1. Fizika pa’ni. Fizikalıq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, a’meliyat

Lektsiya № 1

Fizikanın’ predmeti. Mexanikalıq qozg’alıs. Materiallıq tochka, absolyut qattı dene. Ken’islik h’a’m waqıt. İlgerlemeli qozg’alıs ushın materiallıq tochkanın’ qozg’alısı.

Joba:

1. Fizika pa’ni. Fizikalıq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, a’meliyat.

2. Fizika pa’ninin’ basqa pa’nler menen baylanısı. Fizika h’a’m texnika.

3. Fizikalıq shamalar h’a’m olardın’ o’lshem birligi.

4. Mexanika h’a’m onın’ wazıypaları

5. Materiya, waqıt, ken’islik tu’sinigi, sanaq sisteması. Materiallıq tochka.

6. Materiallıq tochka kinematikası: tezlik, tezleniw, jol.

Tayanısh so’z h’a’m tu’sinikler: Fizika, materiya, qozg’alıs, fizikalıq nızam h’a’m h’a’diyse, ta’jriybe, baqlaw, eksperiment, gipoteza, fizikalıq teoriya, fizikalıq model, fizika h’a’m basqa pa’nler, fizika h’a’m texnika, fizikalıq shamalar, tiykarg’ı h’a’m qosımsha o’lshem birlikler.mexanika, kalssikalıq mexanika, mexanikanın’ bo’limleri h’a’m olardın’ wazıypası, qozg’alıs, materiallıq tochka, orın awıstırıw, traektoriya, jol, waqıt, tezlik, bir zamattag’ı tezlik, ten’ o’zgermeli qozg’alıs.
1. Fizika pa’ni. Fizikalıq izertlew usılları, gipoteza, teoriya, a’meliyat.

Fizika grekche «Physis» so’zinen alıng’an bolıp, ta’biyat mag’anasın bildiredi. Fizika pa’ni basqa pa’nler sıyaqlı bizdi qorshap turg’an materiallıq du’nyanı-materiyanın’ obektiv qa’siyetlerin u’yrenedi.

Materiya tu’sinigi obektiv reallıqtı an’latatug’ın filosofiyalıq kategoriya bolıp, bul obektiv reallıqtı insan o’z sezgileri menen qabıllaydı, onnan nusqa aladı h’a’m sa’wlelendiredi. Materiya bizdin’ seziw organlarımızg’a baylanıslı bolmag’an h’alda jasaydı.

Materiya eki ko’riniste – zat (elementar bo’leksheler-elektron, proton, neytron h’.t.b., atom h’a’m molekulalar, ionlar, fizik deneler) h’a’m fizikalıq maydanlar (gravitatsion, ku’shli, ku’shsiz, elektronmagnit) ko’rinisinde boladı.

Fizika materiya qozg’alısının’ en’ ulıwma ko’rinislerin h’a’m olardın’ bir-birine aylanıwların u’yrenedi. Ma’selen, Jer h’a’m aspan denelerinin’ barlıg’ı ximiyalıq jaqtan a’piwayı yaki quramalı bolıwınan qa’ttiy na’zer fizika ashqan pu’tkil du’nyalıq tartılısıw nızamına boysınadı. Ta’biyatta bolatug’ın barlıq protsessler fizika anıqlag’an nızamg’a  energiyanın’ saqlanıw nızamına boysınadı.

Fizika barlıq ta’biyat pa’nlerinin’ tabıslı rawajlanıwı ushın za’ru’r bolg’an izertlew usılların islep shıg’adı h’a’m za’ru’r a’spablar jaratıwg’a imka’n beredi. Ma’selen, mikroskoptın’ biologiya pa’ninin’ rawajlanıwındag’ı, spektral analizdin’ ximiya, rentgen analizdin’ meditsina rawajlanıwındag’ı, teleskoptın’ astronomiyadag’ı a’h’emiyeti u’lken.

Stoletovtın’ fotoeffekt h’a’diysesi u’stinde alıp barg’an jumısları h’a’zirgi zaman televideniyası h’a’m avtomatikasının’ rawajlanıwında ken’ qollanılmaqta. Fizika pa’ninin’ awıl xojalıg’ı o’nimlerin islep shıg’arıwdag’ı roli h’a’m u’lken.

Fizikalıq nızamlar ta’jriybelerden alıng’an mag’lıwmatlardı ulıwmalastırıw na’tiyjesinde tabıladı. Fizikalıq nızamlar fizikalıq h’a’diyseler arasındag’ı obektiv ishki baylanıstı h’a’m fizikalıq shamalar arasındag’ı real qatnaslardı sıpatlaydı.

Ta’biyattag’ı bar denelerdin’ h’alatın, qa’siyetlerin h’a’m qozg’alısların u’yreniwde h’a’mde olar menen baylanıslı bolg’an protsesslerdi su’wretlewde qoyılg’an maqsettin’ a’h’miyetine ko’re fizikada h’a’r qıylı a’piwayılastırılg’an uqsatıwlardan (modellerden) paydalanıladı, yag’nıy bar obektler olardın’ ideallasqan nusqası-modeli menen almastırıladı. Usı maqsette fizikanın’ mexanika bo’liminde materiallıq tochka, absolyut qattı dene, u’zliksiz ortalıq dep atalatug’ın mexanikalıq uqsatıwlardan (modellerden) paydalanıladı.

U’yrenilip atırg’an sharayatta geometriyalıq o’lshemleri h’a’m forması esapqa alınbaytug’ın h’a’mde massası bir tochkag’a toplang’an dep qaralatug’ın h’a’r qanday dene materiallıq tochka dep ataladı. Materiallıq tochka tu’sinigi ilimiy abstraktsiya esaplanadı. Bul tu’sinikti kiritkende biz tiykarg’ı itibardı u’yrenilip atırg’an h’a’diysenin’ bas ma’nisin anıqlap beriwshi ta’replerge qaratıp, basqa qa’siyetlerin (denenin’ geometriyalıq o’lshemleri, quramı, ishki h’alatı) inabatqa almaymız. Fizika pa’ninde tek bir g’ana dene u’yrenilmesten, bir neshe deneler toplamı da u’yreniledi. Bul denelerdi materiallıq tochkalar toplamı (sisteması) dep qaraw mumkin. Bir makroskopiyalıq deneni mayda bo’leklerge bo’lip, bul bo’leklerdi o’zara ta’sirlesiwshi materiallıq tochkalar sisteması dep ko’z aldımızg’a keltiriw mumkin.