sishi (semirishi), balki tana organlarining o’zaro (proporsiyasi) mutanosibligi va tabaqalanish xarakteriga ham bog’liq bo’ladi. Atrof-muhitning harorati past bo’lsa, organizmning o’sishi sekinlashadi, jinsiy balog’atning kech yetilishi tufayli, o’sish davri cho’ziladi va organizm oqibatda yirik hajmgacha o’sadi. Masalan, sovuq omborxonalarda yashovchi sichqon va kalamushlar, uylarda yashovchilaridan ancha yirik bo’ladi. Shuningdek, ularning serpushtligi ham yuqori bo’ladi. Past haroratda yashovchi sut emizuvchilarning dumi oyoqlari va quloqlari biroz kalta bo’lib (Allen qoidasi), tanani qoplovchi jun ancha qalin bo’ladi. Shuningdek, past haroratda yashashga moslashgan organizm sovuqqa chidamli va infeksiyaga tez berilmasligi bilan ajralib turadi.