1. Inflyaciya haqqında teoriyalıq túsinik

1. Infliyaciya haqqında teoriyalıq túsinik

Inflyatsiya ( latınsha inflatio - isip ketiw, bórtiw, tereńlesiw ) - málim dáwir dawamında puldıń qádirsizleniwi hám bahalardıń turaqlı ráwishte asıp barıwı bolıp esaplanadı. Inflyaciya bazar ekonomikasınıń tiykarǵı izdan shıǵarıwshı faktorları túrine kiredi, onıń páti qánshelli joqarı bolsa, ekonomikaǵa qáwipli tásiri sonsheli úlken boladı. Ásirese bir ekonomikalıq sistemadan ekinshi bir ekonomikalıq sistemaǵa ótip atırǵan mámleketlerde inflyaciyanıń ekonomikaǵa tásiri talay qáwipli. Sebebi, bul dáwir bahalardıń erkinlesiwi hám soǵan muwapıq olardıń ulıwma dárejesi keskin asıp ketiwi menen baylanıslı¹.
Biraq inflyaciya dáwirinde barlıq tovarlardıń bahaları da joqarılay bermeydi: ayırımlariniki turaqlı bolıp tursa, geyparalariniki bolsa túsiwi múmkin.
“Inflyaciya” termini dáslepki ret Arqa Amerikada 1861-1865 jıllardaǵı puqaralar urısı dáwirinde qollanıldı. Inflyaciyanıń termini aylanıstaģı qaǵaz pul massasınıń tovarlardıń real usınısına salıstırǵanda hàdden zıyat kóbeyip ketiwi jaǵdayına anıqlama bergen. Biraq inflyatsiyaning bunday xarakteristikası jetilisken emes hám onıń sebeplerin ashıp bermeydi. Ulıwma alǵanda inflyatsiya pul aylanısı nızamlarınıń buzılıwı forması retinde makroekonomikalıq teń salmaqlılıqtıń buzılıwın, talap hám usınıs teńsizligin ańlatadı.
Inflaciya túsinigi aylanıstaģı real pullardan, yaǵniy altın hám gúmis teńgelerden paydalanılǵan dáwirlerde áhmiyetli dárejede bolmaģan. Inflaciya túsinigi tek kredit pullarǵa tiyisli bolıp tabıladı.
Keynsshiler mektebi wákilleri bunday uyqaspawshılıqdiń sebebi tolıq bántlik sharayatında talaptıń hádden zıyat bolıwında dep biledi. Usınıń sebebinen olar islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıw dárejesi tómen bolsa byudjet deficitligi hám qosımsha pul shıǵarıw jolı menen satıp alıw qábiletin, basqasha aytqanda jalpı talaptı kóbeytiw inflyaciyaģa alıp kelmeydi dep esaplaydı.
Neoklassik jantasıw tárepdarları inflyaciyanıń dáregi óndiristiń hádden zıyat ósiwinde, islep shıǵarıw qárejetleriniń kóbeyiwinde dep biledi. Sonday eken keynsshiler inflyaciyaģa talap tárepinen, neoklassikler bolsa usınıs tárepinen jandasadı.
Eger ekonomikada tovarlar hám xızmetler massası jalpı talapǵa salıstırǵanda ástelew o'sse, yamasa jalpı talap kóbeygeni jaģdayında ózgermesten tursa, bul uyqaspawshılıq bahalar dárejesiniń kóteriliwi arqalı tártipke salınadı. Aqıbette pul birliginiń satıp alıw qábileti páseyedi hám milliy ekonomikanıń qosımsha pul massasına mútajligi payda boladı.
Inflyaciya dáwirinde bahalardıń asıwı mudam birdey tempte bolmasdan, sekirip turatuǵın bolıwı múmkin. Biraq, geypara tovarlar bahasınıń túsiwi yamasa turaqlı bolıp turıwı XX ásirdiń inflyaciyasi ushın tuwrı dep tolıq isenim menen ayta almaymız. Geyde mámleket aralasıwı menen xalıq tutınıwı ushın zárúr bolǵan ayırım bir tovarlar bahasınıń málim dáwirde turaqlı ustap turıw múmkin, biraq inflyaciyanıń kúsheyip barıwı sol tovarlar bahalarınıń da aqır-aqıbette asıwına alıp keledi.
Inflyaciya tómendegi sırtqı kórinislerde kórinetuǵın baladı :
-tovar hám xızmetler bahasınıń úzliksiz hám tártipsiz ósip barıwı nátiyjesinde puldıń qádirsizleniwi hám onıń satıp alıw qábiletiniń túsip barıwı ;
-sırt el valyutasına salıstırǵanda milliy valyuta kursınıń túsip ketiwi;
Inflyaciya tekǵana pul aylanısınıń izdan shıǵıwı, bálki pútkil tákirar islep shıǵarıw mexanizminiń keseli, makroekonomikalıq buzılıwlar nátiyjesi bolıp tabıladı.
Bahalardıń ósiwi, pul birligi satıp alıw qábiletiniń tómenlewinen tısqarı inflyaciya kórinetuǵın bolıwınıń tómendegi úsh belgisi de bar. Bular :
1) valyuta kursınıń ózgeriwi;
2) kredit beriw shártleriniń qımbatlasıw hám múddetleriniń qısqarıwı tárep
ózgeriwi;
3) kúndelik mútajlik buyımlarınan ibarat tutınıw sebeti bahasınıń ósiwi.
Inflyaciya baha indeksleri - deflyator hám tutınıw bahalar indeksi járdeminde anıqlanadı.
Bahalar ortasha (ulıwma ) dárejesiniń salıstırmalı ózgeriwi inflyaciya dárejesi (bahalardıń ósiw páti) dep ataladı. Makroekonomikalıq modellerde inflyatsiya dárejesi tómendeg ishe ańlatılıwı múmkin:

Bunda : -jıllıq inflyaciya páti;

P - usı jıldıń bahalar indeksi;
P_-1 - ótken jıldıń bahalar indeksi.
Inflyaciyanı muǵdarlıq ólshew ushın makroekonomikada «70-muǵdar qaǵıydasi» dep atalǵan usıldan da paydalanıladı. Bul usıl bahalardıń turaqlı ósiwi sharayatında inflyaciya dárejesi neshe jılda eki esege asıwın anıqlaw imkaniyatın beredi. Onıń ushın 70 ti jıllıq inflyaciya dárejesine bólıw jetkilikli: