1-bob. Shaxs psixologiyasi: fanga kirish

Bilish – bilmaslikdir
Erikson shaxsiyatning ba'zi an'anaviy psixoanalitik kontseptsiyalari bilan rozi bo'lsa-da, u turli xil klinik, antropologik va psixo-tarixiy tadqiqot strategiyalari asosida yangi g'oyalarni ishlab chiqdi. Insonning tabiatini to'liq bilish pozitsiyasini qabul qilishning ba'zi belgilari uning inson hayotiy tsiklining keng qamrovli kontseptsiyasida mavjud. Biroq, uning "asosiy" fandan tashqari fanlararo tadqiqotlarga tayanishi, uning nazariyasida shaxsni tadqiq qilishning qat'iy ilmiy usullarining yo'qligi, uning insonning fan orqali bilish qobiliyatiga bo'lgan ishonchi mutlaq emasligini ko'rsatadi. Freyd bilan solishtirganda, Erikson insonning ilmiy bilish qobiliyatining shubhasizligiga unchalik ishonmaganga o'xshaydi.
Endi Erikson nazariyasining empirik testiga murojaat qilamiz va unga bag'ishlangan ba'zi tadqiqotlarni ko'rib chiqamiz.

Psixososyal nazariya tushunchalarining empirik tasdiqlanishi

Erikson nazariyasi rivojlanish psixologiyasiga katta ta'sir ko'rsatdi (Papalia and Olds 1986; Santrock 1985). Uning g'oyalari erta bolalik ta'limi, kasbiy maslahat, ijtimoiy xizmat va biznesda qo'llanildi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, Erikson Martin Lyuter, Adolf Gitler, Mahatma Gandi va Jorj Bernard Shou kabi mashhur shaxslar haqida keng ko'lamli psixo-tarixiy tadqiqotlar olib borgan. Psixotarix - bu inson hayotining asosiy mavzularini tarixiy voqealar va holatlar bilan bog'lashga harakat qiladigan tadqiqot shakli (Krosbi, Krosbi, 1981; Runyan, 1982). So'nggi paytlarda personologlarning shaxsiyatni o'rganishning biografik va avtobiografik usullariga bo'lgan qiziqishining ortishi ko'p jihatdan Eriksonning psixotarixga oid ishlari bilan bog'liq (Moraitis va Pollak, 1987).

Ommabopligiga qaramay, Erikson nazariyasi ta'sirchan miqdordagi empirik tadqiqotlar yaratmadi. Ushbu nazariya bo'yicha tizimli tadqiqotlar yo'qligining bir qismini uning g'oyalari murakkab va mavhum ekanligi bilan izohlash mumkin. Bundan tashqari, ishonch, sodiqlik, psixososyal moratoriy kabi tushunchalar shunchalik aniq ta'riflanmaganki, ularning empirik haqiqiyligini aniqlash mumkin. Yana bir qiyinchilik shundan kelib chiqadiki, Erikson nazariyasini tasdiqlash butun hayot aylanish jarayonida rivojlanish jarayonida yuzaga keladigan o'zgarishlarni baholash uchun keng qamrovli bo'ylama tadqiqotlarni talab qiladi. Uzunlamasına ma'lumotlarni yig'ish qimmat va juda ko'p vaqt talab qiladigan jarayondir. Bularning barchasi natijasida psixososyal bosqichlarning o'zaro ta'sirini tekshirish bo'yicha tadqiqotlar hozirda nisbatan kam uchraydi. Nihoyat, Eriksonning o'zi o'z pozitsiyalarini empirik tekshirishga qiziqish bildirmadi. U tomonidan olib borilgan tadqiqotlar klinik holatlarning mazmunli tahliliga asoslangan edi.
Biroq, psixososyal nazariyaning ba'zi tushunchalari aniq o'rganishga yaroqli. Masalan, Erikson har bir inqiroz davri uchun psixo-ijtimoiy salomatlik va kasallik holatlari mezonlarini aniq belgilangan xulq-atvor xususiyatlaridan foydalangan holda ishlab chiqdi, bu avvalgi inqirozni hal qilish hozirgi xatti-harakatlar va munosabatlarda qanday namoyon bo'lishini bevosita o'rganish imkonini beradi. Erikson nazariyasi ham empirik tarzda tekshirilishi mumkin ko'rinadi, chunki u intrapsixik jarayonlarga qaratilgan nazariyalardan farqli o'laroq, rivojlanishning ijtimoiy ko'rsatkichlari haqida gapiradi. Nihoyat, Erikson individual rivojlanishning tegishli psixo-ijtimoiy hodisalarini sinchkovlik bilan o'rganishga imkon berdi, boshqa nazariyalarda esa ko'pincha rivojlanish muammolarining bunday sintezi yo'q. Biroq, yaxshi ishlab chiqilgan tadqiqot qoniqarli natijalar bermaguncha, Erikson nazariyasining empirik holati noaniq bo'lib qoladi.
Erikson o'z nazariyasini empirik sinovdan o'tkazish zaruratini ko'rmagan bo'lsa-da, boshqa tadqiqotchilar buni qilishga harakat qilishdi. Keling, bunday tadqiqotlarning ba'zi misollarini ko'rib chiqaylik.