1. “Hayot faoliyati xavfsizligi” fani dasturi Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari

Ma’lumot–axborot moslik. Bajarilayotgan turli jarayonlar va unga bog‘liq bo‘lgan uskuna, qurilmalar doirasida axborotni yetkazuvchi – ko‘rsatuvchi moslama – mashina modeli bo‘lsa, operator murakkab tizimda bo‘lsa ham boshqarish ishlarini amalga oshira oladi. Bu vazifani bajarish uchun ergonomika nuqtai-nazaridan shunday axborot modeli yaratilishi kerakki, bu model o‘z vaqtida mashinaga taalluqli ma’lumotni berishi, natijada operator toliqmasdan, fikrlab va e’tibor bilan axborotni xatosiz qabul qilib qayta ishlashi lozim. Murakkab hisoblangan vazifani yechish operatorning xavfsizligiga, aniq-sifatli ishlashiga, mehnat unumdorligiga, shuningdek insonning psixofiziologik imkoniyatlarini axborot modeliga mos bo‘lishiga bog‘liqdir.
Biofizik moslik operator ish qobiliyatini, normadagi fiziologik holatini ta’minlaydigan atrof-muhitning yaratilishini ifodalaydi. Bu vazifa mehnat muhofazasi talablari bilan bog‘liq. Ko‘pgina omillar, chegara miqdorlari qonuniyat bilan belgilangan va ular operatorning ish vazifasi bilan doimiy bog‘lanmagan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun mashinalarning yaratilishida shovqin, tebranish, havo muhiti kabi barcha birliklarning maxsus tekshirilishi talab qilinadi.
Insonning kuchi va energetik qobiliyati ma’lum chegaraga ega. Shuning uchun ish jarayonida boshqarish tizimida charchash maqsadga muvofiq bo‘lmagan oqibatga olib kelishi mumkin. Shuningdek, ish tizimidagi aniqlik pasayadi. Bunday cheklanish, vaziyat, omillar e’tiborga olinishi kerak. Energetik moslik operatorning optimal imkoniyatlari asosida talab qilinadigan kuch, quvvat, harakatning aniqligi va tezligi bilan mashinani boshqarilishidagi kelishuvni ifodalaydi.

Fazoviy-antropometrik moslik inson tanasi o‘lchami, tashqi fazoning ta’siri, ish jarayonida operator vaziyati, gavdaning turishi hisobga olinishini ifodalaydi. Vazifaning to‘g‘ri hal qilinishida ish joyi hajmi, harakatlanadigan masofa, balandlik, boshqaruv pultigacha bo‘lgan oraliq va boshqa ko‘rsatkichlar aniqlanadi. Moslikni ta’minlashda insonlarda antropometrik ko‘rsatkichlarning har xil bo‘lishi murakkab holatga olib keladi va bu vazifani yechishda ergonomika yordam beradi.
Texnikaviy-estetik moslik insonni mehnat jarayonida, mashina bilan bo‘ladigan muloqotida qoniqarli sharoit bilan ta’minlashni anglatadi.


Shaxsiy kompyuter bilan ish joyining ergonomikasi qanday?
Bugungi kunda shaxsiy kompyuterlar deyarli hamma joyda qo'llanilmoqda. Ularning yordami bilan ishchilar mehnatini yetarlicha yuqori darajada avtomatlashtirishga erishish, qo'lda bajariladigan ish hajmini kamaytirish mumkin. Biroq, shaxsiy kompyuterdan foydalanish nafaqat ijobiy ta'sirga ega. Kompyuter foydalanuvchilari shovqin, elektr toki, elektromagnit nurlanish, statik va psixologik stress va boshqa omillar kabi xavfli va zararli omillarga duch kelishadi.
Ushbu zararli omillarning ta'siri charchoqni kuchayishi natijasida ish faoliyatini pasayishiga, yuqori shovqin darajasi eshitish qobiliyatini pasayishiga olib keladi. Elektromagnit nurlanish ham sog'liq uchun zararli. Bundan tashqari, kompyuter elektr toki urishi xavfi manbai bo'lib, yong'in chiqishiga olib kelishi mumkin.
Quyida shaxsiy kompyuter bilan ish joyining ergonomikasini tushuntirib berishga harakat qilamiz. Holbuki shaxsiy kompyuterlar ozmi-ko'pmi o'xshash va ular bilan butun tizim tamoyillarini tushuntirish oson.
Ish hududini yaratishda inson tanasining kattaligi hisobga olinishi kerak. Shuningdek, suyaklarning uzunligiga, mushaklar va to'qimalarning kuchiga, bo'g'imlarning shakli va mexanikasiga e'tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Inson tanasining tuzilishini ham hisobga olish kerak. Masalan, erkaklarning bo'yi taxminan 170-180 santimetrga teng. Aksariyat odamlar o'rtacha kattalikka ega. Ammo shuni unutmasligimiz kerakki, gigantlar va mitti, kuchli va oriq, semiz va boshqa ko'plab odamlar bor. Bularning barchasi hisobga olinishi kerak.
Kompyuter foydalanuvchisi uchun ish joyining ergonomikasi ikkita asosiy holatni o'z ichiga oladi: o'tirish va turish. Ammo, bundan tashqari, yotish istagi yoki tiz cho'kib ishlashni ham hisobga olish zarur.
Dastlab, siz tanangizning pozitsiyasi qanday bo'lishini, hujjatlarni qayerda saqlashingiz kerakligi, tortmali stol kerakmi va boshqa ko'plab fikrlarni hal qilishingiz kerak. Agar siz faqat kompyuter bilan ishlasangiz, unda bunday ortiqcha narsalar, albatta, kerak emas. Foydalanuvchining ish joyining ergonomikasi ushbu barcha savollarga va talablarga javob izlaydi. Psixologik nuqtai nazardan, shaxsiy kompyuter bilan ish joyining ergonomikasi har doim tik turgan holda emas, o'tirgan holda ishlash qobiliyatini ta'minlashi kerak. Agar odam tik turgan bo'lsa, u holda qon oyoqlarda to'plana boshlaydi. Muayyan vaqtdan so'ng uning qon aylanishining buzilishi boshlanadi, bu esa varikoz tomirlariga olib keladi. Ammo agar siz uzoq vaqt o'tirsangiz, unda tos suyagi yaqinida qon to'xtab qolishi va oshqozon buzilishi mumkin.
Bir qator operatsiyalarni tik turgan holda ham, o'tirgan holda ham bajarish mumkin. Masalan, chiptalarni tekshirishda aeroportda.
Xodimlar stullaridan turmasdan ishlashlari kerak bo'lgan ofis binosi bilan bog'liq vaziyatni ko'rib chiqaylik. Bunday holatda, minimal charchoq va keng qulayliklar bilan xavfsiz ishlashingiz mumkin bo'lgan muhitni ta'minlash kerak. Agar siz noto'g'ri ish joyini tanlasangiz, orqa, yelka va bo'yinning mushaklari shikastlanadi. Bunga yo'l qo'ymaslik uchun quyidagilarni hisobga olish kerak:
1. Ish balandligi. Bu mehnat predmetlari (monitor, klaviatura, printer) joylashtirilishi kerak bo'lgan poldan masofa. Uni hisoblash, birinchi qarashda ko'rinadigan darajada oson emas. Shaxsning holatini, asboblarning balandligini, ko'zlarning darajasini, qo'llarning qulay holatini va ish joyi doirasida barcha kerakli harakatlarni bajarish qobiliyatini hisobga olish zarur. Shuningdek, stul va stol orasidagi bo'shliqni ham hisobga olishni unutmang.
2. O'rindiqning balandligi. Balandlikning o’zgaruvchan bo'lishi juda foydali hisoblanadi. Kerakli diapazon 38 dan 51 santimetrgacha.
3. Stol ustidagi bo’sh joy. Bu maydon qo'l uzunligi bilan cheklangan. Ushbu makonning hamma sohalarida ishlash bir xil darajada qulay emas. Qo'shimchalar tuzilishiga qarab, harakatning ma'lum qulay va qulay traektoriyalari bo'lishi mumkin. Bularning barchasi hisobga olinishi kerak. Shuningdek, siz bo'shliqni optimallashtirishingiz mumkin. Masalan, tepada yoki yon tomonda.
4. Oyoqlar uchun ish maydoni. Qo'llab-quvvatlash pozitsiyasi individual ravishda sozlanishi. Turli xil ortopedik yechimlardan foydalanish juda keng tarqalgan.
Shuni yodda tutish kerakki, qo'llar, oyoqlar va umurtqa pog'onalarining qulayligi kompyuterda ishlashda foydalanadigan mebellarga bog'liq.
Ish joyi qulay va yetarlicha yoritilgan bo'lishi kerak, yorug'lik maydoni ish joyining butun maydoniga teng ravishda taqsimlanishi va yorug'lik nurlari to'g'ridan-to'g'ri ko'zlarga tushmasligi kerak.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, monitorni normal o'qish paytida bajarilganidan bir oz ko'proq masofada joylashtirish eng qulaydir. Ekranning yuqori qismi ko'z darajasida yoki biroz pastroq bo'lishi kerak. Agar siz qog'ozdagi matnlar bilan ishlayotgan bo'lsangiz, qarash paytida harakatlanayotganda bosh va ko'zlarning tez-tez harakatlanishiga yo'l qo'ymaslik uchun varaqlar ekranga iloji boricha yaqinroq joylashtirilishi kerak.
Shuni yodda tutingki, kompyuteringiz ekranida chang to'planishi mumkin. Aniq tasvirga erishish uchun uni doimiy ravishda antistatik eritma bilan artib oling.
Ish jarayonida muntazam ravishda dam olish kerak, chunki monoton holatda ko'zlar, bo'yin juda charchaydi. Ko'zlar quruq bo'lishining oldini olish uchun vaqti-vaqti bilan miltillatishni unutmang.
Kompyuteringizda ishlayotganda har soatda 10 daqiqalik tanaffus qiling. Bu vaqt oralig'iga qarab, stuldan turasiz, bir qator mashqlar bajarasiz yoki shunchaki aylanib yurasiz.