1. Biznesning tovar sifatidagi xususiyatlari nimalardan iborat

Savollar
1 . Biznesning tovar sifatidagi xususiyatlari nimalardan iborat.

2 . Biznes qiymatini baholashning mazmun – mohiyatini va baholash faoliyatining asosiy tushunchalarini ochib bering.
3 . Korxona va uning tarkibiy qismlarini baholash ehtiyojlari nima bilan shartlangan ?
4 . Korxona aksiyalari va qimmatli qog’ozlarni baholash qanday holatlarda o’tkaziladi?
5 . Korxona (biznes) qiymatini baholashga ta’sir etuvchi asosiy omillar qanaqa?

Javoblar

1 . Biznes tovaming barcha belgjlariga egavau fuqarolik-huquqiy muomala obyekti
bo‘lishi mumkin. Lekin bu alohida turdagi tovar hisoblanadi. Va ana shu
alohidalikni baholovchi xususiyatlar uni baholashning tamoyillari, modellari,
yondashuvlari va usullarini belgilab beiadi.
Birinchidan, biznes - bu investitsiya tovari, ya’ni unga kelajakda foyda
olish maqsadida sarmoya kiritiladi. Xarajatlar va daiomadlar vaqt bo'yicha ajradlgan.
Bunda kutilayotgan foydaning miqdori ma’lum emas, ya’ni ehtimoliy xususiyatga
ega, shuning uchun sarmoyador ehtimoliy muvaffaqiyatsizlik xatarini hisobga
olishiga to‘g‘ri keladi. Agar bo‘lajak daromadlar ulami olish vaqtini hisobga
olgan holda investitsiya tovarini xarid qilish xarajatlaridan kam bo‘lsa, u
investitsiyaviy jozibadodigini yo‘qotadi. Shunday qilib, mulkdor oladigan bo‘lajak
daromadlaming joriy qiymati xaridor tomonidan bozor narxining yuqori
chegarasini o'zida namoyon etadi.
Ikkinchidan, biznes tizim hisoblanadi, lekin u butun tizim sifatida ham
yoki uning alohida kichik bo’lagi va hatto qismi sifatida ham sotilishi mumkin.
Ushbu holatda uning muayyan sarmoya bilan, muayyan tashkiliy-iqtisodiy
shakl bilan aloqasi uziladi, biznesning qismlari boshqa, sifat jihatdan yangi
tizimni (korxonani) shakUantirish asosiga aylanadi. Bunda biznesning o‘zi emas,
balki uning aloliida tarkibiy qismlari amalda tovar bo'ladi.
Uchinchidan, tovar sifatida biznesga bo'lgan ehtiyoj tovaming ichida ham,
tashqi muhitda ham kechadigan jarayonlarga bog'liq. Bunda, bir tomondan,
jamiyatdagi beqarorlik biznesni ham beqaroriikka olib keladi, ikkinchi tomondan,
biznesning beqaiorligi jamiyatning o'zidagi beqarorlikning yanada o‘sishiga oUb
keladL Bundan biznesning tovar sifatidagi yana bir xususiyati - uning fuqarolik-
huquqiy muomalasini tartibga solishga bo'lgan ehtiyoj kelib chiqadi.
To‘rtincbidan, biznes barqarorligining jamiyatdagi barqarorlik uchun
alohida ahamiyatini hisobga olgan holda nafaqat biznes aylanishi mexanizmini
tartibga solishda, balki biznesning bozor narxini shakUantirishda hamda uni
baholashni amalga oshirishda ham davlatning ishtiroki zarur.
Biznes tovar sifatida tegishli bozoilar va ulaming infratuzi]masini rivojlantirish
zaruratini shart qiMb qo'yadi. Bunda ushbu tovar butunligicha ham, uning
alohida qismlari bUan ham sotilishi mumkin, bu biznesni ko'char va ko‘chmas
mulk bozorlariga ham, fond (saimoya) bozorlariga ham jalb etish imkoniyatini
nazarda tutadi. Biznesning mulkiy bozorlardagi ishtiroki ular orqaU mulk
huquqlari va ular bilan bog‘liq manfaatlar boshqa shaxsga o‘tkaziladigan, narxlar
belgUanadigan va yerdan foydalanishning turli raqobat qUuvchi variantlari
o‘rtasidagi kenglik taqsimlanadigan tartib va mexanizmlar to‘plamiga mos keladi
Biznesning mulkiy qismining mulk bozorlarida ishtiroki ko'char va ko'chmas
mulkning tuiii xillari uchun belgjkngan mexanizmlaiga muvofiq amalga oshiriladi.
Ushbu mexanizmlar mualliflaming awal chop etilgan o‘quv qo^anmasida1
batafsil bayon etilgan. Shuni hisobga olib bu yerda biznesning fond (sarmoya)
bozoridagi ishtirokini batafsil ko'rib chiqish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.

2 «Biznes (angl. business) — xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining sohasini

va uning iqtisodiy manfaatlanni tavsiflovchi umumiqtisodiy atama»1. Biznes —
daromad keltiruvchi aniq tadbirkorlik faoliyati, ish, mashg‘ulot turi hisoblanadi.
Наг qanday biznes o‘zining koixona ko‘rinishidagi tashkiliy-iqtisodiy shakliga
ega. Hoziigi sharoitda har qanday mulk obyekti daromad manbai va bozor
muomalasining obyekti bo‘lishi mumkin, shu jumladan, mulk huquqi ham ana
shunday obyekt hisoblanadi. Bunda daromad olish jarayoni va daromad keltiruvchi
mulk sifatida biznes alohida qiziqish uyg‘otadi. Biznesning asosini, uning ajralmas
mohiyatini sarmoya tashkil etadi. Sarmoya zamonaviy iqtisodiy tizimning moddiy
asosi hisoblanadi. Sarmoya - bu boylik, ishlab chiqarish vositasi, ishlab chiqarish
omillari, ya’ni daromad keltiruvchi mehnatga investitsiya qilishning turii moddiy-
mulkiy shakllaridir. Daromad olish jarayoni ma’lum bir iqtisodiy munosabatlami,
shu jumladan, mulkchilik munosabatlarini nazarda tutadi. Demak, sarmoya - bu
ishlab chiqarishning moddiy-mulkiy omillaiidan tashqari, daromadni yaxatish
jarayoni subyektlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar hamdir.
Mulk va sarmoya ma’lum bir tashkiliy tuzilmalar — korxonalar, tashkilotlar,
firmalar doirasida hamda ma’lum bir biznes sohasida shakllanadi va foydalaniladi.
0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida2 respublika tijorat
korxonalarining quyidagi tashkiliy shakllari belgilangan: xo‘jalik shirkatlari
(to'liq shirkat va kommandit shirkat) va jamiyatlar (mas’uliyati cheklangan
jamiyat, qo'shimcha mas’uliyatli jamiyat, ochiq va yopiq aksiyadorlar jamiyati,
sho‘ba xo'jalik jamiyati, qaram xo'jalik jamiyati), ishlab chiqarish kooperativlari
va unitar korxonalar.

3 . Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish fan va amaliyotning bir

qator yangi sohalarini keng rivojlantirishni talab etdi. Xususiylashtirish jarayoni,
fond bozorining vujudga keUshi, sug'urta tizimining rivojlanishi, tijorat
banklarining mulk garovi ostida kreditlar berishga o'tishi asta-sekin xizmatlaming
yangi turi — koixona (biznes)ni baholash, uning sarmoyasining bozor qiymatini
aniqlashga bo'lgan ehtiyojni shakllantirdi.
Korxonaning sarmoyasi - beqiyos va o'z tarkibiga ko'ra murakkab tovar,
uning shakllanish jarayonini ko'p jihatdan aniq omillar belgilab beradi. Shuning
uchun uni kengayishining barcha o'ziga tegishli ichki va tashqi shait-sharoitlarini
hisobga olgan holda kompleks baholashga nisbatan zaruiat paydo bo'ldi.
Korxonaning bozor qiymatini aniqlash oldi-sotdi operatsiyalari bUan
tugamaydi. Aksiyalashtirish, yangi paychilami jalb etish va qo'shimcha aksiyalami
chiqarish, mol-mulkni sug'urtalash, mulkni garovga qo'yib kredit olish,
soUqlami hisoblash, meros qilish huquqidan foydalanish va boshqa hoUarda
koixona biznesini baholashga nisbatan ehtiyoj oitadi.

4 Korxonaning aksiyalar paketlari va qimmatli qog'ozlari quyidagi hollarda

baholanadi:
• korxonani aksiyalashtirishda;
• korxonaning ustav fondini oshirishda;
• aksiyalar paketlarini boshqa korxonalar ustav sarmoyasiga o'tkazishda;
• biznesni maydalash yoki uni tarkibiy o'zgartirishda mulkdorlaming
ulushini aniqlashda;
kreditlash uchun garov sifatida foydalanishda;
• qo'shib olinayotgan korxona aksiyalanni xarid qilishda qo'shib olayotgan
korxonaning barbod bo'lishini oldini olish uchun,
• aksiyadorlik jamiyatlarini sotishda (ayniqsa, qo'shilish va qo'shib olish
jarayonida) korxonalar aksiyalan boshqa korxonalar aksiyalariga almashtirilishi
lozim bo'lgan munosabatlarni aniqlashda;
• biznesga yangi mulkdorlar aksiyalar va qimmatli qog'ozlar ko'rinishidagi
mulkiy badal bilan kirganda.
Baholashning asosliligi va ishonchliligi ko'p jihatdan baholashdan
foydalamsh sohasi (oldi-sotdi, kredit olish, sug'urta, soliq solish, tarkibiy
o'zgaitirish va h.k.) qanchalik to'g'ri aniqlanishiga bog'liq. Yuqorida ko'isatilgan
baholashning turli maqsadlari qiymatning turli darajalarini nazarda tutadi. Jahon
amaliyoti baholash maqsadlari va qiymat darajalarining quyidagi o'zaro nisbatini
tavsiya qiladi .

5 . Biznesni baholash bozor iqtisodiyotida turli vaziyatlarda tez-tez amalga

oshirilib turadigan faoliyat hisoblanadi. Uni bankrot bo'lgan korxonani
sotishda ham, normal ishlab turgan aksiyadorlik jamiyati qancha summada
(korxonaning o'z sarmoyasining balans qiymatidan ortiq bo'lgan summada)
yangi aksiyalami chiqarish huquqiga egaligini aniqlashda ham har qanday
(ochiq yoki yopiq) aksiyadorlik jamiyati undan chiquvchi aksiyadorlarning
aksiyalarini sotib olishi lozim bo'lgan naixni hisoblashda ham amalga oshirish
zarur.

Vaqt va xatar biznes qiymatini baholashning asosiy omillari

hisoblanadi. Vaqt omili bozor iqtisodiyotining barcha jarayonlariga, narxga,
qiymatga, qarorlar qabul qilishga ta’sir ko'rsatuvchi muhim omil hisoblanadi.
Samarasiz yo'qotilgan vaqt pulmng yo‘qotilganligini anglatadi. Bunga yo‘l
qo‘ymaslikning yagona usuli — sarmoyani ishlashga majbur etish. Agar pul
«o'lik yuk» bo‘Ub yotsa, u daromad keltirmaydi. Bunda daromad olish vaqti
ham muhim, chunki olingan daromad yanada ko'proq daromad olish uchun
ishlatilishi mumkin. Daromad olish vaqti oraliq vaqt, davrlar bilan o'lchanadi.
Oraliq vaqt yoki davr bir kunga, bir haftaga, bir oyga, bir chorakka, yarim
yilga yoki bir yilga teng bo‘lishi mumkin. Uning o‘tishi davomida pul to‘lanishi
yoki olinishi lozim bo'lgan vaqt baholash jarayonida birinchi darajali ahamiyatga
ega. Biznesning bozor qiymati ko‘p sonli omillar ta’siri ostida vaqt bilan
o'lchanadi, shuning uchun u vaqtning ushbu lahzasida hisoblab chiqilishi mumkin.
Ertaga esa bozor qiymati boshqacha bo‘lishi mumkin. Demak, biznesni doimiy
baholash va qayta baholash bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyotining yana bir muhim belgisi bo‘lib xatar (tavakkalchilik)
hisoblanadi. Xatar deganda bozor konyunkturasi, makroiqtisodiy jarayonlar va
h.k. bilan bog'liq beqarorlik va noaniqlik tushuniladi, boshqacha aytganda, xatar
— bu investitsiyalardan olinadigan daromadlar bashorat qilinayotgandan ko'p
yoki kam bo'lishi mumkin. Baholash chog'ida shuni yodda tutish lozimki,
xataming turli xillari mavjud va bozor iqtisodiyoti sharoitida hech bir qo'yilma
mutlaqo xatarsiz bo'lmaydi.
Korxona qiymatini aniqlash uchun qiymatga ta’sir etuvchi omillar yig'indisi
haqida, har bir muayyan omilning ta’siri haqida tasawurga ega bo'lish lozim.
Korxona qiymatiga ta’sir ko'rsatuvchi omillaming muhim yig'indisi bo'lib
talab omillari hisoblanadi. Talab iste’molchilaming afzal ko'rishi bilan
belgilanadi, u tovaming fnydaliligiga, ya’ni uning bo'lajak foydalariga tasir o'tkazadi.

Masalalar

Prognoz davri tugashiga bir yil qolganda korxonaning pul oqimi 150 ming so’mga teng, diskontlash stavkasi 24 %. Baholovchi prognoz qilingan davrning oxirida daromad o’sishi surati barqarorlashdi va yiliga 2 % ni tashkil etadi deb taxmin qilmoqda. Korxona qiymatini hisoblash zarur ?