1-dars 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari darsning maqsadi

I.Darsning maqsadi:Ta’limiy maqsad: FK1. Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi FK 2. Element va formulalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi
a)Rivojlantiruvchi maqsad; TK2 Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi — mediamanbalardan zarur ma’lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
TK3 O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi — doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadi.
b)Tarbiyaviy maqsad; TK5 Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.
II.Dars turi:Aralash dars
III.Dars usuli:Aralash Fikrlar hujum.
IV.Dars jihozi:
a)Darslik
b)Tarqatmalar.
V.Tashkily qism;
a)Salomlashish
b)Yo’qlama
c)Siyosiy daqiqa
VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.
7. 0,5 mol glitseringa yetarli miqdorda natriy metali ta’sir ettirildi, reaksiya
natijasida hosil bo’lgan gazning hajmini (l n.sh.) hisoblang.
8. Agar 27,6 g glitseringa natriy metali (yetarlicha) ta’sir ettirilsa, necha litr
(n.sh.) gaz ajraladi?
9. Agar 31 g etilenglikolga natriy metali (yetarlicha) ta’sir ettirilsa, necha
litr (n.sh.) gaz ajraladi?
10. Agar 43,4 g etilenglikolga natriy metali (yetarlicha) ta’sir ettirilsa,
necha litr (n.sh.) gaz ajraladi?
VII. Dars bayoni:
Ochiq zanjirli uglevodorodlar kabi aromatik uglevodorodlarni ham
gidroksilli hosilalari bor. Bu birikmalarda gidroksil guruhlar yon zanjirdagi
uglerod atomlariga yoki benzol halqasidagi uglerod atomlariga birikkan bo‘lishi
mumkin.
Tarkibida OH guruh bor bo‘lgan aromatik halqali birikmalarni ikki guruhga
ajratish mumkin.
1.Gidroksil guruhi benzol halqasidagi uglerodga bevosita birikkan
birikmalarni fenollar deyiladi.
2.Gidroksil guruh benzol halqasining yon zanjiridagi uglerodga birikishidan
hosil bo‘lgan birikmalarga aromatik spirtlar deyiladi.
Fenollar
Tarkibidagi OH soniga qarab bir atomli, va ko‘p atomli fenollar bo‘lishi
mumkin.
Fenolni gomologi sifatida o-krezol, m-krezol va p-krezollarni keltirishimiz
mumkin.

OH guruhning benzol yonaki zanjiridagi uglerod atomiga bog‘lanishi natijasida

hosil bo‘lgan moddalarni aromatik spirtlar deyiladi. Masalan, benzil
Olinishi. 1. Sanoatda fenol xlorbenzolni katalizator ishtirokida o‘yuvchi
natriyni eritmasi ta’sirida gidrolizlab olinadi.
C6H5Cl + NaOH C6H5OH + NaCl
2. Keyingi yillarda texnikada fenol olish uchun xlorbenzolni gidrolizlash
usulidan foydalanilmoqda:
C6H5Cl + H2O C6H5OH + HCl
Fizik xossalari. Fenol o‘tkir hidli suvda yomon eriydigan, rangsiz kristall
modda.
Fenol kristallari Fenol eritmasi
Fenollar spirtda, efirda va benzolda yaxshi eriydi. Teriga tushsa kuydiradi.
Fenol temir (III) xlorid bilan binafsharang moddani hosil qiladi, shuning uchun
bu reaksiya fenolga sifat reaksiyasi hisoblanadi.
Kimyoviy xossalari. Fenolda gidroksil guruh benzol yadrosi bilan bevosita
bog‘langanligi uchun undagi elektron zichligi benzoldagi kabi teng taqsimlanmaganligi
sababli fenollar benzolga qaraganda reaksiyaga oson kirishadi.
1. Fenollar spirtlar kabi natriy metalli bilan ta’sirlashganda, fenolyatlarni
hosil qiladi va vodorodni ajratib chiqaradi.
2C6H5OH + 2Na 2C6H5ONa + H2
2. Spirtlardan farqli ravishda fenollar ishqorlar bilan ham reaksiyaga kirishadi.
Bu fenolni kuchsiz kislotali hususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.:
C6H5OH + NaOH C6H5ONa + H2O
3. Fenollar bromli suv bilan ta’sirlashib 2,4,6-tribrom fenol (oq rangli
cho‘kma) hosil bo‘ladi.
4. Fenollar yetarli miqdorda nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishib
2,4,6-trinitrofenol (pikrin kislotasi) hosil bo‘ladi.
VIII. Darsni umumlashtirish: Mavzuga oid masala va mashqlar.
1. 2 atomli aromatik spirtning izomerlarini yozing va xalqaro nomenklatura
bo‘yicha nomlang?
2. 3 atomli aromatik spirtning izomerlarini yozing va xalqaro nomenklatura
bo‘yicha nomlang?
3. Fenolning nitrat kislota bilan reaksiyasidan hosil bo’lgan moddani
ko’rsating va nomlang.
IX.Uyga vazifa
4. Benzil spirt va fenol tarkibidagi σ va π bog’larning yig’indisini toping.
5. 1,2-digidroksibenzolni tarkibidagi σ va π bog’larning sonini toping.
6. 1,2,3-trigidroksibenzol) tarkibidagi σ va π bog’larni yig’indisini toping.
7. 2 mol fenol xlor bilan reaksiyaga kirishganda reaksiyadan so’ng 146 g
galogenovodorod hosil bo’lgan bo’lsa, benzol halqasidagi vodorod bilan o’rin
almashgan atom(lar) miqdorini toping.
8. 0,25 mol fenol brom bilan reaksiyaga kirishganda reaksiyadan so’ng
60,75 g galogenovodorod hosil bo’lgan bo’lsa, fenol halqasidagi vodorod
bilan o’rin almashgan atom(lar) miqdorini toping.
Mavzu: AMALIY MASHG’ULOT 3