1 bo`G`inning ko`chirilishi reja: kirish
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
bog`in.pdf kurs ishi
|
20
3 Harakat qilish belgisiga ko‘ra so‘z urg‘usi ko‘chadigan va ko‘chmaydigan turlarga bodinadi: a. ko`chadigan urg‘u muayyan tildagi so‘zlarda, ayniqsa, ularning turli grammatik shakllarida bir bo‘gdndan boshqa bo‘gdnga o‘tib turadi, demak, harakatda bodadi. Bu xususiyat rus tilida ko‘proq uchraydi. Masalan: 3aemmb-3a2HaH-3azommb; 3adamb-3adaa-3adaaa; paHa- pahenue kabi. Rus tilidagi urg‘uning turli o‘rinlarga ko‘chishi hatto bir so‘zning o‘zida ham uchraydi: doKpacna-doKpacna, 3anumbiü-3anumuü, Ka3am-Ka3üKU, unane- unane, saeuo-säzuf) kabi. Bu xususiyat rus tilidagi erkin urg‘uning xarakatchanlik belgisidir. Bunday belgi (harakat qilish, ko‘chish) o‘zbek tilidagi bogdangan urg‘uda ham uchraydi. Masalan: temir- temirchi - temirchilikkabï. Demak, so‘z urg‘usining harakat qilish, ko‘chish belgisi erkin urg‘uli tillarda ham, bogdangan urg‘uli tillarda ham bor, ammo ulardan birida (masalan, rus tilida) ko'chish turli yo'nalishda — oldingi bo‘gdndan keyingi bo‘gdnga yoki, aksincha, keyingi bo‘gdndan oldingi bo‘gdnlarga qarab bodadi. Masalan: mpaea (urg‘u so‘zning oxirgi bo‘gdnida) — mpaebi (urg‘u oxirgi bo'gdndan oldingi bo‘gdnga ko‘chgan), eudrn (urg‘u birinchi bo‘gdnda) — eudamb (urg‘u oxirgi bo‘gdnga ko'chgan) kabi. 0‘zbek tilidagi ko‘chish esa asosan bir yo‘na!ishda sodir bodadi: urg‘u o‘zak oxiridan qo‘sliimchalaiga tomon harakat qiladi. Masalan, shahar- shaharlik- shaharliklar kabi. Demak, o‘zbek tilidagi so‘z urg‘usining harakat qilishi bu tildagi urg‘uning oxirgi bo‘gdnga bogdanganlik belgisiga xilof emas, aksincha, u ayni shu me’yor talabi asosida oxirgi bo'gdnga 86 ko‘chmoqda. 0‘zbek tilida so‘z urg‘usining oldingi bo‘g‘inga qarab ko‘chishi juda kam uchraydi: yangi (yangi uy) va yangi (yangi kelib-ketdi) kabi. Bulardan tashqari, so‘z ma’nolari kuchaytirilganda, bu ma’nolarga uslubiy bo‘yoq qo‘shish zarurati boiganda yuzaga keltiriladigan geminatsiya (bir xil |
