1 Иқтисодий моҳият ва диверсификатсиянинг мақсадлари 10
Балиқ ва балиқ маҳсулотлари Шакар 10 // ° 6%
Download 1.05 Mb.
|
ДИВЕРСИФИКАТСИЯ УЧУН ИЛМИЙ-УСЛУБИЙ ИШЛАР
|
Балиқ ва
балиқ маҳсулотлари Шакар 10 // ° 6% Расм 2.1.7 - 2011 йилда Воронеж вилояти аҳолиси томонидан озиқ-овқат маҳсулотларининг асосий турларини истеъмол қилиш Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, Воронеж вилоятида Марказий Федерал округининг бошқа ҳудудларига нисбатан сут истеъмоли анча юқори даражада (2.1.8 расм). 2.1.8-расм. Марказий федерал округ минтақалари бўйича 2011 йилда сут ва сут маҳсулотларини истеъмол қилиш (сут бўйича), аҳоли жон бошига кг Кўп тармоқли лойиҳаларни амалга ошириш доирасида кўплаб сут корхоналари ишлаб чиқариладиган сут маҳсулотлари: бифилифе, бифидок, био-ёгурт ва зардобга асосланган ичимликлар ишлаб чиқаришни ташкил қилди. Сут маҳсулотларини истеъмол қилишнинг ўсиши 1998 йилдан бошлаб барча турдаги сут маҳсулотларига нархларнинг доимий ошиб бориши шароитида рўй бермоқда (2.1.9-расм) [92, 93]. Сутни қайта ишлаш корхоналарининг муаммоларидан бири юқори сифатли хом ашёнинг этишмаслиги. Сут ишлаб чиқарадиган корхоналар хом ашё этишмаслиги муаммосини ҳал қилиш учун чорвачилик фермаларини ривожлантиришга маблағ сарфламоқда. Бунга жавобан сут фермалари сут этказиб бериш билан тўланади. Сут ишлаб чиқарувчи ва қайта ишловчи корхоналар - ўзаро алоқаларни ўрнатиш ва ўзаро ҳамкорликни ўрнатиш вариантларидан бири - яхлит тузилмаларни яратиш. Шу сабабли, сут фермаларига инвеститсиялар, вертикал ва горизонтал интегратсия хом ашё этишмаслиги муаммосини ҳал қилишнинг асосий усулидир. Баъзида хом ашё этишмаслиги муаммосини ҳал қилиш учун ишлатиладиган сутни сотиб олиш географиясининг кенгайиши транспорт харажатлари ва сақлаш муддатининг қисқариши сабабли жуда чекланган.
Г Масло сливочное, кг 250 200 150 о. 100 50 0 - - Ёғли творог, кг - - кам ёғли творог, кг 2.1.9-расм - Сут маҳсулотларининг асосий турларига нархларнинг динамикаси Агар сутни хом ашё ишлаб чиқариш ҳажми пасайса, сут сотиб олиш нархининг ўсиши давом этади ва рентабеллик даражаси паст бўлган сут саноати корхоналари сут маҳсулотларининг нархини кўтаришга мажбур бўладилар. Шу муносабат билан сут корхоналари доимий хом ашё манбаларини яратиши, диверсификатсия стратегиясини жорий қилиши ва ишлаб чиқариш хавфини минималлаштиришга ҳаракат қилиши керак [52]. Хом сут ишлаб чиқаришнинг мавсумийлиги сут нархлари даражасининг мавсумий ўзгаришига олиб келади. Натижада, ноябрдан мартгача хом сутнинг нархи энг юқори бўлиб, шу даврда табиий хом ашё этишмаётган даврда сут кукуни ишлатадиган корхоналарда сут ишлаб чиқариш харажатлари ошади. Россиянинг йирик корхоналари сут ишлаб чиқарувчиларни таклиф қилинаётган сутнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда сотиб олиш нархларининг мослашувчан тизимини ўрнатиш орқали юқори сифатли сут ишлаб чиқаришни рағбатлантирадилар. Шундай қилиб, Даноне компанияси сутдаги меъёрий протеин миқдорини 3% миқдорида белгилайди ва оқсилнинг ҳар ўндан бир қисми учун у сотиб олиш нархини 3,5 фоизга оширади. Сутни қайта ишлаш саноатининг ривожланиши қишлоқ хўжалигидаги сут саноатининг ривожланишига бевосита боғлиқдир. Ҳозирги вақтда соҳанинг ривожланишига тўсқинлик қилувчи энг муҳим омил - бу хом ашё танқислиги. Таклиф қилинаётган хом ашё сифатини яхшилаш керак. Хом сутнинг этишмаслиги ва қониқарсиз сифати мавжуд қувватларнинг этишмовчилигига, сут маҳсулотларини ишлаб чиқаришда турли хил қуруқ ингредиентлардан фойдаланиш зарурлигига ва қўшимча технологик усуллардан фойдаланишга олиб келади, бу эса ишлаб чиқариш таннархини оширади ва ишлаб чиқариш рентабеллигини пасайтиради [100]. Сут чорвачилигини ривожлантиришга қаратилган чора-тадбирларсиз вазият ўзгариши мумкин эмас. Шунинг учун сут маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган корхоналарга хом ашё ва унинг сифати этишмаслиги муаммосини ҳал қилиш тавсия этилади ўзаро манфаатли ҳамкорлик асосида сут фермаларига сармоялар киритиш; сут фермаларини сут ишлаб чиқаришни кўпайтиришга ва сут сифатини яхшилашга рағбатлантириш, сутнинг ўзига хос хусусиятларига қараб нисбатларини ошириш ва пасайтиришни таъминлайдиган мослашувчан нархлар тизимини яратиш; хом ашё даражасига интегратсиялашув йўли билан компания доирасини кенгайтириш. Россияда сут саноатининг ривожланишидаги жиддий муаммо бу асосий фондларнинг ҳолати. Кўплаб сут заводлари бундан 30 йил олдин қурилган ва жиҳозланган ва шундан кейин улар модернизатсия қилинмаган. Масалан, одатий пишлоқ заводларининг катта шарафи 70-80-йилларда қурилган. ХХ аср ва Венгриянинг элпеп компанияси ускуналари билан жиҳозланган. Шундай қилиб, сут саноатининг асосий воситаларининг ёши бир неча ўн йилликларни ташкил этади. Баъзи маълумотларга кўра, сут саноатининг асосий воситалари ўртача 40% эскирган, пишлоқ заводларида бу кўрсаткич 80-90% га баҳоланмоқда. Муаммо нафақат асосий, балки соҳанинг асосий воситаларининг маънавий эскириши. Эскирган ускуналар билан сифат жиҳатидан истеъмолчиларни қониқтирадиган рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш мумкин эмас. Ўттиз йил олдинги соҳанинг ҳолати билан таққослаганда сут маҳсулотларининг хусусиятлари ва уларнинг ассортиментига бўлган талаблар ўзгарди. Хом сутни этказиб бериш мавсумийлиги муаммосини ҳал қилишда бутун сут ишлаб чиқарувчилар қўшимча қайта ишлаш ва стерилизатсиядан ўтган пастеризатсия қилинган сут улушини аста-секин оширмоқдалар, аммо сақлаш муддати узоқ бўлган сут ишлаб чиқариш махсус ускуналарни талаб қилади. Сутни сақлаш шароитлари, уни қадоқлаш ва юқори сифатли пишлоқ ишлаб чиқариш учун замонавий технологиялар ҳам талаб қилинади. Шундай қилиб, жисмоний ва маънавий жиҳатдан эскирган ускуналарни янгилаш, ҳам тармоқни, ҳам алоҳида корхоналарни ривожлантириш учун диверсификатсия стратегияларини самарали амалга ошириш учун зарурдир. Техник қайта жиҳозлаш учун инвеститсияларнинг мақсадга мувофиқлиги ва қайтарилиши фойдасига билвосита, соҳадаги этакчи корхоналарнинг ютуқлари шундан далолат беради. Сут саноатида муҳим ўринни эгаллаб турган барча корхоналар бир вақтнинг ўзида янги асбоб-ускуналарни сотиб олишга инвеститсия киритдилар ва инвеститсия дастурларини амалга оширмоқдалар. Россиядаги замонавий сут заводлари ўзларининг сутни қайта ишлаш технологияларини маҳаллий ва хорижий олимларнинг кўп йиллик изланишларига асослайдилар. Давлатга қарашли қайта ишлаш корхоналарини энг йирик сут фермаларида хусусий қўлларга топширгандан сўнг, технологик ускуналарни кенг миқёсда янгилаш, тубдан янги ишлаб чиқариш линияларини сотиб олиш ва ўрнатиш ишлари олиб борилди, мавжуд маҳсулотлар тури мунтазам равишда кенгайтирилиб ва янгиланмоқда. Сут бозори иштирокчиларининг аксарияти Россия компаниялари. Сутни қайта ишлайдиган хорижий корхоналар сони турига боғлиқ тайёр маҳсулотлар. Чет эллик ишлаб чиқарувчиларнинг энг кўп сони пишлоқ ишлаб чиқариш соҳасида қайд этилган. Россия сут бозорида иштирокчиларнинг уч тури намойиш этилган - булар ички бозорнинг этакчилари, компаниялар минтақавий пешқадамлар ва аутсайдерлар (2.3.3-жадвал). 2.3.3-жадвал - Россия сут бозори иштирокчиларининг хусусиятлари
Биринчи гуруҳдаги компаниялар ички сут бозорининг этакчиларидир. Россия сут бозорининг шубҳасиз этакчилари Wимм-Билл-Данн, Даноне, эҳрманн, Унимилк ва Cампина. Бу йирик компаниялар бўлиб, уларнинг йиллик обороти юз миллионлаб долларни ташкил этади. Раҳбарларнинг маҳсулотлари, қоида тариқасида, бадавлат одамлар учун мўлжалланган ва ўртача ва юқори нарх сегментларига тегишли. Иккинчи гуруҳга кирувчи компаниялар - бу ўзларининг жойлашиш жойларида этакчи мавқега эга бўлган ёки минтақавий бозорда ўз улушлари учун фаол курашишни бошлайдиган компаниялар. Қоида тариқасида, минтақавий раҳбарлар ҳам кенг маҳсулот турларини таклиф қилишади, аммо улар кам таъминланган истеъмолчига эътибор беришади ва шунга мувофиқ ўз маҳсулотларини қуришади. Ташқи компаниялар - бу маҳаллий бозорда ўз жойини топа олмайдиган ва хом ашё танқислиги ва янги ускуналар сотиб олиш муаммосини мустақил равишда ҳал этадиган минтақавий компаниялар. Ташқи томондан анъанавий қайта ишланмаган маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Қайта ишлаш корхоналарида анъанавий равишда учта савдо йўли мавжуд: дистрибюторлар орқали, маҳсулотларни савдо нуқталарига ўз-ўзидан этказиб бериш ва чакана сотувчилар товарларни олишлари мумкин бўлган омборларни қўллаб-қувватлаш. Тарқатиш каналларидан фойдаланиш ишлаб чиқарувчининг турига боғлиқ. Миллий бозор раҳбарлари барча тарқатиш каналларидан фойдаланадилар. Уларнинг кўплаб минтақаларда доимий дистрибюторлари бор. Дистрибюторлар маҳсулотларни дўконларга ва бошқа савдо нуқталарига этказиб беришади, компаниянинг ассортименти бўйича маслаҳатлар беришади ва пештахтада товарларни намойиш қилиш бўйича тавсиялар беришлари мумкин. Шу билан бирга, йирик компанияларнинг дистрибюторлари кўпинча кичик савдо нуқталарига этарлича эътибор бермасдан супермаркетлар ва дўконлар билан ишлашни афзал кўришади, чунки бу миллий компанияларнинг маҳсулотлари қимматроқ ва унинг томошабинлари супермаркетлар ва йирик озиқ-овқат дўконларига ташриф буюришади. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун манфаатдор шахслар зарур товарларни мустақил равишда таший оладиган сут маҳсулотларининг омборлари. Аммо, агар йирик дўконларда ассортимент 30-40 тагача бўлса, озиқ-овқат бозорларида бу 10-15 тани ташкил қилади. Бозор раҳбарлари якка тартибдаги улгуржи харидорлар билан ҳам ишлайди. Масалан, Даноне сут маҳсулотларининг кичик партияларини этказиб беришнинг мослашувчан тизимини таклиф этади. Сут маҳсулотлари Россиянинг деярли барча аҳолиси томонидан талабга эга. Биринчидан, ушбу саноат турли хил озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаради, шунинг учун ҳар бир истеъмолчи ўз дидига мос келадиган маҳсулотни топиши мумкин. Иккинчидан, сут маҳсулотлари оқсил ва ёғларга, турли хил минералларга ва ферментларга бой. Учинчидан, бу Россия учун анъанавий маҳсулотлар. Сут маҳсулотларига талаб ҳажмига қуйидаги омиллар таъсир қилади: аҳолининг даромадлари. Сут маҳсулотларини истеъмол қилиш биринчи навбатда аҳолининг даромад даражасига боғлиқ. Ҳозирги вақтда аҳолининг харид қобилияти пастлиги сут бозори ривожланишига тўсқинлик қилувчи асосий омиллардан бири ҳисобланади, шунинг учун бозор иштирокчилари даромадларнинг ўсиб бораётган тендентсиясига оптимистик муносабатда бўлмоқдалар. диди ва афзалликлари. Истеъмолчининг ўзига хос аудиторияси маҳсулотнинг хусусиятига боғлиқ. Масалан, аёллар ва болалар кўпроқ ёгурт истеъмол қилишади, эркаклар кўпроқ шакар истеъмол қилишади. Аҳоли ўз ишлаб чиқарувчисини қўллаб-қувватлаши мумкин, шунинг учун иккита шунга ўхшаш маҳсулотдан маҳаллий маҳсулотни афзал кўришади. мавсумийлик. Сут маҳсулотларини истеъмол қилиш мавсумий хусусиятга эга. Ёзда сут истеъмоли сабзавот ва меваларнинг кўпайиши туфайли камаяди. Қишда, аксинча, тананинг озуқа моддаларига кўпроқ эҳтиёжи туфайли у кўпаяди. Сут маҳсулотларини икки сегментга бўлиш мумкин: анъанавий маҳсулотлар сегменти (сметана, сут, творог, ачитқи пиширилган сут, пишлоқ) ва янги маҳсулотлар (ёгуртлар, пишириқлар, бойитилган маҳсулотлар) сегменти. Пул сегментидаги биринчи сегмент уй хўжаликлари даромадларининг ўзгариши билан бир вақтда ўзгаради. Ушбу сегментда жисмоний ўсиш бўйича баъзи бир истиқболлар мавжуд, чунки ушбу сегментда сут маҳсулотларини истеъмол қилиш аҳолининг харид қобилияти пастлиги сабабли этарли эмас деб баҳоланмоқда. Бироқ, иккинчи сегмент қиймат жиҳатидан ҳам, табиий равишда ҳам даромаднинг ўсиши билан фаол равишда ўсади, чунки маҳсулот нисбатан янги ва қиммат бўлиб, бу эвропа мамлакатларига нисбатан паст истеъмолга олиб келади. Бозорнинг иккинчи сегменти йирик компаниялар учун янада жозибадор, чунки улар замонавий қимматбаҳо ускуналарни сотиб олиш имкониятига эга ва бу бозорда ишлаб чиқаришнинг рентабеллиги юқори. Сут саноати кўп жиҳатдан, шу жумладан давлатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш нуқтаи назаридан миллий иқтисодиётнинг муҳим тармоқларидан биридир. Айрим ҳудудлардаги сут саноатининг қийин аҳволи, Россия сут заводларининг ярмининг зарарсизлиги ва ички истеъмол бозорида пишлоқ ва сариёғнинг юқори улуши федерал ва минтақавий ҳокимият вакилларини ташвишга солмоқда. Шу муносабат билан минтақавий миқёсда сут саноатини яхшилашга баъзи уринишлар қилинмоқда [53]. Биринчидан, минтақавий даражада рақобатбардош инвеститсия дастурлари мавжуд бўлиб, улар доирасида тендерда ғолиб чиққан корхоналар тижорат банкларининг кредитлари фоизларини қайтариш шаклида давлат томонидан қўллаб-қувватланмоқда. Қоида тариқасида, вилоят бюджети Россия Федератсияси Марказий банкининг қайта молиялаш ставкасининг ярмидан кўп бўлмаган миқдорда мажбуриятларни олади. Бироқ, бундай чора кредит қийматини сезиларли даражада камайтириши мумкин. Бундан ташқари, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш танловида ғолиб бўлганлиги тўғрисидаги сертификат банкнинг қайта ишлаш корхонаси билан ҳамкорлик қилиш истагини оширади. Иккинчидан, вилоят маъмурияти сут компаниясини ривожлантириш бўйича бизнес-режани ишлаб чиқишда ёрдам бериши мумкин, шунда компания танлов дастурида қатнашиш учун ариза бериши ёки инвесторни мустақил равишда излашни давом эттириши мумкин. Учинчидан, вилоят маъмурияти сут ишлаб чиқариш корхоналарига сармоядорларни мустақил равишда излаши ва улушли иштирок этиш тамойиллари асосида ўз маблағлари ҳисобидан сут фермаларини қайта жиҳозлашни молиялаштиришлари мумкин. Шундай қилиб, айтиш мумкинки, давлат идоралари сут корхоналари муаммоларининг аҳамиятини тан олишади, аммо бу борада кўрилаётган чоралар соҳада унчалик аҳамиятсиз ва кам учрайди, уларни кўриб чиқиш мантиқий эмас. Баъзи вилоят маъмуриятлари раҳбарлари ва Россия Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг бошлиғи импорт қилинган пишлоқ ва сариёг ънархларини кўтаришда ёки квоталарни белгилашда сут саноатини жонлантиришнинг мумкин бўлган манбасини кўришади. Бироқ, бу чоралар пишлоқ ва ёг ънархининг кўтарилишига олиб келади ва натижада ушбу маҳсулотларни истеъмол қилишни камайтиради ва истеъмолчиларни арзонроқ маҳсулотларга ўтказади, бу эса соҳанинг фаровонлигини пасайтиради. Сут корхоналари бўйича диверсификатсиялаш лойиҳаларининг турли хил вариантларини ўрганиш шуни кўрсатдики, самарали усуллардан бири бу сут заводи фаолиятини бошқа ишлаб чиқарувчилар, шу жумладан машинасозлик корхоналари билан органик равишда бирлаштириш орқали мумкин бўлган вертикал диверсификатсия (интегратсия). Бундай интегратсия самарадорлигининг муҳим назарий шарти бу технология, иқтисодиёт, экология ва молия соҳасидаги тадқиқотларни комплекс равишда амалга оширишдир, бу эса тармоқдаги корхоналарнинг ижобий ривожланишини таъминлаши ва бирлашманинг барча субъектларини қамраб оладиган синергистик эффект яратиши керак. Шуни таъкидлаш керакки, бугунги кунда сут саноатидаги йирик корхоналар сутни саноат қайта ишлаш соҳасидаги этакчи олимлар билан яқин ҳамкорлик қилмоқдалар. Сут ишлаб чиқарадиган кўплаб муаммоларни ҳал қилишга мўлжалланган сут заводлари базасида жиддий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Энг сўнгги саноат ускуналари ишлаб чиқилмоқда, бунинг натижасида сут ишчиларининг ишларида сезиларли енгиллик мавжуд, юқори сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқариш кўпаймоқда ва уларнинг нархи пасаймоқда. Янги ретсептлар жорий этилмоқда, ишлаб чиқаришнинг тубдан янги йўналишлари ишлаб чиқилмоқда ва ассортимент кенгаймоқда. Бундан ташқари, сут заводлари талабаларни сут саноатини юқори малакали кадрлар билан таъминлашга ўргатадиган олий ўқув юртларининг кафедралари билан яқин ҳамкорлик қилади (Москва давлат педагогика университети, ВГУИТ, Вавилов номидаги ССАУ, Верешчагин номидаги ВГМҲА ва бошқалар). Бу ёш мутахассисларни бугунги воқелик талабларига мувофиқ равишда тайёрлаш ва уларни кейинчалик ишга жойлаштириш учун амалга оширилади. Бундай ҳамкорлик сут заводлари, шунингдек, олий ўқув юртлари ва, албатта, талабалар ва университетларнинг битирувчилари учун фойдалидир. Умуман олганда, сут саноатининг ҳолати ва ривожланиш тендентсияларини кузатиб бориш, сут саноатида жиддий муаммолар мавжуд деб хулоса қилиш мумкин. Агар ҳозирги тендентсиялар давом этса, сут бозорида этишмовчилик юзага келганда вазият юзага келиши мумкин, бу эса сут маҳсулотларига нархларнинг ошишига олиб келади. Сут маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар асбоб-ускуналарнинг маънавий ва жисмоний эскириши корхона ичидаги бузғунчи жараёнларнинг ривожланишига, банкротликгача олиб келадиган вазиятга тушиб қолишган. Шундай қилиб, саноат 90-йилларнинг бошларида пайдо бўлган мураккаб муаммоларни бошдан кечирмоқда. ХХ аср .. Бизнинг фикримизча, сут ишлаб чиқариш ва қайта ишлашнинг тармоқлараро муносабатларининг иқтисодий занжири туб ўзгаришларга муҳтож. Сутни қайта ишлаш корхоналарининг мураккаб муаммолари уларни ҳал этишга комплекс ёндошишни талаб қилади. Бундай вазиятда минимал харажатлар билан ишлаб чиқаришни диверсификатсиялашга мурожаат қилиш тавсия этилади. Ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш муайян фаолият турлари учун корхоналарнинг интегратсион бирлашмалари доирасида амалга оширилиши мумкин. Воронеж вилоятида қайта ишланган сутнинг кўплиги ва ишлаб чиқаришнинг қўшимча маҳсулоти бўлган сут зардобини қуритиш ва қалинлаштириш имконияти мавжуд эмаслигини ҳисобга олган ҳолда, ушбу диверсификатсия йўналиши истиқболли бўлиб, сут саноатининг самарадорлигини сезиларли даражада оширишга ёрдам беради. Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||