1. Fanning mohiyati. Fan

2.Fan taraqqiyoti tarixining asosiy bosqichlari.
Fanning shakllanishi masalasiga uzok davom etgan tarixiyjarayon sifatida yondashish o’rinli.

1. Fan shakllanguniga kadar bulganfan oldi davri: e.a. birinchi

mingyilliklardan XVII asrgacha

2. Klassik fan: XVII-XIX asrlar

3. Noklassik fan: XIX asrning II yarmi — XX asr.

4. Hozirgi zamon fani Postnoklassik fan: XX asrning ikkinchi yarmi va xozirgi davr.

I. Fan oldi davr. Bu davr eramizdan avvalgi birinchi ming yilliklardan milodiy XVII asrga kadar bulgan davrni uz ichiga olgan va fanningshakllanguniga kadar bulgan davr yoki fan oldi davri deb britiladi. Bu davrdadastlab olam xakidagi sodda, amaliy xarakterdagi bilimlar shakllangan vaularda amaliy xayot tajribasi uz ifodasini topgan. Keyinchalik olam xakidagidastlabki falsafiy bilimlar paydo buldi. Aksari xollarda ular tabiatxodisalari xakidagi bilimlardan tashkil toptan va eng kadimiy falsafa —naturfalsafada uz ifodasini topgan edi. Eramizdan avvalgi VII-V asrlardakadimiy Yunonistonda falsafa fani shakllandi. U Yevropada klassik fanningshakllanishiga turtki buldi.

II davr. Klassik fanning shakllanishi: XVII-XIX asrlar. Bu davrdaGarbiy Yevropada ilmiy inkilob yuz berdi, xozirgi zamon tabiatshunoslikfaniga asos solindi. Ingliz olimi Isaak Nyuton (1643-1727 yillar) “Naturalfalsafaning matematik asoslari” asarida olimlar Galileo Galiley, ReneDekart, Ioann Kepler va boshkalar xamda uning uzi kulga kiritgan ilmiybilimlarni umumlashtirdi va klassik fizikaga asos soldi.XVII asrda birinchi fan akademiyalari tashkil topdi. 1662 yilda Londonkirollik akademiyasi; 1666 yilda Parij fanlar akademiyasi, keyinchalikBerlin (1700 yil) Sankt Peterburg (1724yil), Stokgolm fanlar

akademiyalariga asos solindi. Klasssik fanning shakllanishida Nikolay Kopernikning “Osmonsferalari xarakati” asarida asoslangan olamning tuzilishi tugrisidagi geliotsentrik nazariya aloxida axamiyat kasb etdi. Nikolay kotornik yer - koinot markazi emas, u Venera, Merkuriy, Mars vaboshka planetalar bilan birga Kuyosh atrofida xarakatlanadi; Yer Kuyoshsistemasiga kiruvchi planetapardan biri, degan xulosaga keldi. Uningkarashlarini keyinchalik italyan olimi Jornado Bruno (1548-1660)rivojlantirdi. Klassik fan asosan tabiat xodisaparini tajriba yordamida urganishgaasoslangan edi. Klassik fanning shakllanishida Nyuton kashf kilgan butunolam tortilish konuni aloxida urin tutadi. Bu davrda matematika, fizika, biologiya fanlari rivojlandi,mexanika konunlari kashf kilindi.

Klassik fan olamdagi narsa va xodisalarni, tabiatni insondantashkarida, unga boglik bulmagan xolda mavjud reallik sifatida urganishgaasoslangan edi. Klassik fan, tajriba asosiga kurilgani bilan xarakterli. Butabiatshunoslik fanlari (fizika, biologiya va x.k.)ning jadal rivojida uzifodasini topdi.Nemis olimlari Shvann va Shleyden tomonidan kulga kiritilganorganizmlarning xujayraviy tuzilishi; Charlz Darvinning evolyusion nazariyasi (1859 yil) usimliklar va xayvonot dunyosiorganik olamning tabiiy tarakkiyoti maxsuli ekanligini, ularning uznavbatida noorganik olam tarakkiyotidan kelib chikkanligi, tabiatdagievolyusion jarayonlar tabiiy tanlanish tufayli yuz berishini isbotlab berdi.Klassik faya xam tabiiy, xam ijtimoiy-gumanitar fanlar tarakkiyotiniboshlab berdi.

III davr - noklassik fanning shakllanishi: XIX asr oxiri va XX asr boshlari.Olimlar Per Kyuri (1859-1906 yillar) va Mariya Skladovskaya Kyuri(1867-1934 yillar) kashf etgan radioaktivlik, ingliz olim i Tompson kashfetgan elektron; Rezerford tomonidan asoslab berilgan kvant nazariyasi, NilsBor va Albert Eynshteynning nisbiylik nazariyasi tabiat xodisalarigayangicha yondashuvning shakllanishiga turtki buldi. Agar klassik fan doirasidafazo va vakt uzgarmas, deb talkin etilgan bulsa, noklassik fan davrida fazo vavaktning materiya bilan boglikpigi asoslandi va bu nisbiylik nazariyasida uzifodasini topdi.XIX asming oxiri XX asming boshlarida fanlar taraqqiyoti yangi -noklassik fan bosqichida o‘z ifodasini topdi. Bu bosqich A.Eynshteynningnisbiylik nazariyasi, kvant mexanikasi bilan bevosita bogiiq edi.XX asr oitalaridan boshlangan ilmiy-texnik fan taraqqiyotini yangibosqichiga kotardi.Bu davr fanning tamomila yangi sohalari (kvant fizikasi, kibemetika,informatika, molekulyar genetika, gen injeneriyasi, biotexnologiya vah.k.)ning paydo boiganligi, fanning jamiyat hayotining barchasohalari dagi rolining beqiyos ortib borayotganidan dalolat beradi.

IV davr: postnoklassik fan. XX asrning 70- yillaridan fantarakkiyotida yangi davr boshlandi. Fanda narsa va xodisalar, jarayonlargayangicha tizimli yondoshuvning shakllanishi. Fanlararo alokalarning kuchayishibilimlar sintezi postnoklassik fanning uziga xos xususiyatlari xisoblanadi.Bu davrda fan jadal tarakkiyeta boshladi, unda kupdan - kup yangi soxalar shakplandi.Mikrobiolgiyada klonlashtirish yunalishi paydo buldi; evolyusionximiya yuzaga keldi. Xisoblash texnikasi, boshkarishning avtomatik tizimlari (ASU), yangi ilmiy soxalar - mikroelektronika, nanotexnologiya shakllandi.Olamdagi narsa va xodisalardagi uzgarishlarning ikki xil tarzda kechishi,birinchidan, narsa va xodisaparning yangi muxitga moslashishi; ikkinchidantizimdagi avval an i klan magan keskin uzgarish xolatlari aniklandi. Bu narsava xodisalarga yangi yondashuv metodi- sinergetikaning shakllanishida namoyonbuldi.Agar klassik va noklassik fanning urganish ob’ekti olamning muayyanbir kismi (fragmenta) bulgan va shu asosda xususiy fan (masalan, fizika,biologiya, geografiya .)lar shakllangan va rivojlaigan bulsa, postnoklassikfan olamga, undagi narsa va xodisalarga tizimli yondoshuvga asoslanadi.Postnoklassik fanning uziga xos jixatlari:

- Xozirgi zamon fani olamga, uni urganishga yangicha munosabatniig
shakllanishi;
- Ilmiy bilimlarning ijtimoiy xayotning barcha soxalariga jadalsur’atlar bilan tatbik etilishi;
- Ilmiy tadkikot faoliyati xarakteridagi tub sifat uzgarishlar:
- Ilmiy bilimlarni xosil kilish, sakdash, kayta ishlashning yangi usul vavosita (kompter texnolognyasi, internet tizim)larining yuzaga kelishi.