1. Inflyaciya haqqında teoriyalıq túsinik

Giperinflaciya. Bul hádden tıs kúsheygen inflaciya bolıp, onıń jıllıq ósiw páti 100 % ten kóp bolıp, ayırım jaǵdaylarda 1000 % ten de artadı. Baha tezlik penen ósedi, pul qádiri júdá tez tómenleydi, pul tabıwǵa umtılıw eń tómen dárejege keledi. Giperinflaciya shárayatında kárxanalar hám xalıq ne qılıp bolsa da, shet el valyutasın jıynawģa háreket etedi. Bahanı ulıwma tártipke salıp bolmay qaladı, bahalar ayına 50 % ten ósedi. Tovarlardı satıp alıwda barter usılınan paydalanıw payda boladı. Pul aylanısı izdan shıǵadı.
Giperinflaciya páti 1985-jılda Boleviyada- 38000 %, 1990-jılda Nikaraguada-8500 %, Peruda -8291 % ni shólkemlesken. 1991-jılda SSSR bóleklenip ketkennen soń, burınǵı birlespe respublikalarda da giperinflaciya júz berdi. Ózbekstanda bolsa 1994-jılda inflaciya óz shıńına shıǵıp, 1282 % ti quraģan.
Kelip shıģıw sebeplerine baylanıslı inflyaciya 2 toparģa bólinedi: talap inflyaciyası hám usınıs iflyaciyası.
Talap inflyaciyası - bul ekonomikada talap keskin asıp ketiwi jáne onı óndiristiń real kólemi menen qandırıw múmkin bolmay qalǵan sháráyatlarda kelip shıǵadı. Yaǵnıy, tolıq bántlilikke jaqın sháráyatta ekonomikanıń islep shıǵarıw múmkinshilikleri ósip baratırǵan jalpı talaptı qandıra almaydı. Artıqsha talap bolsa real tovarlar bahasınıń kóbeyiwine ekonomikalıq basım beredi hám talap inflyaciyası kelip shıǵadı. Talap inflyaciyasın keltirip shıǵarıwshı tiykarǵı sebepler xalıqtıń jumıs menen tolıq bandligi hám is haqısınıń asıp barıwı esaplanadı. Sonday eken, inflyaciya talap, usınıs, jumıs menen bántlik, baha, óndiris pátleri sıyaqlı kóplegen faktorlarǵa baylanıslı.
Usınıs inflyaciyası - bul mámleket ekonomikasında tavar hám xızmetler usınısınıń azayıwı nátiyjesinde tavar hám xızmetler bahalarınıń asıwınan payda boladı. Bunday jaǵdaylarda artıqsha talap bolmasa da tovarlardıń bahaları asıp baradı. Hátte jumıs menen bántlik hám JIÓ islep shıǵarıw azayǵan jılları tovarlardıń bahası asadı. Jámi usınıs qısqarıwınıń tiykarǵı sebebi ónim birligine sarplanǵan qárejetlerdiń ósiwi esaplanadı. Bunda nominal mıynet haqı, shiyki ónim hám janılģı bahalarınıń asıwı nátiyjesinde islep shıǵarıw ózine túser bahası da asadı.
Usınıs inflyaciyasınıń kelip shıǵıwına, sonıń menen birge, usınıs mexanizminiń buzılıwı da tásir etedi. Usınıs mexanizmi bolsa óz-ózinen tiykarǵı islep shıǵarıw faktorları bahasınıń keskin kóbeyiwinen kelip shıǵadı. Ekonomist ilimpazlardıń pikirine kóre, usınıs inflyaciyası óz-ózin chekleydi. Óndiristiń tómenlewi qárejetlerdiń qosımsha artıwın shekleydi, sebebi jumıssızlıqtıń ósiwi nominal is haqısınıń az-azdan tómenlewine alıp keledi.