1. Fizika pa’ni. Fizikalıq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, a’meliyat

Uzınlıq, metr (m). Kripton-86 atomının’ 2r₁₀ h’a’m 5d₅ qa’ddileri arasındag’ı o’tiwge sa’ykes bolg’an nurlanıwdın’ vakkumdag’ı tolqın uzınlıg’ınan 1650763,73 ma’rte u’lken bolg’an uzınlıq 1 metr dep qabıl etilgen.

Massa, kilogramm (kg). Kilogrammnın’ xalıqara prototipinın’ massası 1 kilogram dep qabıl etilgen.

Waqıt, sekund (s). Tseziy-133 atomının’ tiykarg’ı h’alatının’ eki ju’da’ na’zik qa’ddileri arasındag’ı o’tiwige sa’ykes bolg’an nurlanıw periodınan 9192631770 ma’rte u’lken waqıt 1 sekund dep qabıl etilgen.

Elektr togının’ ku’shi, Amper (A). Vakkumda bir-birinen bir metr aralıqta jaylasqan eki parallel sheksiz uzın, biraq kesimi ju’da’ kishi tuwrı o’tkizgishlerden bir amper tok o’tkende o’tkizgishlerdin’ h’a’r bir metr uzınlıg’ına 210^{– 7} N Amper ku’shi ta’sir qıladı.

Termodinamikalıq temperatura, Kelvin (K). Suwdın’ u’shlik tochkasın xarakterlewshi termodinamikalıq temperaturanın’ 1/273,15 u’lesi 1 Kelvin dep qabıl etilgen.

Zat mug’darı, Mol (Mol). Uglerod–12 nın’ 0,012 kg massasındag’ı zattın’ mug’darı 1 mol dep qabıl etilgen.

Jaqtılıq ku’shi, kandela (kd). 54010¹² Gts jiyilikli monoxromatik nurlanıw shıg’arıp atırg’an derek jaqtılıg’ının’ energetikalıq ku’shi 1/683 Vt/Sr g’a ten’ bolg’an bag’ıttag’ı jaqtılıq ku’shi 1 kandela dep qabıl etilgen.

qosımsha birlikler:

• 
  Tegis mu’yesh, radian (rad). Shen’berde uzınlıg’ı radiusg’a ten’ bolg’an dog’anı ajratatug’ın eki radius arasındag’ı mu’yesh 1 radian dep qabıl etiledi.
  
• 
  Ken’islikli mu’yesh, steradian (sr). Ushı sfera orayında jaylasqan h’a’m usı sfera betinen radius kvadratına ten’ madanlı betti ajratıwshı ken’islikli mu’yesh 1 steradian dep qabıl etilgen.
  

4. Mexanika h’a’m onın’ wazıypaları

Mexanika – fizikanın’ bir bo’limi bolıp, materiya h’a’reketinin’ en’ a’piwayı h’a’m en’ ulıwmalıq formaların u’yrenedi , ol denelerdin’ yaki deneler bo’leklerinin’ ken’islikte bir-birine salıstırg’anda orın awıstırıwın sıpatlawshı mexanikalıq qozg’alıs h’aqqındag’ı ta’liymat bolıp tabıladı.

Mexanikanın’ pa’n sıpatında rawajlanıwı bizin’ eramızdan aldın’g’ı III a’sirlerge barıp taqaladı. Usı da’wirdegi a’yemgi grek alımı Arximed (287-212 eramızdan aldın’g’ı jıllar) ta’repinen rıchagtın’ ten’salmaqlıq nızamının’ u’yreniliwi onın’ mexanika pa’ninin’ rawajlanıwına qosqan da’slepki u’lesi dep qaraw mumkin. Mexanikanın’ tiykarg’ı nızamların İtaliya alımı G.Galiley (1564-1642) anıqlag’an bolsa, ingliz alımı İ.Nyuton (1643-1727) bul nızamlardı u’zil-kesil ta’riyplep berdi h’a’m fundamental nızam sıpatında jetilistirdi.

Galiley h’a’m Nyuton mexanikası klassikalıq mexanika dep aytıladı h’a’m jaqtılıq tezligine qarag’anda bir qansha kishi tezliklerde qozg’alatug’ın makroskopik denelerdin’ qozg’alıs nızamların u’yrenedi.

Jaqtılıq tezligine jaqın tezliklerde qozg’alıwshı makroskpik denelerdin’ qozg’alıs nızamların A.Eynshteyn (1879-1955) ashqan salıstırmalılıq teoriyası u’yrenedi. Mikroskopik denelerdin’ (atomlar h’a’m elementar bo’leksheler) qozg’alıs nızamlarına kelsek, bulardı klassikalıq mexanika tu’sindire almaydı. Olardı kvant mexanikası u’yrenedi.

Mexanika to’mendegi u’sh bo’limdi o’z ishine aladı: kinematika, dinamika h’a’m statika.

Kinematika – denelerdin’ qozg’alısın onı payda etken sebeplerge qarap emes, al olardın’ qozg’alısı dawamında qaldırg’an izlerine (traektoriyasına) qarap u’yrenedi.

Dinamika – denelerdin’ qozg’alıs nızamların onı payda etken sebeplerge qarap, yag’nıy ku’sh ta’sirinde deneler qozg’alısın u’yrenedi.

Statika - deneler sistemasının’ ten’salmaqlıq nızamların u’yrenedi. Eger denelerdin’ qozg’alıs nızamları ma’lim bolsa, onda ten’salmaqlıq nızamlarında anıqlaw mu’mkin.