1. Gavda va buyin muskullari Gavda muskullari. Ko‘krakning yuza muskullari

K o‘ k r a k n i n g k i ch i k m u s k u l i (m. pectoralis minor) katga ko‘krak muskuli tagida yotadi. Bu muskul II—V qovurg‘alardan to‘rt tishli bo‘lib boshlanib, ko‘rak suyagining tumshuqsimon o‘simtasiga birikadi. U qisqarganda yelka kamari pastga va oldinga tortiladi. Qo‘l harakatlanmaganda, qovurg‘alarni ko‘tarib, nafas olishda qatnashadi.
U m r o v o s t i m u s k u l i (m. subclavius) ingichka kichik muskul bo‘lib, o‘mrov suyagi bilan I qovurg‘a orasida joylashgan. Umrov mustahkam bo‘lishida bu muskul katta ahamiyatga ega.

O l d i n g i t i sh s i m o n m u s k u l (m. serratus anterior) ko‘krak qafasining yon tomonida joylashgan bo‘lib, yuqorigi 9 ta qovurg‘adan tishsimon bo‘lib boshlanadi va ko‘rakning tagidan o‘tib, uning ichki qirrasiga va pastki burchagiga birikadi. U qisqarganda, kurakni oldinga va chetga tortadi. Kurakni ko‘krak qafasiga mustahkamlaydi. Qo‘ltiq osti chuqurchasining ichki devorini hosil qiladi.
Ko‘krakning xususiy chuqur muskullari: Q o v u r g‘ a l a r a r o m u s k u l l a r (m.m. intercostales) qovurg‘alar orasida ikki qavat bo‘lib joylashgan.
17Tana harakati yirik muskullar guruhi tomonidan faol bo’lib, asosan umurtqa qismida ishlaydi.
Ko’krak va bel ham ayniqsa muskullar bilan qoplangan va yuqoridagi ohiri qo’shimchadatananig to’g’ri muskullariga boradi. Ularning manbsini tanaga tobora uzyib borishi filogenetik rivojlanish kursida. Tana muskullari individual segmentlarda tartibga solingan, skelet kabi. Bir nechta muskullarni istisno qilganda, segmentlar ko’pincha davom etmaydi,ammo yetarli darajada qo’shni segmentlar bilan yirik muskullarga birlashadi. Tana muskulaturasi bel muskullari, ko’krak, hamda qorin.
Bel muskullari asosan skeleton uchun muhim bo’lib hamda umurtqa qizmining har tomonidan bo’yindan tos suyagiga qadar ikkita yirik muskul bo’laklarga bo’linadi. Bu belning haqiqiy segmental muskulaturasi bo’lib hamda uni qamrab turgan muskullar nilan kontrastga kirishi mumkin.
Ko’krak devori. Ko’krak devori muskullari uch qatlamda joylashgan. Kurs va muskullar holatini inobatga olganda ular tashqi, ichki va eng ichki qizmlarga bo’lingan. Ular nafas olish muskullarining asosan kerak narsalari va ko’krak devorining harakati ucun javobgardirlar. Ular ham yuzaki muskullar bilan qoplangan.
T a sh q i q o v u r g‘ a l a r a r o m u s k u l l a r (m.m. intercostales externi) ning tolasi yuqoridan pastga va oldinga yo‘nalgan bo‘ladi. Bu muskullar umurtqa Ichk i qovu r g‘ a l a r a r o m u s k u l l a r (m. m. intercostales interni) ning tolasi pastdan yuqoriga va oldinga yo‘nalgan bo‘ladi. Ichki qovurg‘alararo muskullar to‘sh suyagidan qovurga burchagigacha joylashgan. U qisqarganda qovurralarni pastga tortib, nafas chiqarishda ishtiroq etadi.
D i a f r a g m a (diaphragma) ko‘krak va qorin bo‘shliqlari orasidagi muskulli parda bo‘lib, gumbaz shaklida tuzilgan. Uning muskul tutamlari qovurg‘alarning pastki yoyidan, bel umurtqalaridan va to‘sh suyagining o‘simtasidan boshlanadi. Bel umurtqalaridan boshlangan qismi 3 juft oyoqcha hosil qiladi. Muskul tolalari yuqoriga aylana shaklida ko‘tarilib, aponevroz gumbaz hosil qiladi. Diafragma qisqarganda, gumbaz pastga tushadi va ko‘krak qafasi kengayib, nafas olish harakati bajariladi, bo‘shashganda esa ko‘krak qafasi torayib, nafas chiqarish sodir bo‘ladi. Diafragmaning muskul qismida qizilo‘ngach bilan aorta o‘tadigan, pay qismida pastki kovak vena o‘tadigan teshiklar bo‘ladi.
Qorin muskullari ko‘krak bilan tos orasida joylashgan bo‘lib, tolalari har xil yo‘nalgan. Ular qorindagi organlarni turli tashqi tazyiqdan saqlaydi, qorinni tarang qilib turadi. Nafas olish va gavdaning turli harakatlarida ishtiroq etadi. Qorin muskullari qorinning oldingi yon tomonida joylashgan, ularning payi bir-biri bilan tutashib, qorinning oldingi o‘rta qismida keng pay aponevrozi hosil qiladi. Qorinning o‘rtasida oq chiziq bo‘lib, u to‘sh suyagining o‘simtasidan to qovuq, suyaklarining simfizigacha davom etadi. Bu qismda qon va nerv tomirlar kam bo‘ladi. Qorin muskullari ichki organlarga press sifatida ta’sir etib, siydik, najas chiqarishni va qusishni tezlashtiradi.
Q o r i n n i n g t o‘ g‘ r i m u s k u l i (m. rectus abdominis) tashqi, ichki muskullar aponevrozidan hosil bo‘lgan pishiq fibroz g‘ilof orasida joylashgan. U to‘sh suyagining o‘simtasidan V-VII qovurg‘alarning tog‘ay qismidan boshlanib, qovuq suyagining yuqori chetiga birikadi. Qisqarganda gavdani bukadi. Bu muskulning 3-4 joyida pay hosil bo‘ladi.
Q o r i n n i n g t a sh q i q i ya m u s k u l i (m. abIiquus abdominis externus) pastki 8 ta qovurg‘aning tashqi yuzasidan va bel fassiyasidan boshlanib, tolalari oldinga va pastga qarab yo‘naladi. Oldinga yo‘nalgan tolalari aponevroz hosil qilib, qorinning o‘rtasida ikkinchi tomondagi shu muskul aponevroziga birikadi. Pastga yo‘nalgan tolalari yonbosh suyagining tashqi qirrasiga birikadi. Eng yuzada keng muskul bo‘lib, u pastda chot kanalini hosil qiladi.
Q o r i n n i n g i ch k i q i ya m u s k u l i (m. abliquus abdominis inter-nuus) tashqi qiya muskul tagida bo‘lib, tolalari pastdan yuqoriga va oldinga yo‘nalgan. Yuqoriga yo‘nalgan tolalari yonbosh suyagining o‘rta qirrasidan boshlanib, pastki, qovurg‘alarga birikadi. Oldinga yo‘nalgan tolalari aponevroz hosil qilib, to‘g‘ri muskulning tagidan o‘tib, ikkinchi tomondagi shu muskul aponevroziga birikadi.
Q o r i n n i n g k o‘ n d a l a n g m u s k u l i (m. transversus abdominis) keng muskullarning eng ichkisi bo‘lib, tolalari ko‘ndalang yo‘nalgan. U bel umurtqalarining yon o‘simtasidan, yonbosh suyagining ichki qirrasidan, pastki qovurg‘alarning ichki yuzasidan, chot kanalidan boshlanib, oldinda aponevrozga aylanadi va qorinning o‘rta chizig‘ida ikkinchi tomondagi shu muskul apo-nevroziga birikadi. Qorinning o‘rtasida muskul paylari oq chiziq hosil qiladi. Qorin muskullari chot kanalini hosil qilishda ishtirok etadi. Ba’zan qorinda piramidasimon rudiment muskul uchraydi.
B e l n i n g k v a d r a t m u s k u l i (m. quadratus lumborum) yonbosh suyagining qirrasidan boshlanib, bel umurtqalarining yon o‘simtasiga va XII qovurg‘aga birikadi. Bu muskul qisqarganda qovurg‘ani pastga tortadi (nafas chiqarishda ishtiroq etadi), umurtqa pog‘onasini orqaga va yonga bukadi. 134

Oraliq muskullar odam ajdodlaridagi ayrim dum va qorin muskullarining o‘zgargan xili hisoblanadi. Ular qorinning pastki tomonidan ichki organlarni tutib turadi. Bu muskullar siydik va najas chiqarish kanalining sfinkteri sifatida bir vaqtda harakatlanadi.

Odam doim jismoniy mashq bilan shug‘ullanishi natijasida ko‘krak va qorin muskullari yaxshi rivojlanadi. Qayiqda suzish, gimnastika mashg‘ulotlari, yugurish kabi sport o‘yinlari ko‘krak qafasi muskullarining yaxshi rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Qorin muskullarining presslash funksiyasi ortadi. Buning natijasida nafas olish organlari, yurak-qon tomirlar sistemasi yaxshi rivojlanadi, ya’ni o‘pkalarning tiriklik sig‘imi yuqori bo‘ladi. Yurakning sistolik hajmi ortadi. Bunday odamlarda ko‘krak qafasi aylanasining o‘lchami katta bo‘ladi.
Ch o v k a n a l i (canalis ingui-nalis). Qorin muskullari ikkita tashqi teri ostidagi va ichki muskullarni koplagan fassiyaga bo‘linadi. Fassiya to‘g‘ri muskul g‘ilofining orqa devori bilan chot kanalining orqa devori hosil bulishida qatnashadi. Qorin keng muskullarining tolalari bir-biri bilan tutashib, aponevroz hosil qiladi va qorinni mustahkamlaydi.
Qorinning pastki tomonida chov boylami, qorin muskullarining pastki-chetki fassiyasi ishtirokida chot kanali hosil bo‘ladi. Uning uzunligi 4-5 sm bo‘lib, undan nerv, qon tomirlari, erkaklarda urug‘ yo‘li (urug‘don chilviri), ayollarda bachadonning doiraviy payi o‘tadi. Qorin muskullarining bo‘sh joyidan ichki organlarning qorin bo‘shlig‘idan tashqariga - teri ostiga chiqishi churra tushishi (grija) deyiladi. Qorin muskullari zaiflashsa, odam juda ozib ketsa, og‘ir yuk ko‘tarsa, qattiq yo‘talsa, yosh bola qattiq yig‘lasa, churrasi tushishi mumkin. Erkaklarda ko‘pincha chov grijasi - churra tushishi uchraydi.
ORQA MUSKULLARI
Orqa muskullari ensa bilan yonbosh suyagi sohasida qavat-qavat bo‘lib joylashgan. Ular asosan gavdani tik tutib turadi, gavda va yelka kamari harakatida aktiv qatnashadi. Ba’zilari ko‘krak muskullari bilan birgalikda kurakni qovurg‘alarga birlashtiradi.
Trapetsiyasimon muskul (m. trapezius) ensadan I bel umurtqalarigacha bo‘lgan joyni egallaydigan noto‘g‘ri to‘rtburchak shaklli serbar muskul plastinkadan iborat. Bu muskul tashqi ensa do‘ngchasi va yuqorigi chiziqdan gardon payi va ko‘krakning hamma umurtqalari o‘tkir o‘simtalaridan boshlanib, o‘mrov suyagining akromial uchiga, kurak qirrasiga va akromial o‘sig‘iga birikadi. Bu muskul tolalari turli tomonga yo‘nalgan bo‘lib, har hil qismi turli vazifa bajaradi. Yuqori qismining tolalari bosh va bo‘yinni orqaga tortadi yoki kurakning akromial o‘sig‘ini yuqoriga ko‘taradi. o‘rta qismining tolalari gorizontal yo‘nalgan bo‘lib, kurakni o‘rta chiziqqa yaqinlashtiradi. Bu bilan u kurak ko‘krak qafasining orqa yuzasi bo‘ylab siljishiga yordam beradi. Pastki qismining tolalari kurakni pastga tortadi. Muskulning hamma qismlari bir yo‘la qisqarganda kuraklar bir-biriga yaqinlashadi.
O r q a n i n g k e n g m u s k u l i (m. latissimus dorsi) pastki 6 ta ko‘krak va barcha bel umurtqalarining orqa o‘sig‘idan, dumg‘azaning o‘rta tojidan, yonbosh suyagining tashqi qirrasidan aponevroz bilan boshlanadi. Muskul tolalari esa pastki 4 ta qovurg‘a ustidan boshlanib, yelkaning kichik do‘ngchasiga yassi pay yordamida birikadi, u qisqarganda yelkani orqaga tortadi va ichkariga buradi. Orqa yuza muskullarining tagida katta-kichik rombsimon, kurakni ko‘taruvchi orqadagi yuqorigi va pastki tishli muskullar joylashgan.
R o m b s i m o n m u s k u l l a r (m. m. rhomboideus major et minor) rombga o‘xshaydi, ular trapesiyasimon muskul tagida joylashgan. Ular pastki 2 ta bo‘yin va yuqorigi 4 ta ko‘krak umurtqalarining o‘tkir o‘simtalaridan boshlanib, kurakning medial chetiga birikadi. Bu muskullar kuraklarni bir-biriga yaqinlashtiradi, ularni biroz yuqoriga ko‘taradi. Ba’zan ular kichik va katta rombsimon muskulga ajratiladi.
Kurakni yuqoriga ko‘taruvchi muskul (m. levator scapulae) bo‘yinning 4 ta yuqorigi umurtqalari ko‘ndalang o‘simtalaridan boshlanib, pastga qarab qiya yo‘naladi va kurakning yuqori-ichki burchagiga birikadi. U qisqarganda kurakni yuqoriga ko‘taradi va o‘rta chiziqqa yaqinlashtiradi.
Orqaning yuqorigi tishsimon muskuli (m. serratus posterior superior) yapaloq va yupqa bo‘lib, rombsimon muskul tagida joylashgan. U ikkita pastki bo‘yin va ikkita yuqorigi ko‘krak umurtqalarining o‘tkir o‘simtasidan boshlanib, tolalari pastga tomon qiya yo‘naladi va to‘rt tutam bo‘lib, 2-5 yuqorigi qovurg‘aning orqa yuzasiga birikadi. Bu muskul qisqarganda qovurg‘alar yuqoriga ko‘tariladi.
Orqaning pastki tishsimon muskuli (m. serratus posterior inferior) yuqorigi tishsimon muskul kabi yapaloq va yupqa bo‘lib, orqannng keng muskuli tagida joylashadi. Ko‘krakning ikkita pastki va belning ikkita yuqorigi umurtqasining o‘tkir o‘simtalaridan boshlanadi. Muskul tolalari yuqoriga qarab qiya yo‘nalib, to‘rtta tishi bilan pastki to‘rtta qovurg‘aning orqa yuzasiga birikadi. Bu muskul nafas chiqarish vaqtida qovurg‘alarni pastga tushiradi.
Bosh va bo‘yinning tasma muskuli (m. splenius capitiset cervicis) gardondagi uchburchak shaklli yapaloq muskul bo‘lib, gardon bog‘lag‘ichi, ko‘krak umurtqalarining yuqorigi 6 ta o‘tkir o‘sig‘idan boshlanadi va yuqoriga qarab qiya yo‘naladi, bo‘yin umurtqalarining ikkita yuqorigi ko‘ndalang o‘simtalariga hamda chakka suyagining so‘rg‘ichsimon o‘simtasiga birikadi. Bu muskul bo‘yinning ikkinchi tomonidagi xuddi shunday muskul bilan bir vaqtda qisqarib, boshni orqaga egadi. Bir tomonlama qisqarganda, boshni yon tomonga qaratadi
Dumg‘aza-o‘tkir o‘simta muskuli (m. sacro-spinalie) yoki tanani rostlovchi muskul orqadagi eng baquvvat va eng uzun muskul bo‘lib, uzunasiga yo‘nalgan. Bu muskul dumg‘azaning orqa yuzasidan va yonbosh suyagining tashqi qirrasidan boshlanadi. Bel umurtqalarining o‘tkir o‘simtalaridan boshlangan muskullar ham muskul tutamlariga qo‘shiladi. Dumg‘aza-o‘tkir o‘simta muskuli dumg‘azadan ensagacha davom etadi. Bu muskul tutamlari 3 gruppaga bo‘linadi va 3 xil muskul deb ham yuritiladi: 1-tashqi yon tutam-yonbosh qovurg‘a muskuli; 2 - o‘rta tutam – orqaning eng uzun muskuli; 3 - ichki tutam – umurtqalarning o‘tkir o‘simtalarini bir-biriga tutashtiradigan muskul.
Dumg‘aza - o‘tkir o‘simta muskuli gavdani rostlab turadi. Gavdaning eng ichkarisida umurtqalarining turli o‘simtalari orasida mayda muskullar joylashgan bo‘lib, ular yon o‘simtalar orasidagi, orqa o‘simtalar orasidagi va yon o‘simtalar bilan orqa o‘simtalar orasidagi kalta muskullardir. Bu muskullar umurtqa pog‘onasining har xil harakatida ishtirok etadi.
Bo‘yin muskullari bo‘yinning oldingi va yon tomonda bo‘lib, kalla bilan gavda o‘rtasida joylashgan. Bo‘yinning orqa tomonida - ensa qismida joylashgan muskullar orqa muskullariga mansub, shuning uchun ular orqa muskullari bilan birga o‘rganiladi. Bo‘yin muskullari uzun bo‘lib, orqadagi muskullar bilan chaynash muskullarining antagonisti hisoblanadi. Bo‘yin muskullari yuza, bo‘yinning oldingi tomonida joylashgan, yon tomonida joylashgan va chuqur muskullarga bo‘linadi. Bo‘yinning yuza muskullariga teri osti va to‘sh-o‘mrov so‘rg‘ichsimon muskullar kiradi
Teri osti muskuli (m. platysma) teri ostida yupqa bo‘lib joylashgan. Odamda bu muskul rudiment holda bo‘ladi. Bu muskul ko‘krak fassiyasidan, deltasimon muskuldan boshlanib, xususiy chaynash muskulining fassiyasiga va pastki jag‘ga birikadi.
To‘sh - o‘mrov – so‘rg‘ichsimon muskul (m. sternocleido mastoi-deus) bo‘yindagi eng kuchli muskul bo‘lib, teri ostida sezilib turadi. Bu muskul to‘sh suyagining dastasidan, o‘mrov suyagining to‘sh tomondagi uchidan 2 boshi bilan boshlanib, chakka suyagining so‘rg‘ichsimon o‘simtasiga birikadi. Bir tomonlama qisqarganda kallani qiyshaytirib, bir tomonga bukadi, ikki tomonlama qisqarganda kallani orqaga tortadi.
Bo‘yinning oldingi tomonidagi muskullar til osti suyagiga nisbatan 2 gruppaga: til osti suyagi ustida joylashgan muskullar va til osti suyagi tagida joylashgan muskullarga bo‘linadi. Bu muskullar boshlanish va birikish joyiga qarab nomlanadi. Til osti suyagi ustidagi muskullarga: 2 qorinli muskul, til osti pastki jag‘ muskuli, til osti bigizsimon o‘simtasi orasidagi muskul va til osti engak muskullari kiradi. Til osti suyagi tagidagi muskullarga: to‘sh-til osti muskuli, kurak-til osti muskuli, to‘sh-qalqonsimon muskuli va qalqonsimon til osti mus-kullari kiradi. Til osti suyagi ustida va tagida joylashgan muskullar qisqarganda, hiqildoq harakatlanadi, yutish, so‘rish va nutq so‘zlash funksiyalari bajariladi.

Bo‘yinning yon tomonida narvonsimon muskul joylashgan. Bu muskul bo‘yin umurtqalarining yon o‘simtalaridan ketma-ket bo‘lib boshlanib, birinchi va ikkinchi qovurg‘aga birikadi, qisqarsa bo‘yinni bukadi va nafas olishda qatnashadi. Bu muskulning oldingi, o‘rta, keyingi to‘dalari ajratiladi.

Bo‘yinning chuqur muskullari bo‘yin umurtqalari tanasiga yopishgan bo‘lib, kalla asosiga birikadi. Bularga boshning, bo‘yinning uzun muskullari va boshning oldingi, chetki to‘g‘ri muskullari kiradi.
Bosh muskullari joylashishiga qarab ikkiga: miya qutisining muskullari va yuz muskullariga bo‘linadi. Miya qutisining muskullariga: peshana, ensa, quloq, muskullari kiradi, ular odamda rudiment holda bo‘ladi. Miya qutisi pishiq fibroz to‘qimadan tuzilgan aponevroz pay bilan qoplangan. Yuz muskullari funksiyasiga qarab ikkiga: chaynash muskullari bilan mimika muskullariga bo‘linadi.