1. Fasafaning predmeti

72. Сабаб ва оқибат категориялари. Сабаб ва оқибат диалектикаси.
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va tarixiy-tadrijiy rivojlanish tamoyiliga ko‘ra, ularning mazmuni va shakli o'zgarib turadi. 0 ‘z navbatida, har qanday sistemaning elementlari o‘rtasidagi strukturaviy boglanish konkret mazmunga ega bolib, unga mos mazmunlarda o‘z ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, mazmun va shakl o‘rtasidagi aloqadorlik, boglanish, munosabatning xarakteri muayyan sababga asoslanadi. Ya’ni, narsa va hodisalarning sistema shaklida namoyon bolishi, muayyan sabab oqibatidir. Demak, narsa va hodisalarning tadrijiy rivojlanishi sabab-oqibat munosabatlari tarzida namoyon boladi. Shunga kola, sabab — biror narsa va hodisa rivojlanish jarayonining oqibatidir.Narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonidagi sabab va oqibat munosabatlarini bilishda, ularning makon va zamondagi tarixiy va mantiqiy izchilligi muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, bir tomondan, har qanday sabab avvalgi hodisalar yoki ularning rivojlanish oqibati tarzida namoyon boladi. Ikkinchi tomondan esa, bu oqibat keyingi rivojlanishning sababi bolib hisoblanadi.Narsa va hodisalarning rivojlanishi asos bolgan sabablar tizimi mavjud. Ularni shartli ravishda: asosiy va asosiy bolmagan, muhim va muhim bolmagan sabablarga ajratish m
73. Зарурият ва тасодиф категориялари. Зарурият ва тасодифнинг диалектик алоқадорлиги.
Obyektiv olamni bilishda zaruriyat va tasodif kategoriyasi muhim falsafiy-metodologik ahamiyatga ega. Zaruriyat — narsa va hodisalarning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanishini ta’minlaydigan shart-sharoitlar, munosabatlar majmuasidir. Tasodif esa — zaruriyatning namoyon bolish shaklidir. Zaruriyat va tasodif kategoriyasi olamni falsafiy bilishning mushtarakligini va samaradorligini ta’minlaydi.Shu nuqtayi nazardan, zaruriyatni turkumlashtirganda, uning makon va zamondagi strukturaviy tuzilishini tashkil qilgan elementlarini sistemali-strukturali tahlil qilish lozim. Shuningdek, zaruriyatni sabab-oqibat munosabatlari tarzida tushunish lozim. Zaruriyat narsa va hodisalarning muqarrar rivojlanish qonuniyatidan kelib chiqadi hamda obyektiv sabablar tizimiga asoslanadi.
Zaruriyat va tasodif kategoriyasiga boshqa kategoriyalar kabi uni aniqlash va baholashga muayyan subyekt ehtiyojlari, manfaatlari nuqtayi nazaridan yondashiladigan bolsa, muqobil qarashlar vujudga keladi. Masalan, sobiq Ittifoqning parchalanib, mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ayrim nazariyotchilar tomonidan tasodifiy hodisa deb baholanib, uning zaruriy, obyektiv qonuniy xarakteri inkor etilmoqda. Vaholanki, jamiyat taraqqiyotida hech qanday imperiyaning abadiy bo‘lmasligini tarixiy tajribalar doimiy 74. Имконият ва воқелик категориялари.
Imkoniyat va voqelik ham falsafaning muhim kategoriyalaridir. Falsafaning sabab va oqibat, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa singari kategoriyalari voqelikdagi o‘zgarish, yangilanish holatlarining muhim tomonlari, bog‘lanish holatlari va asosiy tamoyillarini ifodalasa, imkoniyat va voqelik uzluksiz rivojlanish jarayonidagi narsa va hodisalarning, ikki xil bosqichi, davri, holatini hamda bu davrlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni ifodalaydi.133Imkoniyat va voqelik ham falsafaning muhim kategoriyalaridir. Falsafaning sabab va oqibat, mazmun va shakl, zaruriyat va tasodif, mohiyat va hodisa singari kategoriyalari voqelikdagi o‘zgarish, yangilanish holatlarining muhim tomonlari, bog‘lanish holatlari va asosiy tamoyillarini ifodalasa, imkoniyat va voqelik uzluksiz rivojlanish jarayonidagi narsa va hodisalarning, ikki xil bosqichi, davri, holatini hamda bu davrlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni ifodalaydi.
74