1-bob. Asosiy ishlab chiqarish foydalarining mohiyati, ularning tarkibi va tuzilishi

Uskunaning ishlash vaqtining smenali rejimi koeffitsienti.
U ma'lum bir davrda erishilgan smenali koeffitsientni ushbu korxonada o'rnatilgan smenaning davomiyligiga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi.
Keng yuk koeffitsienti(asosiy vositalardan vaqt o'tishi bilan foydalanish ko'rsatkichi) nisbatan sodda tarzda aniqlanadi. Vaqt birligi uchun asosiy vositalardan foydalanish ko'rsatkichini (intensiv yuk koeffitsienti) faqat bir hil mahsulotlar ishlab chiqariladigan tarmoqlarda aniqlash oson va shuning uchun uni ishlab chiqarish hajmi tabiiy birliklarda ifodalanishi mumkin. Agar korxona va uning bo'linmalarida turli nomenklaturadagi mahsulotlar ishlab chiqarilsa, u holda asosiy vositalardan vaqt birligida foydalanish ko'rsatkichini hisoblash ancha qiyinlashadi.
Asosiy vositalardan foydalanishning umumlashtiruvchi ko'rsatkichi rolini ma'lum darajada bajarishi mumkin. ishlab chiqarish maydoni birligiga to'g'ri keladigan mahsulot ko'rsatkichi. Bu ko'rsatkich odatda natural birliklarda ifodalanadi.
Imkoniyatlardan foydalanishning eng keng tarqalgan ko'rsatkichlaridan biri ma'lum bir vaqt oralig'ida (odatda bir yil) ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini quvvatga bo'lish yo'li bilan hisoblangan haqiqiy foydalanish koeffitsienti hisoblanadi. Yangi ishga tushirilgan korxonalar uchun odatda aniqlanadi loyihaviy quvvatlardan foydalanish koeffitsienti, bu haqiqiy ishlab chiqarishni loyiha bo'yicha korxona quvvatiga bo'lish koeffitsienti. Bu ko'rsatkich loyiha quvvatining rivojlanish darajasini tavsiflaydi.
Iqtisodiy faoliyatni umumiy tahlil qilish, kapital qo'yilmalarni rejalashtirish, sanoatning barcha tarmoqlarining asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirish uchun ishlab chiqarish samaradorligining 1 birligiga to'g'ri keladigan mahsulot hajmi kabi ko'rsatkich tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. asosiy vositalar, odatda deyiladi aktivlar rentabelligi. Shuningdek, aktivlar rentabelligiga teskari ko'rsatkichlar ham qo'llaniladi - kapital zichligi va kapital-mehnat nisbati. Aktivlarning rentabellik darajasini aniqlashda ham tannarx, ham tabiiy o'lchov birliklari qo'llaniladi.
Kapital unumdorligining natura ko'rsatkichlari tannarx ko'rsatkichlari bilan bir qatorda elektroenergetika, metallurgiya va ayrim qazib olish tarmoqlarida qo'llaniladi. Masalan, qora metallurgiyada bunday ko'rsatkich 1 birlik uchun temir yoki po'lat eritish hisoblanadi. asosiy ishlab chiqarish fondlari, mos ravishda, yuqori o'choq yoki po'lat sexi.
Uchinchi ko'rsatkich kapital-mehnat nisbati, bu texnik jihozlarni tavsiflaydi va har bir ishchi tomonidan qancha asosiy vositalar hisobga olinishini ko'rsatadi. U o'rtacha yillik sonni xodimlarning o'rtacha soniga bo'lish yo'li bilan aniqlanadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni batafsilroq tahlil qilish uchun ishlab chiqarish va kapital-mehnat nisbati o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rsatadigan quyidagi formuladan foydalaniladi:
PT - korxonadagi mehnat unumdorligi (ishlab chiqarish);
W - kapital-mehnat nisbati.
Korxonada ishlab chiqarish kapital-mehnat nisbatidan tezroq o'sadigan variant ideal variant hisoblanadi, chunki bu holda maksimal ishlab chiqarish samaradorligiga erishiladi.
Korxona ishlab chiqarish aylanma fondlari uch qismdan tashkil topadi:

• ishlab chiqarish zahiralari;

  
  

• tugallanmagan ishlab chiqarish va o’zidan tayyorlangan yarim fabrikatlar;

  
  

• kelgusi davr xarajatlari.

  
  

Ishlab chiqarish zahiralari – bu ishlab chiqarish jarayonida ishlatish uchun tayyorlab qo’yilgan mehnat buyumlaridir, bo’lar: xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg’i, energiya, sotib olingan yarim fabrikatlar va yig’iladigan buyumlar, tara va tara materiallari, asosiy fondlarning joriy remonti uchun olib qo’yilgan ehtiyot qismlardan tashkil topadi.Tugallanmagan ishlab chiqarish va o’zida tayyorlanadigan yarim fabri­katlar – bu ishlab chiqarish jarayoniga qatnashadigan mehnat buyumlaridir, bularga: materiallar, detallar, ishlab chiqarish jarayonida qayta ishlanuv­chi, to’ldiriluvchi va to’planuvchi buyumlar, shuningdek, o’zida tayyorlangan yarimfabrikatlar, birta sexida ishlab chiqarilishi to’liq tugatilmagan va korxonaning boshqa sexlarida yana qayta ishlanishi zarur bo’lgan buyumlar kiradi.

Kelgusi davr xarajatlari – bu aylanma fondlarning nomoddiy unsurlari, ya’ni ayni vaqtda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelgusi davr mahsuloti bo’ladigan mahsulotlarni tayyorlash va yangi mahsulot turlarini o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardir. (Masalan, yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun texnologiyalarni qayta ta’mirlash va jihozlarni qaytadan o’rnatish xarajatlari va boshqalar).
Foizlarda ifodalangan aylanma mablag`larning alohida elementlari o’rtasidagi nisbat aylanma mablag`larning strukturasi deb aytaladi.Sanoat tarmoqlaridagi aylanma mablag`lar strukturasidagi farq ko’p omillarga bog’liq bo’ladi, ularga asosan: tashkilotdagi ishlab chiqarish jarayonlarining o’ziga xosligi, ta’minot va xizmat ko’rsatish shart sharoitlari, ta’minotchilar va iste’molchilarning joylashgan o’rni, ishlab chiqarish xarajatlarining strukturasi va boshqalar kiradi.
Zamonaviy sharoitda korxonalarning asosiy fondlari va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish samaradorligini oshirish muammosi markaziy o'rinni egallaydi. Ushbu muammoni hal qilish korxonaning sanoat ishlab chiqarishidagi o'rnini, uning moliyaviy holatini va bozordagi raqobatbardoshligini belgilaydi, chunki asosiy fondlar korxona mulki va uning aylanma mablag'larining eng muhim tarkibiy qismidir.
Bugungi kunga kelib, kurs ishining mavzusi juda dolzarbdir, chunki jadal texnik taraqqiyot sharoitida texnologiya doimiy ravishda takomillashtirilmoqda, eski texnologiya o'rnini bosadigan yangi, yuqori mahsuldor mexanizmlar va apparatlar yaratilmoqda. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalardan foydalanish muddati (xizmat muddati) hamma tomonidan o'zlashtiriladi kattaroq ahamiyatga ega, ham texnik taraqqiyot nuqtai nazaridan, ham yangi asosiy fondlarni yaratishga sarflanadigan kapital qo'yilmalardan to'g'ri yuqori samarali foydalanish nuqtai nazaridan.
Asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonida uzoq vaqt qatnashadi, ko‘p sonli ishlab chiqarish sikllariga xizmat qiladi va ishlab chiqarish jarayonida asta-sekin eskirib, o‘zining tabiiy shaklini saqlab qolgan holda, o‘z qiymatini qismlarga bo‘lib ishlab chiqarilgan mahsulotga o‘tkazadi. Asosiy vositalarning bu xususiyati ulardan iloji boricha samarali foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlari ko'plab ishlab chiqarish sikllarida qatnashadigan, o'zining tabiiy shaklini saqlab turadigan va eskirganligi sababli qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulotga qismlarga bo'lib o'tkazadigan mehnat vositalaridir. Asosiy kapitalning takror ishlab chiqarish qonuni shunday ifodalanadiki, oddiy iqtisodiy sharoitda uning ishlab chiqarishga kiritilgan qiymati to'liq tiklanadi, mehnat vositalarining doimiy texnik yangilanishi imkoniyatini beradi. Amortizatsiya fondi hisobidan oddiy takror ishlab chiqarish bilan korxonalar shakllanadi yangi tizim qiymati jihatidan eskirganga teng mehnat qurollari. Ishlab chiqarishni kengaytirish uchun qo'shimcha ravishda foydadan, ta'sischilarning badallaridan, qimmatli qog'ozlar chiqarishdan, kreditdan va boshqalardan jalb qilinadigan yangi mablag'lar talab qilinadi. yirik korxonalar amortizatsiya fondi hisobidan mehnat vositalarining nafaqat oddiy, balki asosan kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni moliyalashtirish imkoniyatiga ega. Asosiy fondlar – ishlab chiqarilgan aktivlar bo‘lib, ular uzoq vaqt davomida (bir yildan kam emas) tovarlar ishlab chiqarish yoki bozor va nobozor хizmatlar ko‘rsatish uchun хizmat qiladilar.

1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.
1996 yildan boshlab asosiy fondlarni natural formasi va bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagicha tasniflanadi: binolar (yashalmaydigan), yashaydigan binolar, inshoatlar, mashina va uskunalar, transport vositalari, ishlab chiqarish va хo‘jalik ashyolari, ishchi mollar, maхsuldor mollar, ko‘p yillik o‘simliklar, asosiy fondlarning boshqa turlari. Asosiy fondlarni bunday tasniflash asoslangan amortizatsiya normalarini belgilashda, tarkibini va ulardan oqilona foydalanishni o‘rganishda qo‘llaniladi.
Asosiy fondlar tarkibiga erlarni yaхshilash (melioratsiya, quritish, irrigatsion va boshqa ishlar) uchun qilingan kapital harajatlar va erga egalik qilish huquqini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan хizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar ham kiradi.
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:
Asosiy fondlar tarkibini o‘rganish maqsadida ularni quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratiladi:

Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi. Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir.

Asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati deganda ularni sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun ketgan harajatlarning yig‘indisi tushuniladi.

Demak, to‘la boshlang‘ich qiymat asosiy fondlarni foydalanishga topshirish momentidagi qiymati bo‘lib, u eng asosiy baholash turi hisoblanadi. Undan foydalanib asosiy fondlarning хajmi, tarkibi, takror ishlab chiqarish va mehnatni teхnika bilan qurollanish ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Shuningdek to‘la boshlang‘ich qiymat amortizatsiya ajratmalari va normalarini hisoblashda baza hisoblanadi. Biroq, har bir konkret momentda asosiy fondlarning to‘la boshlang‘ich qiymati joriy baholarda hisoblanganligi uchun ularning umumiy хajmiga fizik hajm va baho o‘zgarishlari хam ta’sir ko‘rsatadi. Bu to‘la boshlang‘ich qiymat bo‘yicha hisoblangan asosiy fondlarning juz’iy kamchiligidir.

SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir.

SHuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy fondlarni qayta baholab turish taqazo qilinadi va buning natijasida to‘la tiklash qiymati aniqlanadi. Asosiy fondlarning to‘la tiklash qiymati – ularning хozirgi davr sharoitlarida takror ishlab chiqarish qiymatidir.

Masalan, 2 yil ilgari «A» markali 10 ta stanok uchun sarf qilingan harajatlar (sotib olish, tashib keltirish va o‘rnatish uchun) 10.000 so‘mni tashkil qildi. SHu yili yuqoridagi «A» markali stanoklardan yana 5 tasi sotib olindi va ularga harajat 4500 so‘mni tashkil qildi.

Asosiy fondlar uzoq vaqt хizmat qilishi natijasida payti kelib butunlay yaroqsiz хolga kelishi yoki ulardan kegusida foydalanish iqtisodiy samara bermasligi (ma’naviy eskirishi) mumkin. Bunday paytlarda asosiy fondlar ishlab chiqarish jarayonidan chiqariladi. Ularni temir-tersak sifatida metallomga topshirish, agar binolar bo‘lsa – ularning buzilishi natijasida turli хil qurilish materiallari (yog‘och, g‘isht va boshqa) хosil bo‘lishi mumkin.