1. Дори моддаси, дори воситаси, дори шакли ва дори препарати тўғрисида тушунча

6. Фармокинетиканинг асосий тушунчалари. Биодоступлик, ярим чиқариш даври, тарқалиш ҳажми, клиренс.
Farmakokinetikasi va farmakologiyada bioavailability (f harfi bilan belgilanadi) - keng ma'noda, bu inson yoki hayvon organizmida (preparatning hazm qilish qobiliyati) o'z ta'sirini ko'rsatadigan dori miqdori. Bioavailability-bu yo'qotishlar sonini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkich, ya'ni preparatning bioavailability darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, tananing assimilyatsiya va ishlatilishida uning yo'qolishi kamroq bo'ladi.Dori vositalarining biologik mavjudligini o'rganish uchun turli usullar qo'llaniladi. Ko'pincha qon plazmasida va/yoki siydikda o'rganilayotgan va standart Dozaj shakllarida dorivor moddalar kontsentratsiyasining o'zgarishlarini qiyosiy o'rganish amalga oshiriladi.Oziq-ovqat qo'shimchalari, o'simliklar va boshqa oziq moddalar uchun deyarli har doim og'iz orqali yuborish yo'li mavjud, bioavailability odatda qabul qilingan dozaning faqat miqdorini yoki bir qismini o'z ichiga oladi. Odatda bioavailability qondagi dorivor moddalar miqdori, ya'ni tizimli aylanishga etgan va preparatning eng muhim farmakokinetik xususiyatlaridan biri bo'lgan o'zgarmas dori dozasi miqdori bilan aniqlanadi. Vena ichiga yuborilganda, preparatning bioavailability 100% hisoblanadi. (Lekin ayni paytda bioavailability boshqa preparatni qo'llash orqali kamayishi mumkin). Agar ushbu modda boshqa yo'llar bilan (masalan, og'iz orqali) qo'llanilsa, uning bioavailability kamayadi, chunki bu preparat birinchi o'tish natijasida yuzaga keladigan to'liq bo'lmagan assimilyatsiya va metabolizm natijasida
7Организмнинг биологик тўсиқнинг тузилиши.Ҳужайра мембраналари орқали дори моддаларни ўтиш механизми.
Hujayra membranalari - bu dori molekulalarining o'tishini tanlab inhibe qiluvchi biologik to'siqlar. Biologik membranalar tuzilishining asosini ularning yarim o'tkazuvchanligini belgilaydigan lipidli ikki qavatli qatlam tashkil etadi. Dori vositalari hujayra membranalariga quyidagi yo'llar bilan kirib borishi mumkin:

Passiv diffuziya

Yengillashtirilgan passiv diffuziya

Faol transport

Pinotsitoz

Ba'zan, membranada joylashgan turli xil globusli oqsillar retseptorlari vazifasini bajaradi va bu membranalar bo'ylab molekulalarni tashishga yordam beradi.

Giyohvand moddalar hujayra membranasi bo'ylab yuqori konsentratsiyali hududdan (masalan, oshqozon-ichak trakti lümeni) past konsentratsiyali hududga (masalan, qon) tarqaladi. Diffuziya darajasi kontsentratsiya gradiyenti bilan to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir, lekin ayni paytda molekulaning lipidda eruvchanligi, uning kattaligi, ionlanish darajasi va yutilish yuzasiga bog'liq. Hujayra membranasi lipidlardan tashkil topganligi sababli yog'da eriydigan moddalar tez tarqaladi. Kichik molekulalar membranalarga kattaroqlarga qaraganda tezroq kirib borishga qodir.

Aksariyat dorilar suvsiz muhitda ionlashtirilmagan va ionlangan shakllarda mavjud bo'lgan kuchsiz organik kislotalar yoki asoslardir. Ionlanmagan shakldagi moddalar odatda yog'da eriydi (lipofil) va hujayra membranalari orqali oson tarqaladi. Aksincha, ionlangan moddalar yog'da eruvchanligi past (lekin suvda eruvchanligi yuqori, ya'ni gidrofilligi) va elektr qarshiligi yuqori bo'lib, bu ularni hujayra membranalari orqali oson o'tishiga to'sqinlik qiladi.

8.Дори воситаларнинг организимдан чиқариш йўллари.Болаларда дори воситаларнинг ўзига хос чиқариш йўллари.

Dori moddalari uzgargan xamda uzgarmagan xolda asosan siydik va ut bilan organizmdan chikib ketadi. Buyraklardan filtrasiya, reabsorbsiya, oddiy diffuziyalanish jarayonlari tufayli siydikka utadi. Kup mikdorda suv ichirish va siydik xaydaydigan moddalarni kullash yuli bilan dorilarning soglom buyraklar orkali chikib ketishini tezlashtirsa buladi. Bu usul dori moddalari bilan zaxarlanganda kullanadi. Buyraklarning ajratish xususiyati susaygan bulsa, dori buyurishda extiyot bulish zarur. Buyraklardan asosan suvda eriydigan moddalar va ularning metabolitlari chikadi. Kator moddalar jigardan safro bilan ichakka utib, ichakdan axlat bilan tashkariga chikadi. Dori moddalarining safro bilan chikishi amalik axamiyagga ega, chunki ba’zilari, masalan, antibiotiklar safroga utib, shu yerda yukori darajada mikroblarga karshi ta’sir kursatadi. Gazli va uchuvchan moddalar nafas yullari orkali organizmdan chikadi. Dori moddalarining ozrok mikdori bezlar (bronxial, sulak, kuz yoshlari, sut, me’da va ichak) orkali chikadi. Bola emizadigan onalarga dori-darmonlar buyurishda juda extiyot bulish kerak, chunki dorilar sut bilan chakalok organizmiga utadi va unga salbiy ta’sir kursatadi. Masalan, streptomisin, nitrofuranlar, levomisetin, tetrasiklin, morfin, barbituratlar, trankvilizatorlar, antikoagulyantlar va boshkalar ona suti bilan chikadi.

Dori moddalarining tukimalarda biologik faoliyatining yukolishi va organizmdan chikib ketishi — ekskresiya natijasi eliminasiya deb ataladi. Eliminasiyani aniklash uchun: 1) moddaning yarim xayotini, ya’ni yuborilgan moddaning yarmisini organizmdan eliminasiya kilish vakti, eliminasiya koeffisiyenti, ya’ni kvotasi — sutkada bir marta yuborilgan dori mikdorining kancha foizi ajralib chikishi urganiladi. Suvda eriydigan, ionlangan oksillar bilan boglanmagan moddalar eliminasiyasi tezrok utadi. Yogda eriydigan, ionlanmagan, oksillar bilan boglangan moddalar eliminasiyasi esa sekinrok utadi.
Yosh bolalarda moddalarning inaktivasiya, ekskresiya jarayonlari kattalarga nisbatan sekinrok buladi, dori moddalari ular organizmida kuprok, vakt ushlanib koladi, eliminasiya ayniksa chala tugilgan chakaloklarda sekin kechadi. Jigar, buyrak kasalliklarida dori moddalari eliminasiyasi sekinlashadi
9Дори воситаларнинг таъсир турлари , дори моддаларнинг рецепторлар билан ўзаро таъсири.
Dori moddalari tukimalarning aloxida reseptorlari bilan xam boglanadi. Dori moddalari ta’sirini yuzaga chikaradigan reseptorlar spesifik, ya’ni shu moddaga xos reseptorlar deb ataladi. Masalan, xolinergik va adrenergik nerv tolalari oxiridagi sinaptik membranalarda xolinore-septorlar va adrenoreseptorlar joylashgan. Ular mediatorlar asetilxolin, noradrenalin va shularga uxshash moddalar bilan xamda asetilxolin, noradrenalinga karama – karshi moddalar bilan uzaro boglanib ta’sir kursatadi. Dori moddalari uziga xos reseptorlar bilan uzaro boglanib, ularda uziga xos uzgarishlar paydo kilib, kupincha ragbatlantiruvchi ta’sir kursatadi, shu moddalar a g o n i s t deb ataladi. Agonist moddalar ta’sirini kamaytirib yuboradigan yoki olib tashlay-digan moddalar antagonist deb ataladi. Masalan, asetilxolin va atropin bir xil xolinoresep-torlarga, lekin karama – karshi ta’sir kursatadi, bir – biriga antagonist xisoblanadi. Membranalararo boglanish tufayli uziga xos reseptorlar bilan aloka kelib chikadi. Reseptorlar va dori moddalarining molekulalari bir – biri bilan kovalent xamda ionli alokada bulishi mumkin. Kovalent aloka ancha mustaxkam buladi, moddalarning kamchiligi reseptor bilan kovalent aloka yuli orkali boglanadi. Dori moddalarining kupchiligi reseptorlar bilan ionli alokada buladi. Ionli aloka reseptorlar bilan elektrostatik boglanish tufayli amalga oshiriladi, bu aloka tez uzilib ketishi mumkin. Reseptorlar bilan ionli alokad ganglioblokatorlar, kuraresimon moddalar, asetilxolin buladi. Reseptorlar bilan boglanishda van – der valsov kuchlar, vodorodli alokalar xam axamiyatga ega. Agar dori modda reseptorlar bilan mustaxkam boglansa, kovalent boglanishda dori moddalari asliga kaytmas ta’sir kursatadi, yengil boglansa, asliga kaytadigan ta’sir kursatadi.
10.Дори моддаларга аллергик реакциялар.Аллергик реакциялар турлари.
Dorilarga allergiya ularning miqdoriga bog'liq bo'lmagan

holda uchraydi. Allergik rcaksiyalarning kuchi dorining xossalari,

kiritish yo'li, bemoming individual va spctsifik sezuvchanligi bilan

belgilanadi.

To'qimalarning allcrgiyalanishi 4 xil ko‘rinishda yuz berishi

mumkin.

Birinchi tipdagi allergik reaksiyalar benzilpenitsillin,

streptomitsin, novokain, B vitamini. turli vaksina va zardoblar

qayta yuborilganda uchraydi va anafilaktik shok, bronxlar spazmi

yoki cshakem kabi klinik belgilar bilan namoyon boMadi.

Dorilarga anafilaksiya immunologik jarayon boMib, semiz

hujayralar va bazofillarda uchraydigan IgE antigeni ishtirokida

kechadi, (semiz hujayra va bazofillaming buzilishi ko‘p

miqdordagi allergiya mediatorlari - gistamin, bradikinin,

serotonin), sekinlik bilan reaksiyaga kirishuvchi A substansiya

hosil boMishi bilan kechadi.

Birinchi tipdagi allergik reaksiyalar ichida bemor hayoti

uchun eng xavflisi anafilaktik shok boMib, allergiya mediatorlari

ta’sirida periferik mayda qon tomirlar o'tkazuvchanligining ortishi.

qon bosimining tushib ketishi, trombotsitlar yopishqoqlik

xususiyatining kuchayib ketishi kabi klinik belgilar bilan kechadi.

Xinidin, fenatsctin, salitsilatlar, sulfanilamidlar, penitsillinlar, scfalosporinlar, metildofa va boshqa qator dorilar periferik qon

shakllari elcmcntlari yuzasidagi oqsillar bilan birikib sitotoksik

ta'sir qiluvchi antigen kompleksini hosil qiladi. Bu antigen

komplcksi gumoral antitelalar hosil boMishini kuchaytiradi, hosil

boMgan antitelalar qon shakllari yuzasiga so‘rilib, ularning

buzilishiga - sitotoksik immun jarayonga sabab boMadi (ikkinchi

tipdagi reaksiya).

Bu jarayonning rivojlanishida faollovchi antitelalar kompleksi

hosil boMishi asosiy o'rin tutadi. Sitotoksik ta’sir etuvchi bu modda--

lar- ancmiya, trombotsitopeniya va agranulotsitozga sabab boMadi.

Uchinchi tipdagi allergik reaksiyalar IgM, IgG immoglobulinlarni biriktiruvchi zaharli immun komplekslar hosil boMishi

bilan bogMiq. Bu komplekslar qon tomirlari bazal membranasida

va ularni o'rab turgan to'qimalarda topilgan. Hosil bo'lgan kom-

plckslar gistaminni, kinnin tizimini iaollashtiradi va trombotsitlar

yopishqoqligini oshirib, mikrotromblar paydo bo‘lishini va qon

tomirlarni toraytiruvchi aminlar hosil boMishini ko'paytiradi.

Allergik zararlanish rivojlangan joyiga qarab vaskulil,

dermatit. nefrit, alveolitlar ko‘rinishida namoyon bo‘lishi mumkin.

Komplementni ortiqcha faollashuvi natijasida kinninlar,

serotonin, gistaminning ortishi natijasida anafilaktik shok

rivojlanishi mumkin.

To‘rtinchi tipdagi allergik reaksiya zardob kasalligi kclib

chiqishida asosiy o'rin tutadi. Penitsillinlar, sulfanilamidlar va

qator boshqa dori moddalari yuborilgach 8-10 kundan keyin zardob

kasalligiga o‘xshash simptomlar (teri toshmalari, teri qichishi. tana

haroratining ko'tarilishi, artralgiya va limfoadcnopatiya) yuzaga

kelishi mumkin.

IV turdagi allergik reaksiyalar ko‘proq dori yuborilgandan

so‘ng 24-48 soatdan keyin asta-sckinlik bilan rivoj topadigan

(tuberkulin tipida) allergik reaksiya bilan xarakterlanib, hujayra

immuniteti ko‘rinishida kcchadi.

Bu tipdagi allergik reaksiyalarning asosiy mediatori

limfokininlar (yuqori molekulali polipcptid, oqsil yoki glikoprotcid

tabiatli) bo'lib, sensibilizatsiyalangan T-limfotsitlarning allcrgenlar

bilan o‘zaro ta’siri natijasida hosil boMadi. Bu tipdagi allergik

reaksiyalar dermatit hamda ko'chirib o'lkazilgan a’zolar (buyrak.

jigar)ning organizm tomonidan qabul qilinmasligi ko‘rinishida

namoyon boMib, allcrgenlar teri orqali tushganda uchraydi

11.Дор моддаларни қайта киритилганда фармакологик таъсирининг ўзгариши.
Dori moddalari takror-takror yuborilaversa, ularning ta’siri zurayishi yoki susayishi mumkin. Uzok muddat mobaynida takror yuborilgan dori moddalarining shifobaxsh ta’siri susayishi organizmning unga urganib kolishi yoki tolerantlik deb ataladi. Ayrim uyku dorilari va surgi moddalariga nisbatan tolerantlik tez paydo buladi. Dori moddalariga organizm urganganda ularning surilishi kamayadi yoki metabolizmi oshib ketadi, bulmasa ekskresiyasi ortadi. Ba’zi moddalarga nisbatan reseptorlarning sezuvchanligi xam kamayadi. Dori moddalari kiska muddat ichida takror-takror yuborilganda ularning ta’siri kamayishi mumkin, bu xolat taxifilaksiya (yunoncha tachys— tezphylaxis — ximoya) deb ataladi. Masalan, kon bosimi keskin tushib ketganda efedrin gidroxlorid yuborilsa, kon bosimi tez kutariladi. 5—10 minutdan keyin bu modda takror yuborilsa, uning ta’siri birinchi yuborilgandagiga nisbatan kamrok buladi.
Organizmga dori moddalari takror yuborilganda ularga nisbatan organizm sezuvchanligi oshib ketadi, bu xolat sensibilizasiya deb ataladi. Ba’zi dorilar takror va takror kabul kilinganda ular organizmda tuplanadi, bunda ta’sir kuchi va ta’sir muddati xam oshib boradi, bu xolat kumulyasiya deb ataladi. Kumulyasiya 2 xil buladi: 1) moddiy kumulyasiya—dori moddalari (masalan, yurak glikozidlari, neodikumarinning organizmda sof xolda tuplanishi; 2)funksional kumulyasiya — dori moddalari ta’sirining jamlanishi; masalan, etil spirtining ta’siri tuplanadi, chuiki uzi organizmda juda tez oksidlanadi, tukimalarda tuxtamaydi, fakat neyrotrop ta’siri jamlanadi. Ba’zi dori moddalari takror kabul kilingandan keyin bemor jismoniy yoki ruxiy jixatdan xush yokadigan tinchlanish yoki yengil kuzgalishni sezadi. Natijada vrach kursatmasi bulmasa xam bemorda bu dorilarni kayta-kayta kabul kilish istagi paydo buladi. Bu xolat xumorlik, tobelik deyiladi. Markaziy nerv sistemasiga ta’sir etuvchi moddalar: morfin, kodein, barbituratlar, diazepam, etil spirti, kokain va bir kator boshka dori moddalari ushbu xolatga sabab buladi. Tobelik ruxiy va jismoniy buladi. Agar bemorga usha uzi urganib kolgan modda bermay kuyilsa, unda ruxiy uzgarishlar ruy beradi, kayfiyati buzilib, ruxi tushib ketadi. Bu xolat abstinensiya sindromi, ya’ni doridan maxrum bulish sindromi deb ataladi. Dorilarga jismoniy tobelik ancha ogir utadi, bunda bemorga moddani berish tuxtatilganda ruxiy tushkun-lik bilan birga a’zo va sistsmalarda chukurrok uzgarishlar ruy berib, xatto ulim yuz berishi xam mumkin. Jismoniy tobelikni davolash ancha kiyin, shuning uchun narkomaniya, dorilarga tobelikning oldini olish muxim vazifalardan xisoblanadi
12Дори воситаларнинг ўзаро таъсири.Дори воситаларнинг биргаликда қўлланилишининг таъсири.