1. Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va turlari. Huquqiy munosabatlarning tarkibiy tuzilishi

Huquqiy munosabat subyektlari huquq layokat va muomala layokatiga ega bulishi kerak.
Huquq layokat - Huquqiy munosabatlar tashkil topishining yuridik shart-sharoitlaridan biridir. Huquq layokat jismoniy va yuridik shaxslarning subyektiv Huquq va yuridik kuchlarga ega bulishi, Huquq normalarida kuzda tutilga turli muayan Huquq munosabanlarga kirish kobiliyatlarini takazo etadi. Huquq normalari Huquqiy munosabatsubyektlarining Huquq layokatiga egaligiga muvofik tarzda Huquqiy munosabatlarning ular uchun mumkin bulgan doirasini kursatadi.
Muomala layokati- jismoniy va yuridik shaxslarning о`ziga mansub bulgan huquqni о`zi amalga oshirish kobiliyatini ifoda etadi.
Huquq layokat va muomala layokati huquqdorlik tushunchasini beradi. Xar bir Huquqdor (Huquq layokat va muomala layokatiga ega) jismoniy va yuridik shaxs muayyan Huquqiy munosabatning subyekti bula oladi.
Huquqiy munosabatlarning asosiy subyektlari - bu jismoniy va yuridik shaxslardir.
Jismoniy shaxslarga fukarolar, fukarolikga ega bulmagan shaxslar va chet el fukarolari kiradi.
Yuridik shaxslarga davlat, davlat organlari jamoat va kooperativ tashkilotlari va xujalik birlashmalari kiradi.
Barcha fukarolar huquq layokatigi ega. Ammo xar bir fukaro xam muomala layokatiga ega bulavermaydi. Tula muomala layokati 18 yoshdan boshlanadi. Masalan, konstitusiyaviy huquqi normalariga asosan huquq va burchga ega bulish 18 yeshdan boshlanadi. Mexnat - huquqiy munosabatlarida huquq va muomala layokati 16 yoshdan, nikox - oila huquqiy munosabatlarida 18 yoshdan jinoyat-huquqiy munosabatlarida jinoiy javobgarlikka tortish 16 yoshdan, ayrim jinoyatlar buyicha 14 yoshdan, ma`muriy-huquqiy munosabatlarda ma`muriy javobgarlikka tortish 16-18 yoshdan.
Fukorolik huquqi noralari tomonidan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarda huquq va muomala layokati xar doim xam birga vujudga kelmaydi. Bunda huquq layokat fukoroning tugilishi bilan vujudga keladi va ulishi bilan tomom buladi.
(Uzbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksining 9-moddasi), muomala layokati esa voyaga yetishi, ya`ni 18 yoshga tulishi bilan tula xajmda vujudga keladi (О`zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksining 11-moddasi).
Sud xukmiga kura, ruxiy kasal va akli zaif kishilar muomalaga layokatsiz deb topilishi mumkin.
(О`zbekiston Respublikasi Fukarolik kodeksining 15-moddasi).
Bunday xollarda muomala layokati bulmagan, lekin Huquq layokati bulgan voyaga yetmagan , ruxiy kasal yoki akli zaif shaxs uchun yuridik ishlarini uning vakili bajarish mumkin. Vakilning bunday ishlari muomalaga layokatsiz shaxsda - fukarolik - Huquq (mulkiy) xarakterdagi Huquq va burchlarini paydo kiladi.
Yuridik shaxslar -bu davlat, davlat organlari, jamoat va kooperativ tashkilotlari, xujalik birlashmalaridir. Ammo bular yuridik shaxs bulish uchun vakolatli davlat organi tomonidan yoki uning ruxsati bilan tashkil topgan bulishi, uzlarining mulklariga, ma`lum tashkiliy mustakkillikka ega bulishlari xamda xar bir yuridik shaxsning uz nomi bulishi shart.
Yuridik shaxlar ma`lum Huquq va muomala layokatiga ega buladilar. Yukorida aytilgan xamma xolatlar xar bir yuridik shaxs xakidagi konunda, yoki nizomda ifoda etilgan buladi va bular vakolatli organlar tomonidan tasdiklangan kundan boshlab kuchga kiradi.
Davlat huquqiy munosabatsubyekti bulib, muxim Huquqiy munosabatlarda, davlatlararo munosabatlarda, davlat -Huquq va mulkiy munosabatlarda katnashadi.
Davlat ishida ishtirok kiladigan mulkiy munosabat davlat mulklari, tashki savdo, kredit va karz masalalarida vujudga keladi. Kup xollarda davlat yagona Huquq sub`ti sifatida maydonga chikadi.
Masalan, Uzbekiston Respublikasining 55-moddasiga binoan “Yer, yer osti boyliklari, suv, usimlik va xayvonot dunyosi xamda boshka tabiiy zaxiralar umumiy boylikdir, ulardan okilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidadir.
Jamoat tashkilotlarining huquq va muomala layokati ularning nizomlarida bayon etilgan buladi.
Huquqiy munosabatlarining ishtirokchilari subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar bilan ega buladilar.
Muayyan huquq munosabatlardagi subyektiv huquq - bu uning ishtirokchilarining tegishli huquq normaga asosan unda kuzda tutilgan xarakatni sodir kilishga xakli ekanliklarini yoki ularning ma`lum xarakatini amalga oshirishni talab kilish vakolatiga ega ekanliklarini bildiradi.
Yuridik majburiyat - bu Huquqiy munosabatishtirokchilarining tegishli Huquq normaga asosan uzlarining burchi bulgan xarakatni amalga oshirishlari yoki muayyan xarakatni sodir etishdan uzlarini tiyishlaridir.