1. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵınıń ekonomikalıq mánisi hám byudjet

1-jadval

Ózbekiston Respublikasi mámlet byudjeti dáramatlarınıń 2011-2014 jıllardaǵı dinamikasi¹

Kórsetkishler	2011-jıl		2012-jıl			2013-jıl			2014-jıl (reje)
	mln.sóm	jámi nis-n, %da	mln.sóm	jámi nis-n, %da	mln.sóm		jámi nis-n, %da	mln.sóm		jámi nis-n, %da
Mámlekekt maqsetli fontları dáramatlarısiz - jámi	16178563,5	100	20614100,0	100	25104900,0		100	38160800,0		100
Tuwrı saliqlar	4238732,8	26,2	5196400,0	25,2	6583100,0		26,2	7790400,0		25,8
Qáte saliqlar	8656853,1	53,5	11187800,0	54,3	13039400,0		51,9	15618200,0		51,8
Mal-mulk saliǵi va resurs tólewleri	2308908,7	14,3	2746400,0	13,3	3755500,0		15,0	4521400,0		15
Usteme payda saliǵi	142314,4	0,8	250000,0	1,2	294500,0		1,2	388400,0		1,0
Basqa dáramatlar	831754,5	5,1	1233500,0	6,0	1432400,0		5.7	1842400,0		4,8

Keste maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, 2011-2014 jıllarda mámleket byudjeti dáramatları quramında tuwrı salıqlardıń úlesi anaǵurlım tomenlegen, 2011-jılda onıń úlesi 26,2% bolǵan bolsa,2014-jıldaǵı joba kórsetkishleri boyınsha 25,8% ni shólkemlesken. Byudjet dáramatları quramında tuwrı salıqlardıń úlesi azayıwına sebeplerden biri yuridikalıq shaxslar payda hám fizikalıq shaxslar dáramat salıǵı stavkalarınıń pasaytirilganligi menen anıqlama beriw múmkin.

2. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵı tólewshiler quramı, salıq obiekti hám salıqqa ólshewli bazanı anıqlaw tártibi.Mámleketimiz salıq sistemasında mal-múlk salıǵı ayriqsha orınǵa iye ekenligin aldınǵı bapta tanısıp shıqtıq. Bul salıq túri hóshametlentiretuǵın ózgeshelikke iye bolıp, salıq tólewshini ılajı bolǵanınsha ámeldegi múlkshilik resurslardan nátiyjeli hám aqılǵa say paydalanıwǵa, kereksiz múlkti satıwǵa buyıratuǵın salıqlardan esaplanadı.

Bizge belgili, fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵı tólewshiler quramı, salıq obiekti hám salıqqa ólshewli geyde hám de mal-mulkni salıqqa tartıw mexanizminiń ilimiy tiykarlanǵan variantların ızlep tabıw hám tiykarlab beriw ekonomikamız hám salıq sisteması natiyjeliligin asırıwda sheshiwshi áhmiyet kásip etedi. Mısalı ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında mal-múlk salıǵınıń áhmiyeti jáne de artadı, sebebi ekonomika rawajlanıp barǵan sayın shaxslarda jamǵarib barılatuǵın dáramat muǵdarı artıp, investitsion aktivlik asadı, nátiyjede mal-mulkka iyelik qılıw pátleri asıp, onıń quramı rawajlanıwlasadı.Bul bolsa óz gezeginde, salıqqa ólshewli mal-múlk salıǵı ma`nisiniń asıwı hám salıq tushumlarining kóbeyiwine alıp keledi. Mal-múlk salıǵı ámeldegi hám materiallıq kórinistegi, yaǵnıy múlk formasında bolǵan obiektlerge salıstırǵanda qollanıladı.

Mal-múlk salıqlarınıń fiskal áhmiyetinen kóre, ekonomikalıq áhmiyeti kóbirek bolıp tabıladı. Ol mal-mulkke qaray qatlamlarǵa bóliniwin hám de paydasız tutınıwdı múmkin shekem kemeytiwge, tutınıwdı mámleket ushın maqul túsetuǵın jolǵa salıwǵa xızmet etedi.Jaqın waqıtlarǵa shekem xalıqtan óndiriletuǵın salıqlardıń tártipke salıwshı tásiri úlken emes edi. Olar ámelde salıq tólewshiler ommasining materiallıq jaǵdayına shaxslarǵa tásir kórsetpes edi. Sebebi isleytuǵınlardıń kóbisine (ásirese, ekonomikanıń mámleket sektorında ) kem aqsha tolıqnishi hámme ushın ortaq bolǵan bir tegis jaǵdaynı vujudga keltirar hám salıq minnetlemeleri onsha salmaqli sezilmes edi. Puqaralar iyelik etiwi múmkin bolǵan mal-múlktiń túri hám muǵdarı da sheklengen edi.Búgingi kúnde jumıs xaqi hám isbilermenlik iskerligi salasındaǵı jeke dáramatlar dárejesin keskin shegaralawdan waz keshilgan. Mulkshillik munasábetlerinde ózgerisler júz bergen. Bul shaxslarǵa hár túrli mal-mulkke shegaralanbaǵan muǵdarda iyellik qılıw imkaniyatın berip atır. Múlk-bul ózlestiriw bolıp tabıladı, hár-bir insan háreketinde mulkga iyelik qılıw ushın pikirlab háreket etedi. Bul bolsa óz gezeginde, dáramatlar hám materiallıq baylıq dárejesin salıq járdeminde tártipke salıwdıń rolin talay asırıp atır. Mámleket eń bay-bay shaxslarǵa dáramat salıǵı hám mal-múlk salıǵı salıw tiykarında jámiettiń siyasiy turaqlılıǵındı saqlap turıwı, kisiler arasındaǵı keskin parqni kemeytiwi kerek. Sebebi social -ádalat kózqarasınan qaraǵanda, bazar ekonomikası óz tártibi menen hesh ideal ekonomikalıq sistema emes. Bazar ekonomikası dáwirinde múlkshilik jáne social teńsizlik kusheytiwi anıqlıǵı sebepli, mámleket salıq siyasatın islep shıǵıw waqtında bul usılı álbette esapqa alıwı kerek. Bulsiz hesh múmkin emes. Áwele, salıqqa tartıwdı dáramatlar hám soǵan muwapıq materiallıq baylıqlardı ádalatlı tárzde qayta bólistiriwge jóneltiriw kerek. Ol xalıq dáramatları hám baylıǵı dárejesinde ashıq kórinip turǵan, huqıqıy teńlikti buzatuǵın jáne social jarılıw qáwpin tuwdıratuǵın teńsizlikti jumsatıwı kerek.

Joqarı dárejede progressiv dáramat salıǵı hám mal-múlk salıǵınan nátiyjeli paydalanıw tiykarında xalıqtıń bayları menen kambagallari ortasındaǵı «ayırmashılıǵın» jumsatıwı múmkin. Dáramat salıǵınıń eń joqarı stavkaları baylardı óz qarjı yamasa tabısınıń bir bóleginen salıqqa ólshewli dáramat keltiretuǵın mal-mulkni investitsiyalaw ushın emes, bálki salıqqa tartilmaytuǵın hám dáramat keltiretuǵın júdá qımbatbaha mal-mulkti satıp alıw ushın paydalanıwǵa hóshametlewi múmkin. Mal-múlk (baylıq) salıǵı bar ekenligi hám onı jetilistiriw mine sol principti anaǵurlım dúzeta aladı. Fizikalıq shaxslar mal-múlk salıǵı úlesiniń ozligiga qaramastan, bul salıq túrinen jergilikli byudjetlerge tushum jıldan-jılǵa ósip barıp atır, sebebi Múlkti qayta dizimnen ótkeriw, qayta bahalaw, respublikada múlkti jekelestiriw boyınsha jumıslarınıń úzliksiz alıp barılıwı zárúr. Hár qanday ekonomikalıq processlerde baha kórsetkishi tiykarǵı parametr bolǵanlıǵı sebepli, mal-múlk salıqlarınıń natiyjeliligin asırıw máselesin kórip shıǵıwda múlkti bahalaw jumıslarınıń zaman talabına maslastırıp alıp barılıwı, gózlengen mashqalanı sheshiwdiń tiykarǵı elementi esaplanadı. Bul salıq túri ekonomikalıq mánisine kóre tuwrı salıq retinde ámel etedi.

Fizikalıq shaxslardıń mal-múlkine salınatuǵın salıq 1993-jıl 28-dekabrdegi “Fizikalıq shaxslardıń mal-múlkine salınatuǵın salıq tuwrısındǵı Nızamı tiykarında engizilgen bolıp, házirgi kúnde Ózbekstan Respublikası Salıq kodeksiniń 48-bap, yaǵnıy 272-277 statiyaları tiykarında óndiriledi hám huqıqıy tártiplestiriledi.Usı kodekstiń 272-statiyasına muwapıq, múlkinde salıq salınatuǵın mal-múlki bolǵan fizikalıq shaxslar, sonday-aq sırt el puqaraları, eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamalarında basqasha qaǵıyda názerde taza bolsa, sonıń menen birge yuridikalıq shaxs shólkemlesken hám tashkil etpegen halda dúzilgen dıyxan xojalıqları fizikalıq shaxslardıń mal-múlkine salınatuǵın salıq tólewshileri bolıp tabıladı. Bul jerde eger kóshpelis múlk mal-múlklisiniń jaylasqan jerin anıqlaw múmkinshiligi bolmasa, bul mal-múlk qaysı shaxstıń egaligida hám (yamasa) paydalanıwında bolsa, sol shaxs salıq tólewshi bolıp tabıladı. Salıq salıw obiekti bolıp, Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan úy-jaylar, kvartiralar, atız háwli jayları, garajlar hám basqa jaylar, jaylar,imaratlar esaplanadı. Salıq kodeksiniń 274-statiyasına muwapıq, kóshpes mulkke bolǵan huqıqlardı mámleket diziminen ótkeriwshi organ tárepinen belgilenetuǵın salıq salıw obiektleriniń inventarizatsiya ma`nisi tólewshiler ushın salıq salınatuǵın baza bolıp tabıladı.

Fizikalıq shaxslardıń mal-múlkin bahalaw boyınsha kepillikli organ tárepinen anıqlanǵan salıq salıw obiektiniń bahası ámeldegi bolmaǵan táǵdirde, mal-múlktiń nızam hújjetleri menen belgilenetuǵın shártli ma`nisi salıq salınatuǵın baza bolıp tabıladı. Bir fizikalıq shaxs bir neshe salıq salıw obiekti boyınshaTólewshi bolǵan táǵdirde, salıq salınatuǵın baza hár bir obiekt boyınsha bólek-bólek esaplab shıǵıladı.Fizikalıq shaxslar mal-múlkin bahalaw boyınsha tiyisli organlar tárepinen belgilengen inventarizaciya ma`nisi bolmasa salıq óndiriw ushın 2012 hám 2013 jıllar ushın Tashkent qalası hám wálayat oraylarında - 18480,0 mıń swm, basqa qalalar hám awıllıq jaylarda - 8030,0 mıń swm muǵdarındaǵı mal-múlktiń shártli ma`nisi qabıl etiledi. Fizikalıq shaxslardıń mal-múlki texnikalıq inventarizaciyalaw byurosiı (TIB) xızmetkerleri tárepinen bahalanadı.

Mámleketimizde fizikalıq shaxslardan alınatuǵın mal-múlk salıǵın óndiriwde progressiv salıq stavkası túri qollanıladı. Bunda mal-múlk salıǵı obiektiniń kólemine salıstırǵanda ósip baratuǵın stavkalar (progressiv) tiykarında salıq tolıqnadı. Salıq ámeliyatında 2011-jıldan baslap fizikalıq shaxslardan alınatuǵın mal-múlk salıǵı stavkaları progressiv stavkaǵa ótildi. 2011-2014 jıllar ushın usı salıq túri ushın salıq stavkaları Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń tiyisli qararları tiykarında belgilep berilgen.

2-keste

Fizikalıq shaxslardıń mal-múlkine salınatuǵın salıq stavkalari