1. Экология фани, унинг предмети ва вазифалари Ekоlоgiya grеkchа so‘z bo‘lib, «oikos» uy, yashаsh jоyi, «logos» fаn dеmаkdir. «ekоlоgiya»

4. Муҳит ва яшаш шароити, экологик омиллар ва уларнинг классификацияси
Muhitning organizmlar bilan o`zaro ta`sir etadigan ayrim elementlari ekologik omillar deyiladi. Ekologik omillar juda xilma-xil. Muhitning ekologik omillari organizmlarga bevosita va bilvosita ta`sir qiladi. Ekologik omillarni ta`riflashda rus olimlari D.N.Kashkarov {1933}, V.V.Alyoxin {1950} xizmatlari katta. Ekologik omillar o`z tabiatiga ko`ra qo`yidagi guruhlarga bo`linadi. I. Abiotik omillar {olik}: ularga quruqlik biostenozlarida qo`yidagilar kiradi: 1) iqlim omillari - yorulik, namlik,harorat, havo va hokazo. 2) Edafik {yoki tuproq grunt} tuproqning ximiyaviy va fizik xossallari. 3) Topografik {relef sharoiti}. II. Biotik omillar {tirik}ikki guruhga: 1. Fitogen – birgalikda yashayotgan o`simliklarning bir-biriga ta`siri. 2. Zoogen-hayvonlarning {oziqlanishi, payhon qilishi,changlanishi, tarqatish va hokazo.} 3. Mikrobiogen va mikogen: mikroorganizmlar va zamburularning ta`siri.
III. Antropogen omil: Insoning xo`jalik yuritish faoliyati, mehnat vositalari, zavod, fabrika, shahar, qishloq, turli-tuma n inshootlar, texnika vositalari, madaniy landshaftlar va hokazo.

5. Атроф муҳитнинг ифлосланиши ва ифлосланиш турлари
Atrof-muhit ifloslanishi haqida gapirganda, biz har qanday turini kiritish haqida gapiramiz atrof muhitga turli xil zararli o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan kimyoviy, fizik yoki biologik vosita. Ushbu o'zgarishlar umuman biologik xilma-xillikning salomatligi, farovonligi va hayotiga ta'sir qilishi mumkin yoki ta'sir qilmasligi ham mumkin. Ifloslantiruvchi moddalar, masalan, pestitsidlar, gerbitsidlar, ifloslantiruvchi gazlar va neft, radiatsiya va shahar chiqindilari kabi boshqa kimyoviy moddalar bo'lishi mumkin. Odamlar turli xil ifloslantiruvchi elementlarning shakllanishini shart qiladigan turli xil iqtisodiy faoliyatga ega. Sanoat, savdo yoki tog'-kon sanoati kabi inson faoliyati yuqorida aytib o'tilgan ushbu ifloslantiruvchi moddalarning ko'pini ishlab chiqarishda. Atrof muhitning ifloslanishi bevosita mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi bilan bog'liq. Agar mamlakat rivojlangan bo'lsa, uning ifloslanishi ko'proq bo'lishi odatiy holdir. Shu sababli barcha mamlakatlarda barqaror rivojlanish kontseptsiyasini joriy etish zarur.
Ifloslanish turlari: 1. Suvning ifloslanishi: Bu dengiz va daryo suvlari aziyat chekadigan atrof-muhit ifloslanishining bir turi. Ushbu ifloslanish ushbu suvlarda va atrofdagi ekotizimlarda yashaydigan barcha tirik mavjudotlarga ta'sir qiladi. Suvning ifloslanishi quyidagi kabi turli xil manbalardan kelib chiqishi mumkin: Sanoat to'kiladi. Qishloq xo'jaligida hasharotlar yoki pestitsidlardan ortiqcha foydalanish. Ushbu kimyoviy moddalar muvozanatni buzadi va minglab suv organizmlarini o'ldiradi. Evtrofikatsiyaga olib keladigan kirlardan yuvilgan yuvish vositasi suvlar. Ushbu evrofikatsiya yorug'lik va kislorodning o'tishini to'sib qo'yishi tufayli yuzaga keladi. Yirik neft burg'ulash minoralari oqibatida neftning to'kilishi. Dovullar yoki toshqinlar zararli moddalar aralashmasi tufayli suvning ifloslanishiga ham olib kelishi mumkin. Iqlim o'zgarishi

2. Havoning ifloslanishi: Bu bizning sayyoramizdagi eng keng tarqalgan ifloslanish turlaridan biridir. Bu havoning kimyoviy va tabiiy tarkibi o'zgarganda, sayyoradagi barcha hayotga ta'sir qilganda paydo bo'ladi. Ayniqsa, eng ko'p urilgan hayvonlar. Atmosferani ifloslanishining sabablari orasida biz quyidagilarni topamiz: Yonish dvigatellaridan chiqarilgan gazlar. Yong'in kabi tabiiy ofatlar ko'pincha karbonat angidrid kabi zararli gazlar chiqindilarini ko'paytiradi. Shuningdek, sanoat oltingugurt dioksidi yoki uglerod oksidi kabi katta miqdordagi kimyoviy moddalarni chiqaradi. Issiqxona gazlarining bu miqdori global miqyosda iqlim o'zgarishining salbiy ta'sirini oshiradi. Sabzavot kabi chiqindilarni yoqish qishloq xo'jaligida qoladi. Atrof muhitni ifloslantiruvchi gazlar chiqariladigan elektr energiyasini ishlab chiqarish jarayoni. Sigirlardan gazlarni chiqarib yuborish kabi tabiiy jarayonlar. Chorvachilikning ko'payishi issiqxona effekti ta'siriga ham salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.

3. Tuproqning ifloslanishi: Bu biz tez-tez uchraydigan atrof-muhit ifloslanishining turlaridan biridir. Odatda tuproq unumdorligiga ta'sir qiluvchi kimyoviy moddalar kiritilishi sababli paydo bo'ladi. Ushbu kimyoviy moddalar orasida bizda mavjud eng ko'p pestitsidlar, hasharotlar va gerbitsidlar. Ushbu tuproq ifloslanishining asosiy qurbonlari o'simliklardir. Garchi hayvonlar ham bu ifloslangan tuproq bilan oziqlangan hayvonlar bilan oziqlangani sababli ta'sirlanishadi. Ushbu ifloslantiruvchi moddalar salbiy oqibatlarni ko'paytiradigan oziq-ovqat zanjiri orqali o'tishi mumkin.

4. Termal ifloslanish: Bu global darajadagi haroratning oshishi natijasida yuzaga keladi. Bu iqlim o'zgarishining bevosita ta'sirlaridan biridir. Ushbu modifikatsiyalar issiqxona gazlarining haddan tashqari emissiyasi natijasida sun'iy ravishda ishlab chiqariladi. Ushbu issiqxona gazlarining asosiy xarakteristikasi shundaki, ular quyosh ultrabinafsha nurlanishining bir qismini ushlab tura oladi va ularning kosmosga chiqishiga yo'l qo'ymaydi. Agar biz doimo ko'payib borsak issiqlikni ushlab turish, global o'rtacha haroratni oshirish. Bu dunyodagi ko'plab ekotizimlarda ekologik muvozanatning buzilishi kabi salbiy oqibatlarga olib keladi.

5. Radioaktiv ifloslanish: Eng ko'p ishlatiladigan energiya turlaridan biri bu atom energiyasi. Ushbu energiya uzoq vaqt davomida radioaktiv chiqindilarni chiqarish qobiliyatiga ega moddalarni chiqaradi. Bu tirik mavjudotlar uchun juda zararli, chunki bu radioaktiv moddalar turli avlodlarda malformatsiya va mutatsiyalarni keltirib chiqaradigan organizmlarning DNKlariga bevosita ta'sir qiladi.

6. Shovqin bilan ifloslanish: Bu shaharlarda ortiqcha shovqin tufayli yuzaga keladigan ifloslanishning bir turi. Ular inson faoliyati va ushbu turdagi ifloslanishni keltirib chiqaradigan narsalar. Bu tirik mavjudotlarning omon qolishiga bevosita ta'sir qiladigan ifloslanish turi emas, balki u oziq-ovqat va reproduktiv odatlar, migratsiya va umuman farovonlik kabi odatlarga ta'sir qiladi.

7. Elektromagnit ifloslanish: Bu turli xil sanoat faoliyatida elektromagnit zarralardan voz kechish uchun yuzaga keladigan atrof-muhit ifloslanishining bir turi. Bu kasalliklarni keltirib chiqarishi va tirik mavjudotlarning turli xil odatlariga ta'sir qilishi mumkin.

8. Vizual ifloslanish: Bu har qanday shaharda juda keng tarqalgan. Bu uning estetikasini buzadigan landshaft elementlarining o'zgarishi haqida. Bu asosan tabiiy bo'lmagan elementlarning kiritilishi bilan bog'liq.

9. Oziq-ovqat mahsulotlarining ifloslanishi: Ushbu ifloslanish tanamizga kiradigan toksik moddalar va ifloslantiruvchi moddalarga ega mahsulotlarni iste'mol qilish bilan bog'liq bo'ladi. Bugungi kunda oziq-ovqat tarkibidagi toksik elementlarning oldini olish bo'yicha ko'plab protokollar va nazorat vositalari mavjud edi.

10. Engil ifloslanish: Bu ma'lum bir joyga ega bo'lgan va u tabiiy ravishda bo'lishiga mos kelmaydigan yorug'lik miqdorini o'zgartirishdir. Yorug'likning bu o'zgarishi odamlar tunda bizni yoritish uchun yaratadigan sun'iy yorug'lik energiyasini ishlab chiqarish bilan belgilanadi. Biz bilmagan narsa shu Sun'iy yorug'lik bizning ham, boshqa tirik mavjudotlarning ham sog'lig'iga ta'sir qiladi. Biz butun sayyoramizda haddan tashqari shaharlashganmiz va hayot ritmimiz bilan davom etishimiz uchun ular tunda sun'iy yorug'likka muhtoj. Bu ortiqcha sun'iy yorug'lik nafaqat insonga, balki landshaftga ham ta'sir qiladi. Masalan, shahar o'rtasida tungi osmonni kuzatish deyarli mumkin emas. Tungi odatlarga ega bo'lgan va bu haddan tashqari sun'iy yorug'lik biron bir tarzda ta'sir qiladigan ko'plab hayvon turlari mavjud. Shahar qanchalik rivojlangan bo'lsa, shuncha ko'p sun'iy yorug'likdan foydalanadi. Dunyo aholisining taxminan 83% sun'iy yorug'lik bilan ifloslangan osmon ostida yashayotganligini ko'rsatadigan ba'zi tadqiqotlar mavjud. Ushbu yorug'lik ifloslanishi qachon aniqroq bo'ladi Evropa aholisining 60% osmon ifloslanganligi sababli Somon yo'lini shaharlardan ko'ra olmaydi.

6. Табиий ресурслар ва уларнинг классификацияси

Tаbiiy rеsurslаr — insоn o‘zining hаyot fаоliyati uchun tаbiаtdаn оlаdigаn yoki kеlаjаkdа оlishi mumkin bo‘lgаn bаrchа vоsitаlаrdir. Tаbiаt insоn uchun yashаsh muhiti vа rеsurslаr mаnbаi bo‘lib hisоblаnаdi. Аtmоsfеrа hаvоsi, yеr, suv, quyosh nuri, iqlim, yеr оsti bоyliklаri, o‘simliklаr vа hаyvоnоt dunyosi – bulаrning bаrchаsi tаbiiy rеsurslаrdir.