1 Иқтисодий моҳият ва диверсификатсиянинг мақсадлари 10

1 ФАОЛИЯТНИНГ ДАСТУРЛАШТИРИЛИШИНИНГ ТЕХНИК АСОСЛАРИ
БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИДА КОРХОНАЛАР
1.1 Иқтисодий моҳият ва диверсификатсиянинг мақсадлари
Маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва сотишни ривожлантиришнинг энг мураккаб механизмларидан бири бўлган рақобатнинг иқтисодиётнинг бозор модели, маҳаллий корхоналарни товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш ва сотиш натижалари учун рақобатни қаттиқ шароитга солади. Умуман озиқ-овқат саноати ва сут саноати, нархларнинг ошиши ва аҳолининг тўлов қобилиятининг пастлиги сабабли шафқатсиз рақобат ва маҳсулотларни чекланган истеъмол қилиш таъсири остида. Қишлоқ хўжалигидаги давлат инвеститсиялари давлат капитал қўйилмалари ҳажми ва улушининг кескин камайиши билан тавсифланиши мумкин.
Бугунги кунда бозорда йирик корхоналар ва компаниялар устунлик қилмоқдалар, уларнинг афзалликлари ишлаб чиқаришнинг арзонлиги, экологик хавфсизликни таъминлаш, минимал йўқотишларга эга бўлган хом ашёни чуқур комплекс қайта ишлаш, шунингдек, хом ашё ишлаб чиқаришга инвеститсия киритиш ва тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш учун янги технологияларни ривожлантириш. Бундай шароитда бошқа саноат корхоналари доимий равишда ривожланиши, маҳсулот сифатини яхшилаши, самарадорлигини ошириши, яъни рақобатдош бўлиши керак. Аммо корхонанинг рақобатбардошлиги кўп жиҳатдан унинг маҳсулотларининг рақобатдошлигига боғлиқ.
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, узоқ вақт давомида самарали ишлаган ва маълум бир маҳсулот турини ишлаб чиқаришга ихтисослашган корхона тор ихтисослашув туфайли йўқотишларга дуч келиши мумкин, бу табиий ҳол, чунки бозор муҳити жуда динамик, мижозларнинг диди ва хоҳиш-истаклари ўзгаради, доимий равишда ривожланаётган технологиялар ва технологиялар. Шу муносабат билан бозор иштирокчилари доимий равишда ишлаш самарадорлигини ошириш йўлларини излашлари керак, ва уларни бир неча соҳаларда ривожлантириш самарали стратегия ҳисобланади, чунки бу ҳолда ишлаб чиқарувчилар ўз фаолиятидаги хатоларни осонликча энгиб ўтишади. Истиқболли корхоналар сармоядорлар учун янада жозибадор бўлиб, банкротлик хавфи туғилганда молиявий ёрдам олишлари мумкин.
Ривожланган давлатлар тажрибасини ўрганиш шуни кўрсатдики, диверсификатсия қилиш корхоналар самарадорлиги ва рақобатбардошлигини оширишнинг самарали усули ҳисобланади.
"Диверсификатсия" тушунчаси, олимларнинг фикрига кўра, лотин диверсификатсияси - ўзгариш, хилма-хилликдан келиб чиқади. Таркибида диверсификатсия маъноси асл маънога қайтади, унга кўра диверсификатсия
- Кеча Лотин тилидан сўзма-сўз таржима - хилма-хиллик, ўзгариш, Лотин диверсиясидан - турли хил ва фаcио - до, фаcере - до. Инглиз далдıрма
- бошқача, бошқача; хилма-хил - турлича, ҳар хил, турлича, ҳар хил; диверсификатсия қилмоқ - диверсификатсия қилмоқ; хилма-хиллик - хилма-хиллик, хилма-хиллик, турдошлик; ўхшашлик, фарқ; хилма-хиллик. Демак, том маънодаги таржима, биринчидан, ҳар хил ишларни бажариш демакдир; қилиш учун хилма-хиллик ёки хилма-хиллик; Иккинчидан, хилма-хил фаолият, фаолият турларининг ўзгариши. Таърифларнинг семантик маъноларининг аниқ бир хиллигига қарамай, диверсификатсия тушунчаси кўп қаватли ва ноаниқ кўринади [109]. Илгари, у амалда амалда қўлланилмаган ва фанда жуда кам ўрганилган. Бироқ, сўнгги пайтларда ушбу муаммога қизиқиш сезиларли даражада ошди, иқтисодий диверсификатсия жараёнларининг ривожланишига таъсир қилувчи бир қатор илмий нашрлар пайдо бўлди.
Еътибор беринг, диверсификатсия қилиш иқтисодиётнинг анча мураккаб йўналишларидан бири бўлиб, уни ўрганиш ушбу ҳодисанинг иқтисодий моҳиятини, унинг назарий тушунчасини, ўрганилаётган тоифанинг генезисини ўрганишни, зарур манбаларни ва уни шакллантириш манбаларини объектив асосларини аниқлашни ўз ичига олиши керак. Диверсификатсия стратегиясининг иқтисодий моҳияти, зарурияти ва ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини аниқлаш учун ушбу иқтисодий ҳодисанинг юзага келиш шартларини таҳлил қилиш керак.
Иқтисодий назариядан маълумки, иқтисодий ташкил этишнинг замонавий шакли, аввало, одамлар ўз эҳтиёжларини қондириш учун маҳсулотлар яратадиган тирикчилик ишлаб чиқаришдан иборат эди. Жамиятнинг янада ривожланиши, меҳнат тақсимоти ва уй хўжаликларининг мустақиллиги ошиб бориши жараёнида иқтисодиётни ташкил этишнинг янги тури пайдо бўлди - бир маҳсулотни бошқасига алмаштиришга асосланган бозор. Биржанинг ривожланиши пулларнинг пайдо бўлишига олиб келди, бу маълум товарларни сотиш учун махсус ишлаб чиқаришни рағбатлантирди. Шундагина товар ишлаб чиқариш сўзнинг асл маъносида пайдо бўлиши мумкин, яъни. уларнинг ишлаб чиқарувчиси ўзларининг эҳтиёжлари учун керак бўлмаган, аммо улар эвазига унга зарур бўлган бошқа ўнлаб нарсаларни олишга имкон берадиган бундай маҳсулотларни ишлаб чиқариш. Бошқача қилиб айтганда, ишлаб чиқариш бозорда бошқа одамларнинг эҳтиёжларини қондириш учун пайдо бўлди.
Биржа ва рақобатнинг янада яхшиланиши ижтимоий меҳнат тақсимотининг ривожланишига ёрдам беради, шунга қарамай, узоқ вақт давомида ишлаб чиқариш ярим табиий, ранг-баранг бўлиб қолди ва фақат 19 - 20-асрларда. айниқса, АҚШ ва эвропа мамлакатларида иқтисодиёт ҳақиқатан ҳам бозорга йўналтирилган бўлиб, кўпгина уй хўжаликлари, саноат тармоқлари, минтақалар товарлар алмашинувига жалб қилинган ва бозорда жуда кенг турдаги маҳсулотлар мавжуд [24].
Бозор - бу харидор ва сотувчиларга товарлар ёки хизматларни бепул сотиш имкониятини берадиган иқтисодий муносабатлар тизими. Иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда ушбу тизимда давлатнинг роли жуда катта. Шу билан бирга, биржа жараёнининг иштирокчилари нисбатан иқтисодий эркинликка эга: ишлаб чиқарувчи ўзи маҳсулот ва хизматларнинг тури ва доирасини, шунингдек уларни сотиш нархини белгилайди ва харидор сотувчини танлайди. Бозор иқтисодиёти бу хусусий мулкка, танлов ва рақобат эркинлигига асосланган, сотувчилар ва харидорларнинг шахсий манфаатларига асосланган тизимдир. Бундай шароитда корхоналар иқтисодий ва иқтисодий мавқеини мустаҳкамлайдиган янги фаолият турларини излашга мажбур. Қидирув соҳа доирасида ҳам, ундан ташқарида ҳам амалга оширилади. Натижада
корхоналар фаолиятида илгари характерсиз бўлган йўналишлар пайдо бўлади. Илгари эшитилмаган бу ҳодиса корхоналар фаолиятини диверсификатсия қилиш деб номланади [1].
Иқтисодий ҳодиса сифатида диверсификатсия қилиш маълум шартлар мавжуд бўлган тақдирдагина ишлаб чиқариш жараёнининг тегишли ривожланиш босқичида юзага келади. Диверсификатсиялашнинг асосий шартлари ва фирмалар фаолиятининг янги имкониятлари маҳсулотнинг ўзида ва фаолиятнинг ягона маҳсулот шаклида тўпланган (1.1.1-жадвал) [109].
1.1.1-жадвал - корхонани диверсификатсия қилишнинг асосий шартлари

Наименование	Содержание
предпосылки диверсификации
Сфера производства
Противоречие производительных сил	Специализированное оборудование, жесткость техники и технологии. Гибкость и мобильность рабочей силы
Ограниченность ресурсов, незанятость и неполное использование ресурсов	Физическая (количественная и качественная) ограниченность экономических ресурсов и от­ходы производства, обусловленные уровнем развития техники и технологии
Противоречие товара как продукта произ­водства	Потребности общества обратно пропорциональ­ны уровню производственного потенциала, удо­влетворяющего эти потребности
Сфера обращения
Противоречие товара как предмета по­требления	Противоположность двух рыночных законов - спроса и предложения

Турли хил хусусиятларга эга бўлишдан олдин, узоқ муддатли мақсадларга эришишнинг асосий стратегияси доирасида замонавий хусусиятлар пайдо бўлди, ташқи шароит ва ички ишлаб чиқариш омилларига боғлиқ ҳолда ўзгарувчан ривожланиш йўлини босиб ўтди. Эътибор беринг, диверсификатсия тарихи - бу шартли равишда тўрт босқичга бўлиниши мумкин бўлган товарлар тўпламини манипулятсиядан тортиб то қаторларни манипулятсия қилишгача бўлган эволютсия тарихи, уларнинг ҳар бирида қуйидаги асосий элементларнинг шаклланиши: 1) товарлар тўплами; 2) саноат мажмуи; 3) тармоқлар ва фаолият соҳалари мажмуи; 4) давлатлар тўплами. Кейинги ҳар бир босқич ишлаб чиқариш мақсадларига эришишда қадам бўлиб, тузилишнинг турли-туманлиги, чегаралари ва иқтисодий фаолият динамикаси билан ажралиб турди (1.1.2-жадвал) [110].
Ушбу ҳодиса биринчи марта 50-йилларнинг ўрталарида Ғарбий эвропа, Япония ва АҚШ олимлари ва амалиётчилари томонидан ўрганила бошланди. ХХ аср тобора сезиларли бўлганда, корхоналар самарадорлигининг ўсиши ички манбаларининг нисбий йўқ бўлиб кетиши ва анъанавий ишлаб чиқаришга йўналтирилган капиталнинг даромадлилиги пасайиши сезиларли бўлди ва компаниялар ўз фаолиятларининг анъанавий йўналишларини кенгайтириш заруриятига дуч келишди. Айнан шу даврда иқтисодий ривожланган мамлакатларда диверсификатсияланган стратегияларни фаол қўллаш бошланди. Ҳозирги вақтда фаолиятни диверсификатсиялашнинг жадал ривожланиши бозор иқтисодиёти динамикасининг ўсиши, талаб ва таклифнинг тез ўзгариши, янги саноат ва маҳсулот бозорларининг ривожланиши билан боғлиқ эди.
Ушбу шароитда ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш бир бозорда сотишни пасайишини уни бошқа бозорларда кўпайтириш орқали қоплаш имконини берди. Шу туфайли кўп тармоқли корхоналар юқори ихтисослашган корхоналарга нисбатан барқарорроқ ва рақобатбардош бўлди, чунки улар янги фаолият соҳаларига кириб, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар турини кенгайтирдилар. Ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш орқали корхоналар капиталнинг энг даромадли соҳаларга кириб боришига ҳисса қўшдилар [7, И]. Ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш таъсири остида ихтисослашган корхоналар диверсификатсияланган комплексларга айланмоқда, уларда корхоналар турли функтсияларни бажарадилар ва ишлаб чиқариш муносабатлари мавжуд эмас.
1.1.2-жадвал. Иқтисодий ҳодиса сифатида диверсификатсия эволютсияси

Эпохи исто­рического развития	Экономические предпосылки	Средства достижения целей производства	Преобладающая форма организа­ции	Послед­ ствия
Эпоха мас­сового про­изводства (до конца 20-х гг. ХХ в.)	Концентрация про­изводства и цен­трализация капита­ла	Создание товара для рынка. Снижение из­держек производства	Специализация производства («чистые отрас­ли»)	Создание товарных рынков
Эпоха мас­сового сбыта (до середи­ны 50-х гг. ХХ в.)	Концентрация про­изводства и децен­трализация капита­ла в границах от­раслей	Манипулирования набором товаров, ис­пользуемых в опреде­ленной области	Г оризонтальная интеграция. Про­дуктовая (товар­ная) диверсифи­кация (набор про­дуктов)	Преодоле­ние границ товарных рынков
Конец 60-х - начало 70-х гг. ХХ в.		Манипулирование набором отраслей (производство техно­логически взаимосвя­занной продукции)	Вертикальная ин­теграция. Отрас­левая диверсифи­кация (набор от­раслей)	Отрасле­вые рынки. Межотрас­левые рын­ки
Постинду­стриальное общество (с середины 50-х годов ХХ в.)	Перенакопление капитала в грани­цах отраслей. Формирование ви­дов и сфер эконо­мической деятель­ности	Перелив капиталов в другие отрасли, сферы деятельности. Мани­пулирование набором отраслей и сфер дея­тельности. Производ­ство товаров, имею­щих целевое назначе­ние	Многоотраслевая диверсификация (набор отраслей и сфер деятельно­сти)	Преодоле­ние границ отраслевых рынков. Нацио­нальные рынки
	Перенакопление капитала в отдель­ных странах	Экспорт капиталов в другие страны путем рассредоточения вос­производственного цикла. Регулирование мирохозяйственных связей	Г еографическая диверсификация (набор стран)	Преодоле­ние границ нацио­нальных рынков. Региональ­ные рынки
	Критическая масса объемов производ­ства в глобальном масштабе. Конку­ренция между фирмами, деятель­ность которых оп­тимизирована в глобальном мас­штабе. Мировая конкуренция	Оптимизация прибы­ли в пределах дея­тельности. Глобальная оптимизация произ­водства	Интернационали­зация производ­ства. Глобальное управление дея­тельностью. Гло­бальная диверси­фикация	Эффект мульти­пликации на мировом уровне.

Масалан, АҚШда аллақачон 1950-1970 йилларда. Йирик 500 та корпоратсиялар орасида битта профил ишлаб чиқарадиган компаниялар сони 30 фоиздан 8 фоизгача камайди. Диверсификатсия жараёни алоҳида, илгари мустақил компанияларнинг сотиб олиниши билан жадаллашди, 1968 йилда АҚШда бундай сотиб олишлар уларнинг ўртача 1950-1954 йиллардаги сонидан 8 баравар кўп бўлди. Уларнинг аксарияти конгломерат эди. АҚШда ва бошқа қатор мамлакатларда, диверсификатсия жараёни, монополияга қарши қонунларнинг қабул қилиниши билан жадаллашди, бу эса компанияларга маълум бир маҳсулотнинг бозор улушини ушбу бозорни монополлаштириш нуқтаи назаридан хавфсиз деб ҳисобланадиган қийматдан юқори бўлишини тақиқлайди [64].
Айниқса, ўша даврда энгил ва оғир саноат корхоналари, қурилиш, молия ва бошқа корхоналарни диверсификатсия қилиш долзарб эди. Ўша пайтда диверсификатсия стратегияларидан фойдаланиш йирик саноат корхоналарига ички ва ташқи бозорда устун мавқени эгаллашга имкон берди.
У пайдо бўлган вақтдан то ҳозирги кунгача диверсификатсия масалалари кенг илмий мунозарали мавзуга айланди. Шунга қарамай, хилма-хил бўлишни хоҳлайдиган ёки мажбур бўлган кўплаб корхоналарнинг эҳтиёжларини қондирадиган универсал контсептсия ишлаб чиқилмаган.
Шундай қилиб, чет элда пайдо бўлган мавжуд назарий ишланмалар, биринчи навбатда, корхоналарнинг тўпланган амалий тажрибасига асосланди. Аммо бу тажриба шунчалик ноаниқ ва зиддиятли эдики, у ягона диверсификатсия контсептсиясини ишлаб чиқишга халақит берди. Шу сабабли, ҳозирги кунга қадар диверсификатсиянинг назарий асослари жуда турлича ва универсалликка эга эмас, бу эса ўз навбатида уни амалда қўллашни қийинлаштиради.
Иқтисодий мавзулар бўйича рус адабиётларини ретроспектив таҳлил қилиш ўрганилаётган ҳодисанинг биринчи эслатмасини 70-80 йилларнинг манбаларида топишга имкон берди. ХХ аср ва Ғарб иқтисодиётига хос хусусият. Иқтисодиётнинг бозор ислоҳотлари маҳаллий корхоналар фаолиятида диверсификатсияни вужудга келиши ва ривожланишининг шарти бўлди. Ушбу даврда диверсификатсия қилиш корхоналарнинг иқтисодий эркинлиги даражасининг ошиши билан боғлиқ бўлди. Илгари, саноатнинг қаттиқ ихтисослашуви энг кенг тарқалган эди, аммо кучли рақобат шароитида омон қолиш ва ривожланиш мақсадида россиялик ишлаб чиқарувчилар ўртасида иқтисодий фаолият эркинлиги пайдо бўлиши билан бозорнинг турли стратегияларини, шу жумладан диверсификатсиялашнинг ҳар хил турларини қўллаш зарурати кескин ўсди. Россиянинг кўплаб корхоналари ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш стратегиясини танлашни бошладилар, корхоналар эса диверсификатсия стратегияларидан фаолроқ фойдаланишни бошладилар, уларнинг иқтисодий ҳолати бозорда самарали ишлайдиган рақобатчилардан анча паст эди. Шундай қилиб, иқтисодиётнинг кўп тармоқларига, шу жумладан сут корхоналарига хос бўлган салбий иқтисодий шароитлар турли диверсификатсия стратегияларини қўллаш учун зарур шартларга айланди.
Шунга кўра, бозорга ўтишдан олдин, иқтисодий адабиётда диверсификатсия муаммоси фақат капиталистик иқтисодиётнинг ўзига хос хусусияти сифатида кўриб чиқилган ва 90-йилларнинг бошидан бери. ХХ аср ва ҳозирги кунга қадар тадқиқот бошланди ва иқтисодиётнинг турли соҳаларига оид ушбу муаммога бағишланган илмий нашрлар нашр этилди. Шундай қилиб, диверсификатсия соҳасида махсус тадқиқотлар ўтказиш ва турли соҳаларда, шу жумладан сут саноатида дастлабки ички ривожланишнинг пайдо бўлиши табиий ҳодиса бўлиб, унинг долзарблиги аниқ эди.
Бироқ, тадқиқот бошида маҳаллий иқтисодчилар Ғарб олимларининг диверсификатсияга бағишланган ишларига кўпроқ мослашдилар. Улар ўрганилаётган ҳодисани маҳаллий иқтисодиётнинг ишлаш шароитлари билан боғлиқ ҳолда баҳолашни хоҳлашди. Ушбу муаммо нисбатан янгилиги ва турли соҳалардаги корхоналарда диверсификатсия стратегияларини амалга оширишда зарурий тажрибанинг йўқлиги сабабли ҳозирги кунгача долзарб бўлиб қолмоқда.
Ҳозирги вақтда Россиянинг саноат корхоналарида ва иқтисодиёт тармоқларида ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш учун турли шарт-шароитлар яратилган. Россия иқтисодиёти корхоналари учун ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш йўналишларини излаш қуйидаги ҳолатлар билан боғлиқ.
Биринчидан, Совет режали иқтисодиёти ишлаб чиқаришнинг ихтисослашиши бўйича дунёда этакчи ўринлардан бири учун курашди ва жуда катта якка маҳсулотларни яратди. Янги иқтисодий шароитларга мослашиш зарурати объектив равишда яратилган ишлаб чиқариш потентсиалидан фойдаланишнинг энг фойдали соҳаларини излашга мажбур қилади.
Иккинчидан, ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш - бу капиталнинг тармоқлараро тўлиб тошиши воситаси, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларни оптималлаштириш усули, алоҳида корхоналар ва ишлаб чиқаришларнинг, умуман иқтисодиётнинг рақобатдошлигини ошириш воситаси [54].
Сўнгги пайтларда тобора кўпроқ маҳаллий корхоналар ўз фаолиятини диверсификатсия қилишга интилмоқда. Давлатимиз томонидан яратилган шароитларга қарамай, мамлакатимизда диверсификатсия жараёни рўй бермоқда. Россияда амалга оширилган ислоҳотларнинг бутун даври мобайнида ушбу жараённи қўллаб-қувватлашга йўналтирилган оқилона давлат сиёсати амалга оширилишини кўрсатувчи бирон бир қонун ҳужжати мавжуд эмас. "Молиявий ва саноат гуруҳлари тўғрисида" 1995 йил 30 ноябрдаги 190-ФЗ-сонли Федерал қонуни кўп тармоқли хўжалик бирлашмаларига бир қатор афзалликларни берадиган ва саноат ва банк капиталларини бир-бирига яқинлаштиришга қаратилган ягона ҳужжат эди, аммо у 2007 йилда бекор қилинган.
Шу билан бирга, бизнинг мамлакатимизда ушбу соҳада ҳам амалий, ҳам назарий тажриба ҳали тўпланмаган. Муваффақиятни баҳолаш қийин бўлган диверсификатсиялашнинг баъзи шакллари намоён бўлишининг фақат алоҳида намуналари мавжуд. Аммо чет эл назарий ишланмалари бизнинг шароитимизга қандай тегишли бўлса, буни аниқ аниқлашнинг имкони йўқ.
Корхоналарни диверсификатсия қилиш муаммоси бўйича маҳаллий ва хорижий муаллифларнинг илмий қарашларини ўрганиш шуни кўрсатдики, диверсификатсиянинг кўплаб таърифлари иқтисодий адабиётларда учрайди, уларнинг асосийлари 1.1.3 жадвалда келтирилган [2, 3, 11, 19, 20, 21, 44, 46, 50, 60, 64, 68, 70, 81.83.94, 103, 109, 111, 113, 117].
1.1.3-жадвал - "диверсификатсия" тушунчасининг асосий таърифлари

Автор, источник	Трактовка
Е.Жулина Диверсификация деятельности предприятий	Расширение номенклатуры товаров, производимых отдельными предприятиями,объединениями
Большой экономический словарь	Расширение номенклатуры товаров, производимых предприятием, направленное на получение экономической выгоды от комбини­рования производства
Большой экономический словарь под ред. А. Н. Азраиляна	Распределение инвестируемых и ссужаемых денежных капиталов между различными объектами вложений с целью снижения риска возможных потерь капитала. Расширение активности крупных фирм, объединений, предприя­тий и целых отраслей за рамки основного бизнеса, под которым понимается производство товаров и услуг, имеющих максималь­ные доли в чистом объёме продаж по сравнению с другими вида­ми выпускаемой продукции. Важнейшая составная структуры современной рыночной эконо­мики. Стимулирует стремление фирм в условиях конкуренции упрочить свое положение на рынке, своевременно отреагировать на изменение экономической конъюнктуры, обеспечить эффек­тивность своей деятельности. При этом фирмы из специализиро­ванных превращаются во многоотраслевые комплексы- конгломераты, составные части которых не имеют функциональ­ных связей
Зайцев Н.Л. Краткий словарь экономиста	Расширение сферы экономической деятельности предприятия, объединения или отрасли в целях увеличения номенклатуры про­дукции и повышения доли новой продукции в общем объеме про­изводства, что ведет к переориентации стратегии товарной поли­тики для укрепления положения на рынке сбыта
Титов В.И. Экономика организации (предприя­тия)	Увеличение числа разнообразных рынков, обслуживаемых от­дельной индивидуальной фирмой
Лузгина О.А. Диверси­фикация производства: целесообразность и про­блемы.	Распространение хозяйственной деятельности предприятия на но­вые сферы: расширение ассортимента и видов производимых то­варов (услуг), изменение географической сферы деятельности и др. В более узком аспекте под диверсификацией понимается про­никновение капитала организации в отрасли, которые не имеют прямой производственной связи или функциональной зависимо­сти с основной сферой ее деятельности
Медведев В.А., Абалкин Л.И., Ожерельев О.И. и др. Политическая эконо­мика	Проникновение крупных монополий в отрасли, не имеющие пря­мой производственной связи или функциональной зависимости от основной отрасли их деятельности
Большая советская эн­циклопедия	Расширение значительного числа модификаций одной и той же продукции. Отвечает тем или иным интересам отдельных потре­бителей. Используется на рынках со стабильным спросом и пред­ложением и жесткой конкуренцией со стороны предложения

1.1.3-жадвалнинг давоми

Паскье М. Диверсифика­ция и эффективность	Процесс распределения инвестируемых средств между различны­ми объектами вложения, которые непосредственно не связаны между собой. Стратегия уменьшения риска посредством распре­деления инвестиций между несколькими рискованными активами
Мескон М.Х., Хедоури А.Х. Основы менедж­мента	Одновременное развитие многих, не связанных друг с другом ви­дов производства, расширение ассортимента производимых изде­лий
Федько В.П, Федько Н.Г. Основы маркетинга	Стратегия маркетинга, при которой создаются множества новых разновидностей продукта (или видов деятельности фирмы), за­полняющие реальные рыночные ниши
Ожегов С.И. Словарь русского языка	Одновременное развитие многих, не связанных или слабо связан­ных друг с другом видов производства, расширение объемов дея­тельности, номенклатуры продукции и услуг, ассортимента про­изводимых изделий в масштабе государства, отрасли, региона, предприятия
Цай Т.Н., Грабовой П.Г., Марашда Бассам Сайел. Конкуренция и управле­ние рисками на предпри­ятиях в условиях рынка	Распределение инвестируемых или ссужаемых денежных капита­лов между различными объектами вложений с целью снижения риска возможных потерь капитала или доходов от него
Карлофф Б. Деловая стратегия	Пополнение ассортимента изделиями, которые с технической и/или маркетинговой точки зрения похожи на существующие то­вары фирмы
Богомолова И.П., Романова А.И., Толкачева С.В. Методические аспекты диверсификации предприятий хлебопекарной промышленности: теория, методология, практика.	Процесс целенаправленных изменений функционирования хозяйствующего субъекта, осуществляемых всеми, законодательно разрешенными, способами (методами, механизмами) путем проникновения в различные области экономики с целью минимизации потерь, превентивного предотвращения рисков деятельности, включая банкротство, для обеспечения устойчивого экономического развития
Смит А. Исследование о природе и причинах бо­гатства народов	Расширение объектов деятельности, номенклатуры продукции, производимой отдельными предприятиями. В основе диверсифи­кации лежат экономические выгоды комбинированного производ­ства, а также возможность «выживания» в условиях быстрого из­менения конъюнктуры рынка
Толковый словарь тер­минов по корпоратив­ным отношениям и цен­ным бумагам	Расширение ассортимента путем выпуска новых товаров в допол­нение к существующим
Алаев Э.Б. Социально­экономическая геогра­фия: понятийно­ терминологический сло­варь	Процесс возрастания мощности компонентной структуры геогра­фического образования
Кунц Р.М. Стратегия ди­версификации и успех предприятия	Пополнение ассортимента фирмы новыми изделиями, которые не связаны с выпускаемыми ныне, но могут вызвать интерес суще­ствующей клиентуры

1.1.3-жадвалнинг охири

Тарасевич В.М. Ценовая политика предприятия	Расширение номенклатуры выпускаемой продукции, без какой либо связи с ранее выпускаемой продукцией
Сальников В.А., Галимов Д.А. Конкурентоспособ­ность отраслей россий­ской промышленности - текущее состояние и перспективы	Производство товаров, на современном уровне удовлетворяющих потребности
Фатхутдинов Р.А. Кон­курентоспособность ор­ганизации в условиях кризиса: экономика, маркетинг, менеджмент	Создание товаров-дополнителей
Амбарцумов А.А., Стре- ликов Ф.Ф. 1000 терми­нов рыночной экономи­ки	Одна из форм концентрации капитала, связанная с проникновени­ем ранее специализированных фирм (промышленных, транспорт­ных, строительных, финансовых и т.д.) в другие отрасли произ­водства, сферы услуг и т.д.
Авторское уточненное определение	Процесс расширения сферы деятельности хозяйствующего субъ­екта, направленный на упрочение его положения в конкурентной борьбе и своевременное реагирование на изменение экономиче­ской конъюнктуры, осуществляемый с целью обеспечения устой­чивого экономического развития, минимизации потерь, переме­щения капитала из традиционных или малоприбыльных видов де­ятельности в новые и перспективные, снижения рисков и укреп­ления положения на рынке

Шундай қилиб, ўрганилаётган иқтисодий категориянинг семантик таркибини аниқлаштириш керак бўлади. Аммо қийинчилик шундаки, диверсификатсия бу аниқ белгилаб бўлмайдиган контсептсия.
Шуни таъкидлаш керакки, луғатда ва шунга мос равишда илмий адабиётда диверсификатсия жуда бошқача маъноларда кўриб чиқилади [6, 27]. Уларнинг аралашиши иқтисодий фаолиятни ташкил этишнинг турли шаклларини ривожлантириш ва қайта қуриш билан бирга келадиган иқтисодий жараёнларнинг аралаш баҳосини келтириб чиқаради. Баъзи таърифлар, асосан, фирмаларнинг ташқи, спекулятив равишда қўлга киритилган хусусиятларини акс эттириши билан тавсифланади. Мақсадлар, сабаб-оқибат муносабатлари ва оқибатларнинг силжиши таърифлар иш бермаслигига олиб келади - улар ушбу атама муҳим бўлган чегараларни белгиламайдилар, ишлаб чиқаришнинг интегратсиялашуви ёки комбинатсиясидан диверсификатсияни аниқламайдилар. Бошқа таърифлар корхоналарнинг молиявий барқарорлигини олдини олиш воситаларидан бирини тавсифлайди ва уларни қўллаш торлиги туфайли формулада тўлиқ деб даъво қила олмайди.
Турли олимларнинг ўрганилган контсептсиясини аниқлаш бўйича нуқтаи назарни кўриб чиқинг.
Катта иқтисодий луғатда А.Н. Азрилиян диверсификатсия турларига қараб бир нечта таърифларни тақдим этади, хусусан:
1) хилма-хиллик, кўп қиррали ривожланиш;
2) инвеститсия қилинган ёки қарзга олинган пул капиталини эҳтимолий йўқотиш ёки ундан келадиган даромад хавфини камайтириш мақсадида турли хил инвеститсия объектлари ўртасида тақсимлаш [20].
Замонавий иқтисодий луғат учта жиҳат бўйича диверсификатсияни очиб беради:
1) ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, иқтисодий фойда олиш ва банкротликнинг олдини олиш мақсадида янги турдаги саноатни ривожлантираётган корхона, фирма томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турларини ўзгартириш. Бундай диверсификатсия ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш дейилади;
2) Иқтисодиётга инвеститсия қилинган пулларни йўқотиш хавфини камайтириш ва юқори даромад олиш умидида турли хил объектлар ўртасида тақсимлаш. Бундай диверсификатсия кредит диверсификатсияси деб номланади;
3) моддий диверсификатсия - фаолиятнинг янги шакллари ва соҳаларини ривожлантириш [104].
Биз э. Жулина, О. Катсуба, Т. Мягкованинг нуқтаи назарига қўшиламиз, улар ўз асарларида диверсификатсия ишлаб чиқаришни ривожлантириш ёки янги бозорларга янги маҳсулотлар чиқариш ва бу борада янада мустаҳкам позитсияни излаш туфайли ишлаб чиқаришнинг ўсиши ёки ҳажмининг кўпайишини таъкидламоқдалар [44]. ].
Шундай қилиб, турли олимлар диверсификатсия орқали турли жараёнларни англатади. Шунга қарамай, бир қатор тушунтиришлар билан умумий, кенг миқёсли тушунтириш бериш мумкин. Бу кейинги таҳлил учун асос яратади.
Диверсификатсиянинг умумий таърифи бу иқтисодий фаолиятни янги соҳаларга кенгайтириш (маҳсулот турларини кенгайтириш, тақдим этилаётган хизмат турлари ва бошқалар).
Иқтисодий нуқтаи назардан, диверсификатсия бир вақтнинг ўзида бир-бирига боғлиқ бўлмаган бир нечта ёки кўпгина ишлаб чиқариш ва (ёки) хизматларнинг ривожланиши, маҳсулотлар ва (ёки) хизматларнинг турларини кенгайтиришдир.
Бизнинг фикримизча, ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш асосий ишлаб чиқаришдан ташқари корхона фаолият доирасини кенгайтириш, уни бошқа тармоқларга ва янги товарлар ва хизматлар бозорига кириб бориш жараёнини англатиши керак деб ҳисоблайдиган Магомедов МДнинг фикри ўринлидир. Мен унинг фаолиятининг асосий соҳасига бевосита алоқадор эмасман [65].
Оксфорднинг изоҳли луғатида диверсификатсия, унга янги маҳсулотларни киритиш орқали ишлаб чиқарувчи ёки савдогар томонидан ишлаб чиқариш ёки савдо ҳажмини кенгайтириш деб таърифланади.
Турли хил таърифларни таққослаш бир қатор манбаларда диверсификатсия бир-бирига боғлиқ бўлмаган соҳаларни ривожлантириш, товарлар, ишлар ва хизматлар турларини кенгайтириш сифатида изоҳланади [28, 36, 39, 42, 47, 66, 72]. Аммо шунга ўхшаш жараёнлар диверсификатсиясиз амалга оширилади ва бизнинг фикримизча, уларни намоён бўлиш омили сифатида кўриб чиқиш керак.
Кенг маънода, диверсификатсия таърифи турли хил иқтисодий фаолият турларини ягона корхона тизимида бирлаштириш (сотсиализатсия) жараёнларига ҳамроҳ бўладиган турли хил миқдорий ва сифатий ўзгаришларни тавсифловчи коллектив юкни ўз ичига олади.
Биз ўз нуқтаи назаримизга эга бўлган Ю.А. Токаревнинг таъкидлашича, диверсификатсия қилиш иқтисодий фаолиятнинг бир вақтнинг ўзида ривожланишини тавсифловчи ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклидир. Бир томондан, ушбу шакл ишлаб чиқариш воситаларини номарказлаштиришни акс эттирса, бошқа томондан, турли хил фаолият турларининг контсентратсияси меҳнатнинг ихтисослашуви ва кооператсиясига асосланган. Тўпланган ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви ва контсентратсиясидаги миқдорий ўзгаришлар сифатли сакрашга олиб келади, бу эса ўз маҳсулотини ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг янги шаклида - диверсификатсияда топади.
Биз Н.Л.нинг позитсиясига қўшиламиз. Заитсев, диверсификатсияни "маҳсулот турларини кўпайтириш ва янги маҳсулот улушини кўпайтириш мақсадида корхона, бирлашма ёки соҳанинг иқтисодий фаолияти кўламини кенгайтириш, бу эса савдо бозоридаги мавқеини мустаҳкамлаш учун маҳсулот сиёсатини қайта йўналтиришга олиб келади" деб изоҳлайди [46].
Шундай қилиб, диверсификатсиянинг кўплаб таърифларини иккита контсептсия - "номенклатура (ассортимент)" ва "равшан уланишларсиз", яъни ўрганилаётган контсептсияни талқин қилишига қараб ҳар хил маънога эга таърифлар бўйича гуруҳлаш мумкин.
Диверсификатсия фирмаларга мураккаб иқтисодий шароитда кенг турдаги маҳсулотлар ва хизматларни чиқариш орқали барқарор ишлашга имкон беради: зарар келтирмайдиган маҳсулотларнинг йўқотишлари (вақтинча, айниқса янги маҳсулотлар учун) бошқа турдаги маҳсулотларнинг фойдалари билан тўсиб қўйилади [75].
Бу жараён биринчи навбатда корхона илгари алоқаси бўлмаган янги технологиялар, бозорлар ва ишлаб чиқаришга ўтиш билан боғлиқ; бундан ташқари, корхонанинг ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотлар (хизматлар) ҳам мутлақо янги бўлиши керак ва ҳар доим янги молиявий инвеститсиялар зарур.
Диверсификатсия компания томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг турли хил қўлланилиши билан боғлиқ бўлиб, компаниянинг умумий фаолиятини индивидуал маҳсулотнинг ҳаёт айланишига боғлиқ эмас, балки компаниянинг барқарор ривожланишини таъминлаш билан бирга омон қолиш вазифаларини ҳал қилади. Агар компаниянинг маҳсулотлари жуда тор дастурга эга бўлса, у ихтисослашган; агар улар турли хил иловаларни топсалар, демак бу кўп қиррали компания [61]. Бироқ, бозор шароитида корхонани у ёки бу турга таснифлаш ҳозирги вақт учун мутлақо узоқ ва узоқ муддатли бўлади, чунки вақт ўтиши билан ихтисослашган корхона диверсификатсияланган корхонага айланиши мумкин ва аксинча.
Шуни ёдда тутиш керакки, диверсификатсия қилишнинг асосий вазифаси ташқи муҳитдаги ўзгаришларга мослашишдир ва у бозорнинг маҳсулот, иш ва хизмат турларига ёки бошқа шаклига бўлган эҳтиёжига қараб белгиланадиган таркибий сиёсатнинг аниқ мақсадларига айланади [96].
Тадқиқотда диверсификатсияни объектив иқтисодий ҳодиса сифатида ўрганиш нега диверсификатсия каби мураккаб жараёнга эҳтиёж борлиги ва унинг сабаблари нима деган саволга жавоб беришга имкон берди. Ҳар қандай компания фаолиятининг идеал варианти бу аниқ кўрсаткичлар бўйича компаниянинг турли хил прогнозларидан олинадиган мумкин бўлган муваффақиятсизликлар ва самарадорликнинг пасайишининг олдини олишдир. Хилма-хилликка бўлган эҳтиёжни исталган ва мумкин бўлган унумдорлик даражаси ва компания натижасида эришилган даражани таққослаш орқали аниқлаш мумкин. [105, 109]. Ўз ҳаракатларини келажак учун режалаштирмайдиган (ёки режалаштира олмайдиган) камроқ муваффақиятли компаниялар учун самарадорлик кўрсаткичларидаги бундай фарқнинг биринчи белгиси кўпинча буюртмалар портфелининг қисқариши ёки ишлаб чиқаришдаги бўш имкониятлардир.
Ҳар бир алоҳида ҳолатда, диверсификатсиянинг бир қатор сабаблари муҳим рол ўйнаши мумкин, аммо бошқа сабабларнинг заиф таъсири охир-оқибат муаммонинг бошқа эчимига олиб келиши мумкин. И. Ансоффнинг фикрича, диверсификатсия стратегияларига эҳтиёжнинг асосий сабаби самарадорлик ва самарадорликнинг тегишли даражасининг этишмаслиги.
Диверсификатсиянинг барча сабаблари корхона самарадорлигини нафақат ҳозирги пайтда ёки яқин келажакда, балки узоқ муддатли истиқболда ошириш истагидан келиб чиқади [49].
Диверсификатсия биринчи навбатда корхоналарнинг иқтисодий фойдаларига, хусусан, рақобатнинг кучайиши, иқтисодиётнинг глобаллашуви ва пасайиш каби инқироз омилларининг таъсирини кучайтиришга асосланган.
асосий бизнес турининг рентабеллиги ва бошқалар. ва юмшатиш. Диверсификатсияланган ишлаб чиқаришнинг афзалликлари корхонага бир ҳил маҳсулот ишлаб чиқарадиган корхоналар эришиб бўлмайдиган мақсадларга эришишга имкон беради,

- * Возможные преимущества использования стратегии диверсификации — -- - -
7^ г	ъч
1 [ 1 | ж 1 1 ж ^1 1 1 | 1 [ 1 | ; 1	Укрепление своего положения в конкурентной борьбе	1 [ [ 1 Ж 1 1 [ ; 1 1 [ 1 | ^1 1 ^1 1 ^1 1
	Выравнивание отраслевых сезонных колебаний
	Снижение рисков
	Рационализация размещения свободных денежных средств
	Компенсирование падения сбыта на одном рынке за счет увеличения его на других рынках
	Выравнивание денежных потоков
	Смягчение последствий экономических кризисов
	Обмен технологиями
	Снижение издержек
	Улучшение финансовых результатов предприятия
	Снижение зависимости от коньюнктуры рынка

қуйидагича схематик тарзда тасвирланиши мумкин (1.1.1-расм).

1.1.1-расм - Стратегиядан фойдаланишнинг мумкин бўлган афзалликлари

диверсификатсия
Диверсификатсия тушунчаси ва иқтисодий моҳиятини кўриб чиқишни якунлаб, биз ушбу иқтисодий тоифанинг аниқ таърифини тузамиз. Бизнинг тушунчамизга кўра, диверсификатсия - бу иқтисодий субъектнинг рақобат курашидаги мавқеини мустаҳкамлашга ва иқтисодий вазиятнинг ўзгаришига ўз вақтида жавоб беришга йўналтирилган, иқтисодий барқарор ривожланишни таъминлаш, йўқотишларни минималлаштириш, капитални анъанавийдан узатиш. ёки хатарларни камайтирадиган ва бозор мавқеини мустаҳкамлайдиган янги ва истиқболли фаолиятнинг рентабелли турлари.
Шундай қилиб, диверсификатсия моҳияти ва мазмунини иқтисодий категория сифатида кўриб чиқишда, диверсификатсия турларини таснифлашга алоҳида эътибор бериш керак.
1.2 диверсификатсия шакллари ва турларини таснифлаш, уларнинг асосий хусусиятлари
Замонавий бозор шароитида ушбу контсептсиянинг ранг-баранг ва кўп қиррали ифодаланишига қарамай, диверсификатсиянинг юқоридаги таърифлари унинг семантик моҳиятини бузмайди, гарчи у бироз ўзгартирилиши мумкин. Шу билан бирга, ушбу жараённи ривожлантириш мақсадлари, рағбатлари ва йўналишлари каби диверсификатсия қилишнинг таркибий қисмларини тушунишда фарқлар мавжуд. Иқтисодий ҳодиса сифатида диверсификатсиянинг моҳиятини аниқлашга ёндашувлар кўплиги унинг турли хил шакллари, турлари ва турларининг мавжудлигини олдиндан белгилаб берди, бу эса муаллифга ўрганилаётган тушунчанинг тасниф хусусиятларини ишлаб чиқишга имкон берди (1.2.1-жадвал).
1.2.1-жадвал - Таснифлашнинг таснифлаш белгилари

Классифи­кационный признак	Форма диверсификации	Преобладающая форма организации производства
По широте охвата тер­ритории	Узкая	Распространение деятельности предприятия в пределах национальной социально­ экономической системы (ООО «ЭкоНиваАгро»)
	Широкая	Проникновение в международные производ­ственные системы (ОАО «ГАЗПРОМ»)
По отноше­нию к видам деятельности	Связанная	Новая область деятельности компании, обуслов­ленная уже существующими областями бизнеса (ОАО «Вимм-Билль-Данн Продукты Питания»)
	Несвязанная	Развитие продуктов или рынков, не связанных с основной деятельностью компании, выражаю­щееся в переходе предприятия в область, отлич-
		ную от той, в которой на данный момент оно существует, к новым технологиям и потребно­стям рынка (группа компаний «ГУТА»)
	Вертикальная	Инвестиции в технологии, связанные с различны­ми стадиями обработки одного продукта (ОАО «Белстар-агро»)
	Г оризонтальная	Расширение ассортимента продукции товарами- аналогами для повышения интереса к ним у по­купателей (ЗАО «Молвест»)
	Концентрическая	Расширение ассортимента путем выпуска новых товаров схожих по своим свойствам с уже суще­ствующими образцами продукции (ОАО МК «Воронежский»)
	Производствен­ная диверсификация	Получение экономической выгоды от комбини­рования производства (ОАО «Белстар-агро»)
	Многоотраслевая диверсификация	Набор отраслей и сфер деятельности одной структуры (Холдинг «Группа Мегаполис»)
	Диверсификация банковская	Размещение банковских активов среди возмож­но большего круга заемщиков с целью сокраще­ния вероятности потерь от несостоятельности заемщиков (ОАО АКБ “Связь-Банк”)
	Диверсификация военного и граж­данского произ­водства	Создание смешанных команд из военных и гражданских инженерных специалистов (ЗАО «Авиастар-СП»)
	Диверсификация производства	Одновременное развитие многих, прямо не свя­занных друг с другом видов производства (ОАО «Прогресс»)
	Диверсификация потребителей	Ориентация на выявление потенциальных по­требителей, укрепление связей с ними и упроче­ние их лояльности в дальнейшем («Нестле»)
	Диверсификация продукции	Расширение числа разновидностей и модифика­ций одного и того же продукта (ОАО "Холод")
	Диверсификация экономической деятельности	Распространение интересов крупных организа­ций и целых отраслей за пределы основного бизнеса, под которым понимается производство товаров, имеющих максимальную долю в объе­ме продаж относительно других видов выпуска­емой продукции (Группа компаний «СУ-155»)
	Диверсификация инвестиций	Распределение вложений между различными объектами инвестирования с целью снижения риска возможных потерь капитала или доходов от не­го (ОАО «Сбербанк России»)

Корхонанинг анъанавий фаолиятига бўлган муносабатга қараб, диверсификатсиянинг иккита асосий тури мавжуд - боғлиқ ва уланмаган (конгломерат). Ўз навбатида, боғлиқ диверсификатсия вертикал ёки горизонтал бўлиши мумкин (1.2.1-расм) [107].

Расм 1.2.1 - Корхонани диверсификатсия қилиш шакллари
Тегишли диверсификатсия - бу мавжуд бизнес йўналишлари (масалан, ишлаб чиқариш, маркетинг, логистика ёки технология) томонидан бошқариладиган компания фаолиятининг янги йўналиши. Тегишли диверсификатсияни ўзаро боғлиқ бўлмаган афзал деб ҳисоблашади, чунки компания ўз фаолият соҳасида ишлайди ва кам таваккал қилади.
Тегишли диверсификатсиянинг қуйидаги учта шакли ажратилган: таъминот бўйича диверсификатсия (тескари). Компанияга киришни таъминлайдиган фаолиятни ривожлантиришни англатади (масалан, бланкалар, ускуналар ишлаб чиқариш ва бошқалар);
рағбатлантиришга диверсификатсия қилиш (тўғридан-тўғри). Чиқиш оқими билан боғлиқ фаолиятни ривожлантиришга (масалан, транспорт, этказиб бериш, таъмирлаш, техник хизмат кўрсатиш);
горизонтал диверсификатсия. Бу аллақачон ишлаб чиқарилган ассортиментни тўлдирадиган ўрнини босувчи маҳсулотлар ёки маҳсулотларни ишлаб чиқишни ўз ичига олади [44].
Агар тўпланган кўникмалар ва технологияларни бошқа таркибий қисмга топшириш мумкин бўлмаса ва ўсиш ва ривожланиш учун жуда кўп имконият бўлмаса, компания ўзаро боғлиқ бўлмаган диверсификатсияга мурожаат қилиши мумкин.
Алоқадор бўлмаган диверсификатсия деганда, компаниянинг асосий фаолиятига алоқадор бўлмаган маҳсулотлар ёки бозорларнинг ривожланиши ва корхонанинг ҳозирги мавжуд бўлганидан янги технологияларга ва бозор эҳтиёжларига ўтишида намоён бўлади. Ушбу турдаги диверсификатсия кўпроқ фойда олишга ва тадбиркорлик хатарларини минималлаштиришга қаратилган. Ушбу стратегиядан фойдаланган ҳолда ихтисослашган корхоналар кўп қиррали конгломерат комплексларига айлантирилади, уларнинг таркибий қисмлари бир-бири билан функтсионал алоқаси йўқ.
Боғланмаган диверсификатсия боғлиқ бўлганидан кўра мураккаброқдир. Компания ўрганилмаган рақобат майдонига кириб борар экан, янги технологиялар, ишларни ташкил этиш усуллари ва усулларини ва илгари учрамаган кўп нарсаларни ўзлаштириш зарурати пайдо бўлди. Шунинг учун бундай вазиятда хавф анча юқори. Бундай диверсификатсияга мисол сифатида постсовет ҳудудидаги барча мамлакатлар киради. Қайта қуриш ва кооперативлар даврида мамлакатнинг кўплаб аҳолиси кийим-кечак, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқариш билан шуғулланишган ва шу билан бирга чет элдан маҳсулотлар ва товарлар этказиб бериш билан шуғулланишган. Шу муносабат билан шуни таъкидлаш мумкинки, постсовет ҳудудидаги космик аҳолининг кўп қисми ўзаро боғлиқ бўлмаган диверсификатсиянинг ижобий ва салбий томонларини ҳис қилди.
Боғланмаган диверсификатсия қуйидаги асосий йўллар билан амалга оширилади: янги ишлаб чиқаришнинг бошқа тармоғини яратиш ёки ўз улушини сотиб олиш орқали мавжуд корхоналарни сотиб олиш орқали [110].
Амалиётда кенг тарқалган, боғлиқ ёки боғлиқ бўлмаган диверсификатсия, шунингдек маҳаллий, тажрибавий микро-диверсификатсия кенг қўлланилади. Иккинчиси кейинчалик мустақил ишлаб чиқариш бирлигида шаклланиши мумкин бўлган кенг миқёсли диверсификатсиянинг индивидуал элементларини киритиш шаклида амалга оширилади. Бу кейинчалик янги кенг кўламли ишлаб чиқаришга ҳаёт бағишлаши мумкин бўлган кичик, кичик тажриба.
Алоқадор бўлмаган диверсификатсия қилиш учун стратегик иқтисодий зоналар ўртасида мувофиқлаштириш талаб қилинмайди. Шундай қилиб, бошқарув харажатлари компания портфелидаги бундай зоналар сонига кўпаяди. Бундан фарқли ўлароқ, тегишли диверсификатсия қилинган компаниялар иқтисодий фаолият соҳалари сони ва улар ўртасидаги зарур мувофиқлаштириш даражасига қараб кўпаяди. Ушбу ортиб борувчи харажатлар боғлиқ диверсификатсия туфайли юқори даромадларни йўқ қилиши мумкин.
Шундай қилиб, уланган ва уланмаган диверсификатсия ўртасидаги танлов диверсификатсиялашда рентабелликни ва менежментнинг қўшимча харажатларини таққослашга боғлиқ (1.2.2 жадвал) [11].
1.2.2-жадвал - уланган ва ўзаро боғлиқ бўлмаган ажратишнинг афзалликлари ва камчиликлари
Сифифизатсия

Стратегия ди­версификации	Связанная	Несвязанная
Преимущества	Относительно небольшие риски отрицательного исхода; использование имеющихся мощностей и других ресурсов; сравнительно небольшие капиталовложения; совместное использование ресурсов, и как следствие сни­жение издержек; традиционные каналы сбыта могут быть использованы для продвижения на рынок новых продуктов.	Распределение рисков; использование избыточной наличности или доходов; постепенное избавление от име­ющегося малодоходного бизнеса.
Недостатки	Возможная перегрузка про­изводственных мощностей; снижение возможности опе­ративной адаптации предприя­тия в условиях изменения конъюнктуры рынка.	Затраты на освоение новых техно­логий, обучение сотрудников, коор­динацию между различными направ­лениями деятельности предприятия; высокие риски в связи с неизу- ченностью специфики нового рынка.

Компаниянинг асосий ютуқлари ва ютуқлари кенг саноат ва тижорий вазиятларда ишлатилиши мумкин бўлган ҳолларда, шунингдек бошқарув харажатлари ресурсларни тақсимлаш ёки энг яхши тажрибаларни топшириш учун талаб қилинадиган қийматдан ошмаган тақдирда, тегишли диверсификатсияга эътибор қаратиш керак. Худди шу мантиққа кўра, агар асосий фаолият юқори ихтисослашган ва ташқи қўлланишга эга бўлмаса ва бошқарув харажатлари ички бозор стратегиясини амалга ошириш учун зарур бўлган миқдордан ошмаса, компаниялар ўзаро боғлиқ бўлмаган диверсификатсияга эътибор қаратишлари керак.
Ҳудуднинг кенглигига қараб қуйидагилар мавжуд:
миллий ижтимоий-иқтисодий тизим доирасида амалга ошириладиган тор диверсификатсия;
халқаро ишлаб чиқариш тизимларига кириш билан бирга кенг диверсификатсия.
Иккинчиси глобаллашув ва халқаро ишлаб чиқариш ва бизнес тармоқларини яратиш шароитида кенг ривожланган.
Маҳаллий амалиётда горизонтал, вертикал ва консентрик диверсификатсия маълум ривожланишга эга бўлди. Биринчиси, мавжуд ишлаб чиқариш ва бозор потентсиали доирасида ишлаб чиқариш, технологик, этказиб бериш ва сотиш шароитлари жиҳатидан ўхшаш бўлган кўплаб товарларни ишлаб чиқариш. Вертикал диверсификатсия - бу маҳсулот дастурининг "чуқурлиги" (маҳсулот ассортименти ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар бозорини фарқлаш асосида) ўсиши натижасидир. Контсентратсион диверсификатсия янги фаолиятни ташкил этиш ва замонавий технологияларни талаб қиладиган янги маҳсулотлар ишлаб чиқаришга асосланган. У корхоналарнинг бозор имкониятлари тüкенмее яқин бўлган ва бошқа, янада истиқболли бозорларга кириш вазифаси қўйилган ҳолатларда қўлланилади.
Умуман олганда диверсификатсияни ва унинг ўзига хос турларини аниқ ва тизимли равишда тушуниш учун, хусусан, биз ушбу контсептсияни турли мезонлар бўйича таснифлашга мурожаат қиламиз.
Иқтисодиёт луғатларида диверсификатсиянинг ҳар хил турлари келтирилган, улардан ушбу тадқиқот мавзусига мувофиқ қуйидагиларни кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир:
вертикал диверсификатсия - янги технологияларни ривожлантиришга инвеститсия киритиш, маҳсулот ва хизматлар сифатини оширишга йўналтирилган технологик жараённи уларни жорий этиш орқали такомиллаштириш.
горизонтал диверсификатсия - бир хил корхона томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ассортиментини кенгайтириш, мижозларга қизиқишни ошириш учун шунга ўхшаш маҳсулотлар;
консентрик диверсификатсия - мавжуд маҳсулот намуналарига ўхшаш хусусиятларига ўхшаш янги маҳсулотларни чиқариш орқали ассортиментни кенгайтириш;
диверсификатсияланган диверсификатсия - халқ хўжалигининг турли соҳаларига тегишли соҳаларни ягона бошқарув тузилмаси (фирма, корпоратсия) доирасида бирлаштириш;
ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш - корхона фаолиятининг асосий ишлаб чиқариш доирасидан ташқарида, унинг бошқа ишлаб чиқариш тармоқлари ва янги товарлар ва хизматлар бозорларига кириб бориши, кўпинча ўз фаолиятининг асосий соҳасига бевосита алоқадор бўлмаган жараён. Ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш ҳар қандай хўжалик юритувчи субектнинг бозор шароитида муваффақиятли ишлаш эҳтимолини оширишга ёрдам беради; корхона ресурсларидан тўлиқ фойдаланиш; бозорни зарур товарлар ва хизматлар билан тўлиқ тўйинганлиги; антитрест сиёсати;
маҳсулотни диверсификатсия қилиш - бир хил маҳсулот турларини ва модификатсиясини кўпайтириш. Маҳсулотни хилма-хил диверсификатсия қилиш ҳар хил истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини қондиради. Аммо маҳсулотнинг хаёлий диверсификатсияси ҳам мавжуд, бунда маҳсулотнинг сифат хусусиятлари бир хил бўлиб қолади, фақат дизайн ва қадоқлаш яхшиланади, аммо бозорда бундай маҳсулот янги нарх сифатида юқори нархга таклиф этилади. Ушбу турдаги диверсификатсия барқарор талаб ва таклиф, юқори рақобат бозорларига хосдир;
иқтисодий фаолиятни диверсификатсия қилиш - бошқа маҳсулотлар ва хизматларга нисбатан сотишда энг катта улушга эга бўлган товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш деб тушуниладиган асосий корхонадан ташқарида йирик корхоналар, фирмалар, ташкилотлар ва бутун саноатнинг манфаатларини ёйиш [20]. Замонавий иқтисодий тизимнинг ажралмас қисми, компанияларнинг рақобатда ўз позитсияларини мустаҳкамлаш, иқтисодий вазиятдаги ўзгаришларни олдиндан кўриш, уларнинг фаолияти самарадорлигини ошириш истаги билан юзага келган. Ушбу диверсификатсия шакли ихтисослашган компаниялардан таркибий қисмлари ўзаро боғлиқ бўлмаган ўз таркибига эга бўлган кўп тармоқли конгломератларга ўтиш билан тавсифланади.
Вертикал диверсификатсия деганда вертикал интегратсия тушунилади, бу уни барча ишлаб чиқариш қисмларини ягона технологик жараёнга бирлаштириш билан боғлайди. Вертикал интегратсия турли даражадаги қайта ишлаш маҳсулотларини ишлаб чиқаришни таъминлайди ва бу вертикал диверсификатсия учун асос бўлади. Уни қўллаш учун зарур шартлар: етарлича бой ассортимент йўқлиги, хом ашё нархининг кўтарилиши ва бошқалар. Ушбу диверсификатсия қилиш тури корхоналар ўзларини воситачилар ва этказиб берувчиларнинг иши билан боғлиқ кутилмаган хатарлардан ҳимоя қилиш учун фойдаланади. Вертикал диверсификатсия Япония ва Америка компанияларида кенг қўлланилади. Унга вертикал интегратсиянинг иккита "юқорига" ва "пастга" жараёнлари параллел равишда ривожланиши мумкинлиги характерлидир. Интегратсия "юқорига" содда ишлаб чиқаришдан мураккаброқ маҳсулотга ўтиш деган маънони англатади, "пастга" интегратсия эса ўз маҳсулотини кенгайтириш ва тадқиқотлар ўтказиш орқали мураккаб маҳсулотларни ишлаб чиқаришдан соддалаштирилган ишлаб чиқаришга ўтиш билан тавсифланади. Вертикал диверсификатсия ишлаб чиқаришнинг тармоқлараро даражада контсентратсияси, иқтисодий фаолиятдаги таркибий ўзгаришлар, яъни кооператсия билан боғлиқ.
Вертикал диверсификатсия жараёнида алоҳида тармоқлар корпоратсиялар ёки конгломератларни ташкил этадиган мураккаб диверсификатсияланган комплексларга айланади.
Корхона турли даражадаги қайта ишлашнинг бир нечта маҳсулотини ишлаб чиқарганда, уларнинг ҳар бири ҳар хил мақсадга эга бўлган ва шунга мос равишда ҳаётий тсикл бошқача бўлган тақдирда вертикал интегратсия вертикал диверсификатсияга айланишини ҳисобга олиш муҳимдир. Агар вертикал интегратсия орқали корхона турли даражадаги қайта ишлаш маҳсулотларини ишлаб чиқарса, лекин шунга ўхшаш мақсадга эга бўлса, унда бундай вазиятда маҳсулотнинг ҳаёт айланиши бир хил бўлиб қолади ва шунга мос равишда диверсификатсиянинг асосий таъсирларидан бирига эришилмайди - маҳсулотларнинг ҳаёт айланиши ўзгаради. Шундай қилиб, агар компания контейнер ишлаб чиқарувчисига пластмассани сотиш ўрнига пластик идиш ишлаб чиқарса, бу пластикдан якуний фойдаланиш хусусиятини ўзгартирмайди, шунинг учун диверсификатсия самарасига эришилмайди. Шу билан бирга, вертикал интегратсияни амалга оширишни тавсифловчи савдо ҳажми ва қўшилган қиймат нисбати паст бўлади.
Корхонада турли даражаларда амалга оширилган харидлар ҳажми вертикал интегратсия даражасини визуал равишда тавсифлайди. Ўз-ўзидан ишлаб чиқаришни рағбатлантириш - юқори сифатли маҳсулот. Бироқ, вертикал диверсификатсия парчаланишнинг фойдалилигини тавсифловчи камчиликлардан холи эмас. Компания энди ўз маҳсулотининг истеъмолчиларини мустақил равишда излашга мажбур бўлмаганда, унинг сифати кескин пасаяди ва нарх ошади. Шундай қилиб, вертикал интегратсия харажатлари ва мувозанатсизлаштириш босқичидаги йўқотишларни, шунингдек қайта тикланиш харажатларини ҳисобга олган ҳолда, ишлаб чиқариш жуда қимматга айланади.
Турли соҳалардаги этакчи корхоналар тажрибасини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, интегратсиялашган компанияларнинг даромадлилик даражаси қарийб 7% ни ташкил этади, оператсион йўналтирилган компаниялар учун эса бу кўрсаткич 4% ни ташкил қилади. Вертикал интегратсиялашган компаниялар икки ёки уч даражадан иборат бўлишини ҳисобга олсак, уларнинг ҳар бири алоҳида корхона сифатида ўртача 2,33 - 3,5% ни ташкил қилади.
Баъзи ҳолларда, асосий бўлмаган тармоқларни ташлаб, асосий тармоқларни самаралироқ ташкил этиш тавсия этилади, чунки улар бошқалар билан таққослаганда ихтисослашганлиги сабабли йўқотишларни қоплай оладилар. Бу парчаланиш ҳозирги вақтда глобал тендентсияга айланганлигини ва кўплаб корхоналар ўзларининг бутловчи буюмлари ва материалларини ишлаб чиқаришдан ва сотишдан кейинги хизматлардан воз кечишга қарор қилганликлари билан изоҳланади. Асосий бўлмаган ишлаб чиқаришни истисно қилиш белгиланган харажатларни камайтириши ва сотиб олиш ва сотиш сиёсатининг самарадорлигини ошириши мумкин. Маблағларни қайта тақсимлаш менежментга асосий ишлаб чиқаришни ривожлантиришга йўналтириш ва менежментни янада муваффақиятли қилиш имкониятини беради. Баъзи муаллифларнинг фикрига кўра вертикал интегратсия фақат номукаммал бозорларда самарали бўлади. Агар биз мукаммал бозор ва мукаммал рақобатни кўриб чиқсак, унда вертикал равишда интегратсиялашган компания ўз фаолиятининг паст самарадорлиги туфайли, ўз тузилмасининг ўрта бўғинларида узоқ муддатли харажатларни минималлаштириш туфайли иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлмайди.
Горизонтал диверсификатсия кўпинча янги технологиялар турларининг ривожланиши ва янги маҳсулот турларининг чиқарилиши билан боғлиқ бўлиб, унга қуйидаги шартлар хос деб ҳисоблаймиз:
янги ва асосий бўлмаган маҳсулотларни ишлаб чиқариш, бу эса корхона юқори рақобат шароитида ишлаётганида анъанавий маҳсулотларни сотишни сезиларли даражада оширишга ёрдам беради;
аллақачон яратилган савдо каналлари янги маҳсулотларни сотиш учун ишлатилиши мумкин;
корхонанинг асосий фаолияти турғунлик босқичида.
Шундай қилиб, янги технологияларни ишлаб чиқиш ва маҳсулотлар турини кенгайтириш, корхоналар ўз фаолияти самарадорлигини оширишга ва қўшимча даромад олишга интилмоқда. Шу билан бирга, горизонтал диверсификатсия бу муҳим маркетинг тадқиқотларини, мавжуд бўлган барча ишлаб чиқариш тсиклини жиддий иқтисодий таҳлил қилишни талаб қиладиган узоқ муддатли чорадир.
Конгломератсияни диверсификатсия қилиш компаниянинг асосий ишлаб чиқариш билан бевосита боғлиқ бўлмаган соҳаларга кириши билан амалга оширилади, бунинг учун қуйидаги шартлар энг мос келади:
маҳсулотни сотиш ҳажми ва асосий фаолиятдан олинадиган даромаднинг пасайиши тендентсияси;
ушбу ташкилотнинг маҳсулотлари сотиладиган бозорнинг тўйинганлиги [34].
Шундай қилиб, конгломерат диверсификатсиясининг намоён бўлиши - бу сутни шарбатни қуядиган ўсимлик сотиб олишидир. Воронеж ва мамлакатимизнинг бошқа минтақаларидаги этарлича катта миқдордаги саноат корхоналари асосий бўлмаган фаолият билан шуғулланишлари керак, хусусан савдо-сотиқ билан шуғулланадилар ва асосий бўлмаган маҳсулот ишлаб чиқарадилар. Юқори рентабелликга эга ривожланаётган соҳаларда устунликни қўлга киритиш истаги конгломерат диверсификатсиясини қўллаш учун рағбат бўлиши мумкин.
Контсентратсион диверсификатсия кўплаб маҳаллий ва хорижий корхоналар томонидан ўзлаштирилди. Биринчидан, бу минимал молиявий инвеститсиялар билан чекланиб қолиш ва анъанавий маҳсулотларнинг ҳаёт айланиши пасайиш даврида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга талабнинг қисқа муддатли ўсишини таъминлаш имконияти билан боғлиқ. Бундай ҳолда, янги маҳсулотлар бозорда жуда юқори рақобатдош нархларда таклиф қилиниши мумкин. Бундай диверсификатсияга мисол био-қўшимчалар қўшилган сут маҳсулотларини чиқаришдир.
Бошқа диверсификатсия турлари мавжуд, масалан истеъмолчиларни диверсификатсия қилиш, халқаро илмий-техник алоқаларни диверсификатсия қилиш, банкни диверсификатсия қилиш, мулкни диверсификатсия қилиш, хатарларни диверсификатсия қилиш, ҳарбий ва фуқаролик ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш, муҳандислик фаолиятини диверсификатсия қилиш, қимматли қоғозларга инвеститсияларни диверсификатсия қилиш, диверсификатсия қилиш инвеститсияларни таҳрирлаш ва бошқалар.
Агар корхонанинг ҳозирги ҳолатини таҳлил қилиш натижалари компанияни диверсификатсия қилиш кераклигини кўрсатса, унда бу ҳолда диверсификатсия қилиш имкониятлари қандай бўлишини аниқлаш керак.
Умуман олганда, бундай хусусиятларнинг уч тури мавжуд:
Компания томонидан таклиф қилинадиган ҳар бир маҳсулот кейинчалик битта бирликка айланадиган функтсионал қисмлардан, қисмлардан ва асосий материаллардан иборат бўлиши керак. Одатда, ишлаб чиқарувчиларнинг манфаатларига кўра, улар ушбу материалларнинг катта қисмини ташқи этказиб берувчилардан сотиб олишади. Бундай ҳолда, диверсификатсия орқали компонентлар, қисмлар ва материалларнинг кенгайиши ва далланиши билан ажралиб турадиган вертикал диверсификатсия бўлади. Балки вертикал диверсификатсиянинг энг ёрқин намунаси бу Генри Форднинг ўзи даврида Форд империяси;
Яна бир мумкин бўлган вариант - бу горизонтал диверсификатсия бўлиб, у янги маҳсулотларнинг жорий маҳсулот сифатида тақдим этилиши сифатида тавсифланиши мумкин, агар улар мавжуд бўлган маҳсулот турларига бирон бир тарзда мос келмаса ва компаниянинг ноу-хауига ва унинг технология, молия ва тажрибадаги тажрибасига мос келадиган топшириқларга эга бўлса. маркетинг ходимига;
латерал диверсификатсия туфайли компания фаолият кўрсатадиган соҳадан ташқарига чиқиш ҳам мумкин. Агар вертикал ва горизонтал диверсификатсия, аслида, чекловчи бўлса (улар манфаатлар доирасини чеклайдиган маънода), кейин латерал диверсификатсия, аксинча, унинг кенгайишига ёрдам беради. Шу билан компания ўзининг мавжуд бозор тузилишини ўзгартириш нияти борлигини маълум қилади [27].
Рухсат этилган диверсификатсия турларининг қайси бири компания томонидан танланиши керак, бу компанияни диверсификатсия қилишга ундаган сабабларга боғлиқ. Масалан, сут заводи озиқ-овқат саноатининг ўзига хос тендентсияларини ҳисобга олган ҳолда, диверсификатсия стратегиясини амалга ошириш учун қуйидаги чораларни кўриши мумкин, бунда:
янги йўналиш мавжуд ишлаб чиқариш турини технологик ривожланишига ҳисса қўшади;
диверсификатсия функтсионал овқатланиш бозори қамровини оширади;
диверсификатсия иқтисодий пасайиш шароитида сотишни барқарорлаштиради;
янгилик, шунингдек компаниянинг технологик базасини кенгайтиришга ёрдам беради.
Ушбу диверсификатсия мақсадларининг баъзилари маҳсулот тавсифи, баъзилари эса унинг вазифалари билан боғлиқ. Мақсадларнинг ҳар бири маҳсулот бозорининг умумий стратегияси ва атроф-муҳит ўртасидаги мувозанатнинг баъзи жиҳатларини яхшилашга қаратилган. Муайян вазиятлар учун белгиланган аниқ мақсадларни учта асосий тоифага ажратиш мумкин: ўсиш тендентсиялари олдида мувозанатни сақлашга ёрдам берадиган ўсиш мақсадлари; Ноқулай тендентсиялардан ва олдиндан айтиб бўладиган ҳодисалардан ҳимоя қилиш учун мўлжалланган барқарорлик мақсадлари, мослашувчанлик мақсадлари - буларнинг барчаси олдиндан айтиб бўлмайдиган воқеалар юз берганда компаниянинг мавқеини мустаҳкамлаш учун. Мақсадлардан бирини амалга ошириш учун зарур бўлган диверсификатсия йўналиши бошқасига мос келмаслиги мумкин.
Олиб борилган тадқиқотларимиз натижасида ҳудудий сут корхоналарига хос бўлган диверсификатсия шаклларини аниқладик: ташқи ўсиш (қўшилиш ва сингдириш орқали диверсификатсия) ва ички ўсиш (корхона доирасидаги фаолиятни диверсификатсия қилиш).
Бир қатор минтақавий корхоналар улар учун ноанъанавий фаолиятни ривожлантириш орқали диверсификатсия қилмоқдалар, масалан савдо ташкилотлари (савдо шохобчалари). Бошқа корхоналар асосий фаолият турлари ривожланиши билан ажралиб туради. Шу муносабат билан, бизнинг фикримизча, корхонанинг ички ва ташқи муҳити омилларини батафсил таҳлил қилиш асосида диверсификатсиянинг энг истиқболли йўналишларини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Бироқ, бу ҳолда, тегишли равишда маркетинг тадқиқотларини ўтказиш ва иқтисодий асослаш зарур, бу эса амалиёт шуни кўрсатадики, молиявий инвеститсияларни талаб қилади ва шунинг учун кўпинча амалга оширилмайди.
Шуни ҳисобга олиш керакки, диверсификатсия, бир қарашда ташкилот ривожланишининг истиқболли ва универсал йўналиши бўлиб, ҳар бир корхона ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши ва ғайриоддий хусусиятга эга бўлиши керак.
Ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш қувватларининг этарли даражада ишлатилмаётганлиги ва молиявий ресурсларнинг этишмаслиги туфайли, корхоналарнинг кўп қисми учун хос бўлган ва янги бозор ютуқларини излаш билан бирга ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш тендентсияси соддалаштирилган маҳсулотларни ишлаб чиқиш ва маҳсулот сиёсатининг айрим йўналишларини қисқартиришга олиб келади. масалан, мижозларга хизмат кўрсатиш. Диверсификатсиянинг аниқ ижобий самараси билан (хавфларни камайтириш, рақобатдаги мавқеини мустаҳкамлаш, бир бозорда сотишни пасайишини уни бошқа бозорларда кўпайтириш йўли билан тўлдириш, маҳсулот этказиб беришдаги мавсумий тебранишларни тенглаштириш) бу жараён баъзи қийинчиликларни келтириб чиқаради. корхона профилининг ўзгариши сабабли. Шу сабабли, корхонанинг рентабеллигини ошириш ва унинг бозордаги ишлаш хавфини камайтиришга имкон берадиган диверсификатсия қилишнинг энг яхши вариантини танлашга қарор қилишдан олдин унинг ижобий ва салбий томонларини, шунингдек корхонанинг янги иқтисодий соҳаларга ва умумий тизимга қўшилиш қобилияти ва имкониятларини ҳар томонлама ўрганиш керак. бозор.
Шундай қилиб, сут корхоналари фаолиятининг тармоқ хусусиятларига қараб диверсификатсия каби мураккаб иқтисодий ҳодисанинг назарий асосини чуқурроқ ўрганиш мақсадга мувофиқдир.