1. Fizika pa’ni. Fizikalıq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, a’meliyat

6. Materiallıq tochka kinematikası: tezlik, tezleniw, jol.
Qozg’alıstag’ı materiallıq tochkanın’ qaldırg’an izi traektoriya dep ataladı. Eger traektoriya tuwrı sızıqtan ibarat bolsa, qozg’alıs tuwrı sızıqlı, traektoriya iymek sızıqtan ibarat bolsa, qozg’alıs iymek sızıqlı dep ataladı.

1 – сүўрет.

№a’legen traektoriya boylap qozg’alıstag’ı materiallıq tochkanı baqlayıq. Baqlawdı materiallıq tochkanın’ A tochkadag’ı h’alatınan baslaymız.

Bazı bir t waqıttan keyin materiallıq tochka V tochkag’a jetip kelsin, ol S joldı o’tedi (1-su’wret). Materiallıq tochkanın’ baslang’ısh (A) h’a’m aqırg’ı (V) h’alatların sıpatlawshı r h’a’m r₀ radius vektorlardın’ ayırmasına ten’ vektorlıq shama

materiallıq tochkanın’ orın awıstırıwı dep ataladı.

Materiallıq tochkanın’ qozg’alısı dawamında qaldırg’an izi tuwrı sızıq bolıp, ten’dey waqıtlar ishinde ten’dey jollardı o’tse, qozg’alıs tuwrı sızıqlı ten’ o’lshewli qozg’alıs dep ataladı. Deneler ten’ waqıtlar aralıqlarında h’a’r qıylı jollardı basıp o’tiwleri mumkin. №ozg’alıslar arasındag’ı bul parıqtı xarakterlew ushın tezlik tu’sinigi kiritiledi.



Waqıt birligi ishinde basıp o’tilgen jol menen an’latılatug’ın fizikalıq shamag’a tezlik delinedi.

Eger dene t-t₀ waqıt ishinde S-S₀ joldı basıp o’tse, (2-su’wret) tezliktin’ matematikalıq an’latpası:

(1)

ko’riniste boladı

Eger S₀ = 0 h’a’m t₀ = 0 bolsa,

(2)

Materiallıq tochkanın’ tezligi vektor shama bolıp, Sİ birlikler sistemasıda m/s (metr/sekund) da o’lshenedi.

Qozg’alıstın’ bir zamattag’ı tezligin xarakterlew ushın waqıttı sonday kishireytip baramız, na’tiyjede ortasha tezlik bir zamattag’ı tezlikke jaqınlasıp baradı, yag’nıy

(3)

3-ten’likten ko’rinip tur, tezliktin’ san ma’nisi joldan waqıt boyınsha alıng’an birinshi tartipli tuwındı menen an’latılar eken.

Dene qozg’alısının’ tezligi ten’ waqıt aralıqlarında birdey (v) mug’darg’a o’zgerip baratug’ın qozg’alısqa ten’ o’zgermeli qozg’alıs delinedi. Bunday qozg’alıs ten’ tezleniwshi h’a’m ten’ a’steleniwshi qozg’alıslarg’a bo’linedi. Eger materiallıq tochka tezligi t - t_o waqıt dawamında V - V_o g’e o’zgerse, dene alg’an tezleniw: menen an’latıladı. t₀ = 0 h’a’m V_o = 0 ushın materiallıq tochka tezleniwi

(4)

ge ten’ boladı h’a’m m/s² da o’lshenedi. Materiallıq tochkanın’ ıqtıyarıy waqıttag’ı tezligi

V = V_o + at (5)

basıp o’tilgen jol uzınlıg’ı

S = V_ot + (6)

formula menen anıqlanadı. Eger 6 ten’likte V_o = 0 bolsa,

S = (w)

boladı. Jol menen tezlik arasındag’ı baylanıs:

S = (8)

yaki

(9)

formulalar menen an’latıladı.

Bekkemlew ushın sorawlar:

1. 
   Fizika pa’ni neni u’yrenedi?
   
2. 
   Materiya tu’rlerine mısallar keltirin’.
   
3. 
   Fizika pa’ni utıslarının’ basqa pa’nler rawajlanıwına ta’siri h’aqqında aytıp berin’.
   
4. 
   Xalıqara birlikler sistemasındag’ı tiykarg’ı fizikalıq shamalar nelerden ibarat?
   

5. Mexanika h’a’m onın’ wazıypaları?

6. Mexanika qanday bo’limlerge bo’linedi?

7. Mexanikalıq qozg’alıs dep qanday qozg’alısga aytıladı?

9. Waqıt h’a’m ken’islik tu’sinigi neden ibarat?

9. Tuwrı sızıqlı ten’ o’lshewli qozg’alısta tezlik, tezleniw dep nege aytıladı?

10. Tuwrı sızıqlı ten’ o’zgermeli qozg’alıstı tu’sindirip berin’.