1. Fanning predmeti, maqsad va vazifalari

Psoxoanaliz falsafasi. Ruhiy tahlil asoschisi mashhur avstriyalik ruhshunos va 
psixiatr Zigmund Freyd (1856-1939) dir. Freyd nuqtai nazaricha, insonning ruhiy 
kayfiyati uch qatlamdan tashkil topgandir. Men (ego), U (id) va Mendan yuqori 
turuvchi (super-ego). Men – bu ongning sohasi bo’lib, faqat ruhning arzimas oz 
33
K.Popper. Logika i rost nauchnogo znaniya. M., 1983. per. s. angl. 57-58-b. 
34
O’sha joyda. 62-b. 
35
O’sha joyda. 48-49-b. 
36
O’sha joyda. 245-b. 
37
O’sha joyda 226-b. 

---

55 
qismini (aysberg tepasini) o’zida mujassamlashtiradi. Freyd nuqtai nazaricha, inson 
hatti-harakati, intilishlari va xohishlari tagzaminida U - ya’ni ongsizlik yotadi. Biroq 
Menga Udan hamma narsa kelib o’tmaydi. Bu o’tish o’ziga xos «tekshiruv»dan 
o’tadi. Ijozat beruvchi maqom vazifasini o’zida ijtimoiy madaniy taqiqlar va qat’iy 
burchga o’zini majbur qiluvchi tizimini mujassamlashtiruvchi Mendan yuqori 
bo’lgan narsa bajaradi. Bu axloqiy qoliplar, an’analar, taqiqlar va shunga 
o’xshashlar bo’lishi mumkin. «U-Men – Mendan YUqori» tizimida Inson hatti-
harakati tashkiliy jihatining uch saviyasi aks etgan: biologik (U), alohidalik – 
shaxsiy (Men) va ijtimoiy (Mendan YUqori). 
Id (U) lazzat qoidasiga tobedir. Boshqacha aytganda, bizning barcha ongsiz 
tamoyillarimiz lazzat olishga qaratilgan. Ammo ushbu tamoyillarni doimiy va 
nazoratsiz ravishda qondirishning imkoni yo’q. SHuning uchun Ego (Men) tashqi 
zaruriyat bilan hisoblashishga majbur bo’lib, voqeylik qoidasiga rioya qiladi. 
Mabodo, agar Ego voqeylik bilan hisoblashmay, Id izidan borib Super –Ego 
o’rnatgan majburiy burchlarni buzsa, u keyinchalik vijdon azobi, gunohkorlik hissi, 
ruhiy azoblanish ko’rinishlaridagi jazolarga duchor bo’ladi. SHunday qilib Id, Ego 
va Super Ego o’rtasida murakkab qarama-qarshi vaziyat kelib chiqadi. Bu qarama-
qarshilikni bartaraf etishga qodir bo’lgan «himoya mexanizmlari» vositasida: 
istaklarni ongsizlik sohasiga siqib chiqarish, sublimatsiya  yo’li 
bilan erishish 
mumkin. Sublimatsiyaning shakllaridan biri ijoddir
38
. 
Ushbu qarama - qarshiliklar mohiyatini Freyd ongsiz holatdagi instinktiv 
(g’arizaviy) tamoyillardagi va madaniyatdagi kelishmovchiliklarda ko’radiki, 
madaniyat o’zining yo’naltiruvchilik me’yorlari, taqiqlari va ko’rsatmalari 
vositasida tabiiy xohishlarning amalga oshishini chegaralib turadi. Keyinchalik 
psixoanaliz Freyd g’oyalarini rivojlantirish bilan ham, uni qayta ko’rib chiqib, 
boshqa ruhiy tahlilga doir qoidalarni vujudga keltirish bilan ifodalanadi. Psixoanaliz 
falsafasining XX asrdagi eng yirik vakillari Alfred Adlar (1870-1937), Karl Gustav 
YUng (1875-1961), Erix Fromm (1900-1980) va boshqalar edilar.
Ekzistensializm. Ekzistensializm, yoki hayot falsafasi (lot. Exsistentia- hayot) 
XX asrning birinchi yarmida paydo bo’ladi. Ekzistensializmning eng ko’zga 
ko’ringan vakillari Karl YAspers (1883-1969), Martin Xaydegger (1889-1976), Jan-
Pol Sartr (1905-1980), Alber Kamyu (1913-1960) edilar. Diniy (YAspers) va 
ateistik (Xaydegger, Sartr, Kamyu) ekzistensializmni bir-biridan farq qiladilar. 
Ekzistensializm yYevropa jamiyatining tanazzuliga falsafiy aksil amal edi. 
Birinchi va ikkinchi jahon urushlari, inqilobiy g’alayonlar, texnogen jamiyatda 
inson hayotining shaxsiy o’rnini yo’qotilishi va qolipga solinishi taraqqiyot, aql va 
insonparvarlik g’oyalariga asoslangan sivilizatsiyaning doimiy rivojlanishiga 
bo’lgan ishonchni barbod qildi, individual va ijtimoiy borliqning buzilganligini, 
ilgaridan buzilmas deb hisoblangan g’oyalarning mo’rtligini ko’rsatdi. yYevropa 
falsafasiga borgan sari «barcha qadriyatlar tanazzuli» ni anglash kirib keldi. 
38
Qarang: V.M.Leybin. Sublimatsiya. // V kn.: Sovremennaya zapadnaya filosofiya. Slovar. M., 1991, 291-292-
b. 

---

56 
Ekzistensializmning asosiy mavzulari – inson, hozirgi dunyodagi uning taqdiri, 
tanglik yuz bergan vaziyatlardagi hatti-harakati, e’tiqod, ozodlik, hayotning ma’nosi 
kabi muammolar edi. Ekzistensializmning kelib chiqish shiori shunday edi: 
mavjudlik mohiyatdan oldin keladi. Boshqacha aytganda, «inson avvalo mavjud 
bo’ladi, u uchrashadi, dunyoga keladi, va faqat shundan keyingina shakllanadi»
39
. 
Bu shunday ma’noni bildiradiki, inson oldindan berilgan tabiatga ega emas. Uning 
qandayligi, uning mavjudligi bilan belgilanadi. 
Ekzistensializm «haqiqiy bo’lmagan» va «haqiqiy» mavjudligi bilan farqlaydi. 
«Xaqiqiy bo’lmagan» mavjudlik bu odatdagi doiradagi, kundalik va shaxsiyatga ega 
bo’lmagan mavjudlik bo’lib, Xaydegger uni «Man» doirasi sifatida belgilaydi. 
«Man» shaxsiyatga ega emas, unda inson boshqalar kabi berilgan qoidalar va 
me’yorlar bo’yicha fikr yuritadi va amal qiladi. «Man» da inson ozod shaxs sifatida, 
o’z hatti-harakatlarini mas’uliyat bilan belgilovchi faol sub’ekt sifatida o’z taqdirini 
o’zi tanlovchi kishi sifatida namoyon bo’lmaydi. «Man» dunyosida ozodlik ham, 
tanlash erkinligi ham, mas’uliyat ham yuq. Inson hatti-harakatini belgilovchi, 
faoliyatning haqiqiy sub’ekti «Man»ning o’zidir. 
Odatdagi ashyoviy dunyo tashqarisiga chiqish, «Man» dan qutilish va 
«haqiqiy» mavjudlikni (o’zimizning borlig’imizni yoki ekzistensiyani) qo’lga 
kiritish chegaraviy vaziyatlar (pogranichnaya situatsiya) deb ataladigan holatlarda 
amalga oshadi. Bunday tushuncha ostida o’zi va dunyo haqidagi odatdagi barcha 
tasavvurlar buzilib ketadigan tanglik vaziyatlarining huddudlari tushuniladi. Bunday 
holatda inson barcha narsani ilgarigiga qaraganda butunlay boshqacha ko’radi. Unga 
shunday narsalar ochiladiki, u kundalik hayotda ularni ko’rmagan va mushohada 
qilmagan edi. Natijada qadriyatlarni tubdan qaytadan baholash ro’y beradi. Bunday 
vaziyat o’lim oldidan, azobli yechimlar oldida, orzu-umidlarning barbod bo’lishi, 
afsus-nadomat va shunga o’xshash holatlarda yuz beradi. 
CHegaraviy vaziyatlar – tanlash vaziyatidirki, unda inson «yashash yoki o’lim» 
masalasini hal qiladi. Va bunday vaziyatda inson asosan yakka-yolg’izdir. Sartrning 
yozishicha, «uning uchun suyanadigan narsa o’zida ham, tashqarida ham yo’q», 
inson erkin bo’lishga hukm qilingan
40
.
Ekzistensializmning borliqqa oid tushunchalar tarkibi quyidagicha ko’rinishga 
ega: haqiqiy bo’lmagan mavjudlik dunyosi- bu borliq yoki transendensiya. 
Transsendensiya – bu shunday narsaki, uning markaziy tortilishi bo’lgan 
ekzistensiyaga yunaltirilgan. Diniy ekzistensializmda shunday markaz Xudo bo’lsa, 
ateistik ekzistensializmda – «hech nima» (Nigyu)dir.