1. Bolalar nutqining rivojlanish davrlari. Tayyorgarlik va bog‘chagacha bo‘lgan davr
Download 333.56 Kb. Pdf ko'rish
|
бола нуткини ривожланиши
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanch so‘zlar
|
www.arxiv.uz REJA: 1. Bolalar nutqining rivojlanish davrlari. 2. Tayyorgarlik va bog‘chagacha bo‘lgan davr. 3. Maktabgacha va maktab davri. www.arxiv.uz Tayanch so‘zlar: ( nutq. bo‘g‘in. talaffuzuz. Tafakkur. Sharoit.) Bolaning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. nutqning to‘g‘ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribaga, to‘g‘ri nutq muxiti va ta’lim-tarbiyaga bog‘liq. Nutq tug‘ma qobiliyat emas, balki xayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan bir qatorda shakllanib boradi. nutq buzilishlarini o‘rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo‘lini, bu jarayonning o‘ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffakiyatli shakllanishida katta rol o‘ynovchi sharoitni bilishi lozim. Bundan tashqari bola nutqining rivojlanish jarayonidagi rivojlanish davrini anik bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanish jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o‘z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bo‘ladi. Masalan, 1 yoshu 4 oylik bola gapirmayapti. Pedagog bolaning normal rivojlanishida birinchi so‘zlar qachon paydo bo‘lishina bilsa, u xolda bu bolaning normal yoki nonormal rivojlanayotganini xal qila oladi. Bola nutqining rivojlanish xususiyatlarini bilish, nutq buzilishlariga to‘g‘ri diagnoz qo‘yishi uchun ham zarurdir. Ba’zi mutaxassislar uch yoshli bolaning tovush talaffuzuzidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun uni logoped qabuliga yuboradilar. Shu to‘g‘rimi? Yo‘q, albatta. Chunki, nutqi normal rivojlanayotgan bolaga hali bu yoshda ba’zi bir tovushlarni noto‘g‘ri talaffuzuz etish xos bo‘ladi. Bu ko‘rinish fiziologik dislaliya deb atalib, bu yoshdagi bolalarda artikulyatsiya apparatining hali yetarli darajada shakllanmaganligini bildiradi. nutq kamchiliklarini bartaraf etishda to‘g‘ri va aniq tarbiyaviy-tuzatish ish rejasinin tuzish uchun bola www.arxiv.uz nutqining rivojlanish qonuniyatlarinin yana bir karra bilish zarur xisoblanadi. Mualliflar bola nutqining shakllanish davrlarini turlicha ko‘rsatadilar, ularni har-xil nomlaydilar va har birining yosh chegaralarini turlicha ifodalaydilar. G. L. Rozengrad-Pupko bolada nutq rivojlanishni 2 davrga ajratadi: 1. Tayyorlov davri. ( 2 yoshgacha bo‘lgan davr) 2. nutqning mustaqil shakllanish davri. A.N. Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga bo‘lib ko‘rsatadi: Tayyorgarlik davri- 1 yoshgacha. Bog‘chagacha bo‘lgan davr- 3yoshgacha. Maktabgacha bo‘lgan davr- 7 yoshgacha. Maktab davri. Bu davrlarning to‘liq tavsifi ustida to‘xtalib o‘tamiz. Shunday qilib, Birinchi davr-tayyorgarlik davri. Bola tug‘ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig‘idan iborat bo‘ladi. To‘g‘ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin, ana shu qichqiriq va yig‘i nutq apparatining 3 bo‘limini (nafas olish, ovoz xosil bo‘lish, artikulyatsion) rivojlanishda katta rol o‘ynaydi. Ikki xafta o‘tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera boshlaydi. Unga gapirayotganda quloq soladi, yig‘lashdan to‘xtaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo‘shiq (ALLA) ostida tinchlantirish mumkin bo‘lib qoladi. Keyinchalik u boshini gapirayotgan odam tomonga buradi yoki uni ko‘zlari bilan kuzatadi. Tez kunda bola intonatsiyaga e’tibor bera boshlaydi: mayin gapirganda www.arxiv.uz tinchlanadi, keskin intonatsiyaga yiglaydi. Ikki oylik atrofida gu-gulash, uch oylikning boshida bug‘inlarning talaffuzuzi paydo bo‘ladi.(aga-aga, ta-ta, ba-ba va boshqadar) Bunda tovushlar birikmasi aniq artikulyatsiya qilinmaydi. Bola besh oyligida tovushlarni eshitadi. Atrofdagilarning lablari artikulyatsion harakatini ko‘rib, unga taqlid qilishga harakat qiladi. Bolaning qandaydir aniq harakatlarni ko‘p marotaba takrorlashi harakat ko‘nikmasining mustaxkamlanishiga olib keladi. Olti oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba’zi bug‘inlarni talaffuzuz eta boshlaydi: na-na-na, be-be-be, da-da-da, pa-pa-pa va boshqalar. Keyinchalik bola taqlid qilish orqali nutqning xilma-xil elementlarini asta-sekin o‘zlashtira boshlaydi. Bunda bola nafaqat fonemalarni, balki nutqning sur’at, ritm, ton, musiqaviyligi, ifodaliligini o‘zlashtiradi. Ikkinchi yarim yillikda bola ba’zi bir tovushlar birikmasini idrok qila boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog‘laydi. (bu, ma, bey).Bola yetti - to‘qqiz oyligida kattalar ketidan turli xil bo‘g‘inlarni qaytara boshlaydi. O‘n – o‘n bir oyligida so‘zlarning o‘ziga reaksiya paydo bo‘la boshlaydi. (vaziyat va gapirayotgan kishining intonatsiyasidan qat’iy nazar) Bu vaqtda bola nutqi shakllanayotgan shart-sharoitlar muxim ahamiyat kasb eta boshlaydi.(kattalarning to‘g‘ri nutqi va kattalarga taqlid qilish va xakozolar).Bola xayotining birinchi yilining oxiriga kelib unda nutqiy aloqada bo‘lish extiyoji o‘sib boradi. U bir nimani olishni, so‘rashni aytishni xoxlaydi. Bu extiyoj bolaning butun faoliyatida ishtirok etadi va unda aktiv nutqning paydo bo‘lishini belgilab beradi. Bir yoshning www.arxiv.uz oxiridan boshlab bolada aktiv nutq rivojlana boshlaydi. Birinchi so‘zlar paydo bo‘ladi. Ikkinchi davr-bog‘chagacha bo‘lgan davr.(1yoshdan 3 yoshgacha) Bolada birinchi so‘zlar paydo bo‘lgandan so‘ng tayorlov davri tugab aktiv nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulliyatsiyasiga e’tibor beradi. U gapirayotganlar orqasidan so‘zlarni ko‘p marotaba takrorlaydi va o‘zi ham so‘zlarni talaffuzuz qiladi. Talaffuzuz vaqtida bola ba’zi tovushlarni noto‘g‘ri talqin etadi, o‘rnini almashtiradi yoki o‘z nutqida qo‘llamaydi. Bu vaqtda bola bir so‘z yoki tovushlar birikmasi bilan predmetni ham, iltimosni ham, xis-tuyg‘uni ham ifodalashi mumkin. Bola xayotining 2- 3 yiliga kelib, uning lug‘at boyligi sezilarli darajada boyib boradi. Shuni ta’kidlash kerakki, ko‘pgina xilma-xil tadqiqotchilar bola so‘z boyligining o‘sib borishida turli raqamli ma’lumotlarni ko‘rsatadilar. Eng keng tarqalgan ma’lumotga ko‘ra, bolalarning lug‘at boyligini bog‘chagacha bo‘lgan davrda o‘sishi quyidagi raqamlarni ko‘rsatadi: 1 yoshu 6 oyda 10-15 ta, 2 yoshning og‘iriga kelib 300 ta, 3 yoshda 1000 ta so‘z. Bola xayotining uchinchi yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. Avval bola o‘z xoxishi va iltimoslarini har bir so‘z bilan ifodalaydi. Keyinchalik 1-2 ta so‘zdan iborat sodda jumlalar paydo bo‘la boshlaydi. Uchinchi davr- maktabgacha bo‘lgan davr. (3 yoshdan 6 yoshgacha). Maktabgacha bo‘lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyatsion jixatidan oson talaffuz etiladigan: lab-til undoshlari (p, b, m, f, v ) va boshqalarni o‘rgana boshlaydilar. Artikulyatsion jixatidan www.arxiv.uz talaffuzuz etish qiyin bo‘lgan: shivirlovchi, sirg‘aluvchi (s, z, sh, j, ch ) va sonor (r, l)til orqa (k, g) tovushlarni talaffuzini egallashga qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda noto‘g‘ri qo‘llaydilar yoki talaffuzuz etmaydilar. 3-7 yoshgacha bo‘lgan davrda bolalarda eshitish malakalari rivojlanib boradi, bu esa bolaning o‘zi talaffuzini nazorat qilishga imkoniyat yaratadi. Ba’zi xollarda bolalar o‘z kamchiligini to‘g‘rilaydilar. Ularda fonematik idrok shakllanib boradi. Bu davrda lug‘at boyligining o‘sishi davom etadi. Bolaning 4-6 yoshida uning aktiv lug‘ati 3000-4000 ta so‘zgacha yetadi. Lug‘at boyligi o‘sib borishi bilan birgalikda nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi. Bola xayotining 4-yiliga kelib, ular o‘z nutqlarida sodda va murakkab gaplarni qo‘llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa qo‘shma gaplardan erkin foydalana oladilar. 5 yoshli bolalar qo‘shimcha savollarsiz xikoya va ertaklarni aytib berish qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va undoshlarni, so‘ng sonor, shovqinli va sirg‘aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydi. Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok shakllangan bo‘lishi lozim. Bu vaktga kelib, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz o‘zining shakllanishi tugallanadi va bola har tomonlama to‘g‘ri aniq gapira oladi. Turtinchi davr-maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning o‘ziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrlarga nisbatan ongli ravishda ro‘y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik qonuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq yetakchi rol o‘ynaydi. www.arxiv.uz Grammatik qonstruksiyalar ham murakkablashib boradi, chunki, agar, kachonki kabi bog‘lovchilarni ishlata boshlaydilar. Bu bolaning tafakkur jarayonlari murakkablashib borayotganligini va bu nutqda o‘z ifodasinin topayotganligini ko‘rsatadi. Bola nutqining rivojlanish jarayoni o‘z vaqtida to‘g‘ri kechishi uchun maxsus sharoitlar zarurdir. Buning uchun: bola ruxiy va jismoniy jixatidan sog‘ bo‘lishi, normal aqliy qobiliyatga ega bo‘lishi normal eshitish va ko‘rishi, yetarli darajada ruxiy aktivlikka ega bo‘lishi, gaplashish extiyojiga ega bo‘lishi, to‘g‘ri nutq muxitiga ega bo‘lishi lozim. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni o‘zlashtirib olishga, tevarak-atrof xaqidagi bilim va tasavvurlarini kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov “Toki xayot davom etar ekan, tarbiya xam, zamon urtaga kuyayotgan yangi-yangi talablarga kura mutasil ravishda uzgarib-yangilanib boroveradi. Fakat biz bu saxodagi dastlabki kadamlarni tugri kuya olsak, poydevorni mustaxkam kilib borpo etsak, men shunga ishonaman-ki,bugungi avlod esa bizning kilgan ishlarimizni extirom va minotdorchilik tuygusi bilan eslaydi”, - deya eʼtirof etadi. Dar xakikat, Uzbekistonning milliy istikloliga erishishi, ijtimoiy va siyosiy soxada sodir bulayotgan tub uzgarishlar taʼlim tizimini, jumladan, maktabgacha yoshdagi bolaga taʼlim-tarbiya berish, ularni akliy, maʼnaviy, jismoniy jixatdan rivojlantirish va maktabga tayyorlash jarayonini yangilash takazo etadi. www.arxiv.uz Maktabgacha yoshdagi bolalarga taʼlim-tarbiya berishning asosiy maksad va vazifalari bolalarni akliy va jismoniy jixatdan rivojlantirish, ularning ruxiyati, shaxsiy kobiliyati, intilishi va eʼtiyojlari milliy va umumiy insoniy kadriyatlar, xududiy xususiyatlari xisobga olgan xolda rivojlanishini taʼminlash, ularni maktab taʼlimiga tayorlashdan iborat. Xar bir oila barkamol avlodni tarbiyalash uchun kaygurishi lozim, shu bois “Taʼlim tugrisidagi Konun” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da mamlakatning ijtimoiy-iktisodiy tarakiyotini taʼminlashning asosiy omili bulgan kadrlarni tayyorlash borasidagi eng zarur tadbirlar tizimi belgilab beriladi. Soglom-avlodni tarbiyalash davlat va jamiyatning ustivor yunalishidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutk va tafakkurini rivojlantirish uchun beriladigan taʼlim-tarbiya mazmuni kuyidagi uch jixatni uzida mujasamlashtiradi nutikning rivojlanganligi va suz boyligi, ilk matematik tasovvurlar xolida tabiyatga oid bilimlar. Nutkning rivojlanganligi va suz boyligiga oid belgilangan talablarga erishish bolalarni atrof-muxit bilan tanishtirib borish, ularga ertak va xikoyalar aytib yoki ukib berish sheʼrlarni yod oldirish kabi faoliyatlar orkali amalga oshiriladi. Tevarak-atrofdagi narsa va xayotida yuz beradigan xodisalar bilan tanishish, bola nutki mazmunining asosini tashkil kiladi. Bola atrofda sodir bulgan xodisalar bilan tanishish jarayonida zarur bilimlarni egalaydi va shuningdek, ularning nomi, vazifasi, xususiyatlarini bildiruvchi suzlarni uzlashtirib boradi. Kattalar, tarbiyachilar tengdoshlari bilan muloxotda shu suzlardan foydalanib uz fikirlarini ifodalaydi. Usib kelayotgan avlodning fikr kishisi, mustakil fikr soxibi bulishga davlat tomonidan jiddiy eʼtibor karatilayotgan bir payitda maktabgacha www.arxiv.uz taʼlim-tarbiya jarayoni kay yusinda tashkil etilishi xam katta eʼtiborga molik. Chunki taʼlim-tarbiya uzliksiz va uzviy jarayondir. Maʼlumki, bola uyda xam isha kattalarning mexr-muxabbati va eʼtibor markazida buladi. Xar-bir ota-ona uz farzandini xam jismoniy, xam ruxan soglom usishiga xarakat kiladi. Bolasining intellektual imkoniyatlari va xususiyatlarini urganadi. U bilan shugillanishi. Farzandining kizikishi va kobiliyatiga karab, uni maxsus maktablarga tayyorlaydi. Bugun jamiyatdagi uzgarishlar natijasi ularok, ota-onalar farzandlari uchun maxsus ukitivchilar yollab, ularni maktabga tayyorlayaptilar, chet tillarni, komppyuterlardan foydalanishni urgatmokdalar. Аlbatta, xayotining maʼlum kismini bolalar bogchalarida utkazayotgan gudaklar maʼnaviyati shakilanishi va rivojlanishida ota-onalar bilan birga usha tarbiya muassasalari xam birday macʼuldirlar. Аyniksa “bogcha opalar uz tarbiyalanuvchilarining jismonan va maʼnon kamolati yulida burchli shaxslardir. Bogcha yoshidagi bolalarni fikr kishisiga aylantirishning birdan-bir yuli ularni ijod bilan oshno kilishdir. Xar birimiz bolalarimizni intelektualь yetuk, ulkan orzular soxibi bulishlarini istaymiz. Shuning uchun ularni xayolat, kashfiyotlar dunyosiga olib kirishiga intilamiz, zarur shart- sharoitlarni yaratamiz. Ijod bilan oshnolik bola-inson uchun uta zarur bulgan kup xakikatlarni takdim etadigan aloxida jarayondir. Bu bolalar bogchalarida bolalarni www.arxiv.uz ertak tukishga, xar-xil xodisalar uylab topishga topishmoklar bitishga, xikoyalar yaratishga undash bilan amalga oshiriladi. Masalan, bolalar bilan “Ertakchi bobo” (yoki momo) uyinini tashkil kilish mumkin. Odatda, bolalar nazarida, bobo-buvilar ertaklar xozinasiga uxshaydi. Ular xar-xil ertaklarni juda kup biladilar. Ertakchi bola bobosi yoki buvisi (kiymida) timsolida chikishi taʼsirlirok buladi. Bu uyinda bolalar navbat bilan urtoklarining oldiga minbarga chikib, uzlari uylab topgan vokealarni, tukigan ertaklarini xikoya kiladilar. Uzining urtogi, tengdoshi aytayotgan ertak, u tukigan xikoya atrofdagilarga xam kizikarli tuyuladi. Ular urtogini dikkat bilan eshitadilar. Tarbiyachi esa “ertakchi”ning ertagini suzma-suz yozib borishi, xech narsani uzgartirmosligi yoki utkazib yubormasligi zarur. Ertakchi bolani jiddiylikka, ertagi kizikarli bulishi uchun xarakatga undaydi. Bolalar ertak aytish jarayonida “bogcha opasini” juda jiddiy kuzatadi, uning uchun buning axamiyati katta. Tarbiyachi bolalarga ertaklarning mavzusini tavsiya kiladi. Tarbiyalanuvchilarga “Аssalomu aleykum” suzi bilan ertak tukishni taklif etamiz. Negaki, bolalar “assalomu-aleykum”, “raxmat”, “marxamat”, “iltimos”, “kechirasiz” singari sexirli suzlar bilan boglik eshitganlarini eslash, ular bilan boglab, xodisalar tukishi osonlashadi, kulaylashadi. Аlbatta, bolalarning aytganlarida maʼno, mantik uzviy bulmasligi xam mumkin va bu tabiiy xol, deb kabul kilish kerak. Bu yoshda maʼno, mantik muxim emas. Eng muximi jarayon. Bola bu jarayonda mustakil ravishda uylanadi, izlanadi. Аkli. xotirasini uz ixtiyori bilan safarbar www.arxiv.uz etadi. Chunki bu uyin ular uchun kizik, unga yokadi. Bu jarayondan u chinakamiga zavklanadi. Bolalarni xayolparasatlikka-ijodga yunaltirishda tarbiyachi “agar siz suv osti mamlakatiga tushib kolsangiz”, “Butun dunyoda pul bulmosa”,” bogchamiz kosmoska chikib kolsa”, “ dunyoda shakar yuk bulib kolsa”, singari ular uchin kizikarli ertak xikoyalar tukishga undaydigan mavzularni tanlashi bu borada katta samara berishi tayin. “Eshik takkiladi ochsangiz (mulьtfilьm kaxramonlari turibdi)” singari farazlar urtaga toshlansa, bu bolalarni jonlantiradi. Bolalar kutilmagan mavzularga kuprok intiladi. Bular ularning tasavvur olamini kengaytiradi. Uyin kanchalik kizikarli bulsa, shunchalik foydali. Ertaklar kaxramonlarining urniga bolalarning, ularning ota-onalarining va karindoshlarining nomini kuyib aytib berish xam bolalarda shaxslik belgilarining paydo bulishiga katto yordam beradi. Ertak kaxramonlari urnida ajdar bilan olishsa, ugrilarni yengsa, zayflarni ximoya kilish uning ruxiyatiga uziga ishonch xisini soladi. Ichidagi kurkuvni yengishga kumaklashadi. Fakat xammasi real bulishi , rostakam, jiddiy ifodolanishi kerak. Vokyolar markazida xam real bola bulishi kerak. Ertak kaxramonlarini uzgartirish xam bolalarni turginliktan, muvozanattan chikaradi, uylanishga, etirozlar bildirishga undaydi. Masalan. Kimmat bilan onasi juda yaxshi, mexribon. Zumrad esa, dangasa, yomon kiz. Tarbiyachi shunday davom etavergani sari bolalar uni tuzato boradilar. Bu izlanish jarayoni xisoblanadi. Maʼlumki, bogcha yoshida xam, ilk maktab davrida xam topishmoklar, sheʼr, makollar, tez aytish bolalar uchun nomaʼlum bulgan dunyoni www.arxiv.uz kashf kiladilar. Bilish, kashf etishxam tamonidan sheʼr yoki topishmok tukiladi.Bu xam bolalar tajribasida borlikni bilim manbai xisoblanadi. Bola uchun dunyo sirli, tushunib bulmas narsalarga tula. Topishmoklar tukish va topish jarayonida u mana shu sirlar olamiga kiradi, narsa va xodisalarning xususiyatlarini urganadi, shunga tayanib uni kashf etadi. Topishmoklar tukish va ularning javobini topish bolalar uchun kutilmagan kashfiyot xisoblanadi. Izlanishdan, kutilmagan kashfiyotdan, samaradan zavk oladi. Mana shu zavk uni yangi kashfiyotlarga undaydi. Tarbiyachining vazifasi ularni shunday ijod xolatiga sola bilishdan iborat. www.arxiv.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1 Rozengrad-Pupko G.A. «Rech i razvitiye vospitaniya v rannem vozraste» M 1963 y. 2.Fomicheva T.B» Vospitaniye u detey pravilnogo proiznosheniya» Moskva 1987 yil. 3. P.M. Po‘latova “Oligofrenopedagogika” Toshkent 2005 yil. 4. V.S. Raxmanova “Maxsus pedagogika” Toshkent 2004 yil. 5. Vigotskiy.L.S. «Problema u otstalosti» Moskva 1956 yil. 6. Pod red. Dulneva. G.M.»Korreksionnaya rol obucheniya v shkole»M.1971 y. 7. M. Ayupova “Logopediya” Toshkent, 2007 yil. Download 333.56 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|