1-dars 1-§. Organik kimyo tarixi. Organik birikmalarning o‘ziga xos xususiyatlari darsning maqsadi

TK5 Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

II.Dars turi:Aralash dars

III.Dars usuli:Aralash Fikrlar hujum.

IV.Dars jihozi:

a)Darslik

b)Tarqatmalar.

V.Tashkily qism;

a)Salomlashish

b)Yo’qlama

c)Siyosiy daqiqa

VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

5. Quyida berilgan alkenlar orasidan geometrik izomeriyaga ega bo‘lganlarini

toping.

a) penten-1 b)2-metilbuten-1 c)4-metilgeksen-2 d)2-metilpenten-3

6. Quyida berilgan alkenlar orasidan geometrik izomeriyaga ega bo‘lmaganlarini

toping.

a) buten-2 b)2-metilbuten-2 c)3-metilgepten-2 d)3-metilpenten-2

7. Degidrogenlanish yo‘li bilan propenning olinish jarayonida 33,6 l (n.sh)

vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, hosil bo‘lgan propenning massasini aniqlang.

8. Degidrogenlanish yo‘li bilan butenning olinish jarayonida 16,8 l (n.sh)

vodorod ajralib chiqqan bo‘lsa, hosil bo‘lgan butenning massasini aniqlang.

9. Noma’lum spirtning degidratlanishidan 8,4 g alken va 1,8 g suv hosil

bo‘lgan bo‘lsa, alkenning formulasini aniqlang.

10. Noma’lum spirtning degidratlanishidan 12,6 g alken va 5,4 g suv hosil

bo‘lgan bo‘lsa, spirtning formulasini aniqlang.

VII. DARS BAYONI

Fizik xossalari. Etilen – rangsiz, hidsiz, havodan biroz yengil gaz. Suvda

yomon eriydi. Propen va butenlar ham normal sharoitda gaz holatida bo‘ladi.

Butendan keyingi vakillari suyuqlik, yuqori vakillari esa qattiq moddalardir.

Kimyoviy xossalari. Etilen va uning gomologlarini asosiy kimyoviy xossalari

ularning qo‘shbog‘lari bilan bog‘liq. Ular qo‘shbog‘ni uzilishi hisobiga

oson reaksiyaga kirishadi. Ayniqsa, birikish reaksiyalari alkenlar uchun xarakterli

hisoblanadi.

1. Gidrogenlash reaksiyasi. Alkenlar yuqori temperaturada katalizator

ishtirokida qo‘shbog‘ni uzilishi hisobiga gidrogenlash reaksiyasiga kirishadi:

CH2 CH2 + H2 CH3 CH3

2. Galogenlash reaksiyasi. Alkenlar qo‘shbog‘ni uzilishi hisobiga galogenlash

reaksiyasiga ham kirishadi. Masalan, etilenga bromli suv ta’sir ettirilsa,

etilen bromli suvni rangsizlantiradi. Reaksiya mahsuloti sifatida alkanlarning

dibromli birikmalari hosil bo‘ladi: CH2 CH2 + Br2 CH2Br CH2Br

3. Etilen va uning gomologlari vodorod galogenidlarni ham biriktirib olishi

mumkin: CH2 CH2+HBr CH3 CH2Br

Propilendan boshlab vodorod galogenid birikishi biroz farq qiladi. Bunda

reaksiya Markovnikov qoidasiga asosan boradi. HBr dagi vodorod qo‘shbog‘

saqlagan uglerodlardan ko‘proq gidrogenlanganiga, brom esa kamroq gidrogenlanganiga

birikadi. CH2 CH CH3+HBr CH3 CH(Br) CH3

4. Alkenlar molekulasidagi qo‘shbog‘ hisobiga oksidlanish reaksiyasiga

oson kirishadi. Etilen kaliy permanganat ta’sirida neytral muhitda oksidlanganda

ikki atomli spirt etilenglikol hosil bo‘ladi:

5. Etilen va propilen polimerlanish reaksiyalariga kirishadi. Polimerlanish

– bu bir xil molekulalarning o‘zaro birikib, yirik molekula polimerni hosil qilish

reaksiyasidir. Etilenning polimerlanishini quyidagicha yozish mumkin :

nCH2 CH2 (-CH2 CH2 )n polietilen

n – polimerlanish darajasi. Bu yerda etilen monomer, polietilen polimer hisoblanadi.

Ishlatilishi. Etilen va propilenni polimerlanish mahsulotlaridan texnika va

turmushda foydalaniladigan polietilen va polipropilen olinadi.

VIII. Mustahkamlash

Mavzuga oid masala va mashqlar.

1. Propenning qaytarilish jarayonida massasi 0,8 g ga ortgan bo‘lsa, hosil bo‘lgan alkanning massasini aniqlang.

2. Butenning qaytarilish jarayonida massasi 1 g ga ortgan bo‘lsa, hosil bo‘lgan alkanning massasini aniqlang.

3. Propenning noma’lum galogen bilan reaksiyasi natijasida, massa 380,9% ga oshgan bo‘lsa, noma’lum galogenni aniqlang.

4. Butenning noma’lum galogen bilan reaksiyasi natijasida, massa 67,86% ga oshgan bo‘lsa, noma’lum galogenni aniqlang.

IX. Uyga vazifa:

5. Quyidagi moddalar orasidan Markovnikov qoidasi asosida reaksiyaga kirishuvchilarini belgilang.

a) eten b) buten-2 c) propen d) geksen-3

6. Quyida keltirilgan moddalardan qaysi biriga moddaga HBr ta’sir ettirilsa 2-brom 2-metilbutan hosil bo‘ladi? .

a) 2-metilbuten-1 b) 2-metilbuten-2 c) 2-metilpenten-3 d) 2,3-dimetilbuten- 1

7. Propenga HBr ta’sir ettirilishidan hosil bo‘lgan moddani nomlang.

a) 1-brompropen b)2-brompropan c) 2-brom 2-metilpropan

16-DARS AMALIY MASHG’ULOT