1 Иқтисодий моҳият ва диверсификатсиянинг мақсадлари 10

1.3 Корхоналарни диверсификатсиялашнинг саноат хусусиятлари замонавий шароитда сут саноати
Сут саноати корхоналарини диверсификатсия қилиш ғояси кўп жиҳатлар билан боғлиқ: нотекис ривожланиш, хом ашё этказиб беришда мавсумий тебранишлар, хом ашё тақчиллиги, ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланиш даражаси пастлиги, техник такомиллаштириш ва барқарор ривожланиш учун этарлича рентабеллик йўқлиги ва бошқа омиллар. Иқтисодиётнинг турли соҳаларида диверсификатсия қилишнинг маҳаллий ва хорижий тажрибасини ўрганиш ушбу контсептсиянинг энг яхши ютуқларини сут корхоналарига нисбатан мослаштиришга имкон берди.
Сут саноати миллий иқтисодиётнинг муҳим соҳасидир. Россия Федератсиясида озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмида у учинчи ўринни эгаллайди. Сут саноатининг долзарб муаммолари бутун мамлакатнинг ва унинг алоҳида минтақаларининг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш зарурати билан боғлиқдир. Сут қимматбаҳо озиқ-овқат маҳсулотидир, чунки унинг таркибида тананинг ҳаёти учун зарур бўлган барча моддалар: оқсиллар, ёғлар, углеводлар, минерал тузлар ва витаминлар мавжуд. Сут маҳсулотларини ратсионга киритиш унинг фойдалилигини оширади ва барча таркибий қисмларнинг яхшироқ сўрилишини таъминлайди [12]. Илмий асосланган меъёрларга кўра, сут ва сут маҳсулотлари ратсионнинг учдан бир қисмини ташкил қилиши керак. Россиядаги озиқ-овқат бозорининг умумий улушидаги сут ва сут маҳсулотлари бозорининг аҳамияти шубҳасиздир. Шу билан бирга, ўз-ўзидан ва самарали давлат томонидан тартибга солишнинг йўқлиги ушбу бозорни шакллантиришнинг ўзига хос хусусияти бўлди [73].
Таҳлил шуни кўрсатдики, ҳозирги вақтда Россия сут бозори глобал бозорнинг салбий таъсири туфайли юзага келган вазиятнинг беқарорлиги билан ажралиб туради. Иқтисодий инқирознинг таъсири туфайли истеъмолчиларнинг фаоллиги пасайиши кузатилди, бу сут истеъмол бозори ҳажмига ва натижада сут ишлаб чиқарувчилар ва сутни қайта ишловчиларнинг даромадларига салбий таъсир кўрсатди.
Агросаноат мажмуасининг ҳозирги саноат-иқтисодий аҳволи таҳлили шуни кўрсатадики, салбий жараёнларнинг асосий сабаби ислоҳотлар йилларида кўпайиб борган, тармоқлараро алмашинувдаги номутаносиблик бўлиб, сут корхоналари барча чора-тадбирларни қўллаш орқали энгиб ўтишлари мумкин. Тармоқлараро алмашишдаги номутаносибликларни бартараф этиш бўйича зарурий давлат чора-тадбирлари билан бир қаторда, тайёр маҳсулотлар, хом ашё ишлаб чиқариш, қайта ишлаш ва сотишда асосий босқичларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш ва мувофиқлаштиришга имкон берадиган турли хил интегратсион жараёнларнинг ривожланиши ва ишлатилиши. технологик алоқалар ва технологик занжирнинг барча иштирокчиларининг молиявий-иқтисодий алоқалари [29]. Ҳозирги кунда бозорда йирик корхоналар ва компаниялар устунлик қилмоқдалар, уларнинг устунлиги ишлаб чиқариш таннархининг пасайиши, минимал йўқотишларга эга бўлган хом ашёни чуқур комплекс қайта ишлаш, шунингдек, янги иқтисодий жиҳатдан фойдали соҳаларни ривожлантиришда намоён бўлади. Бундай шароитда қолган корхоналар доимий равишда ривожланиб, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар сифатини ошириши ва самарадорлигини ошириши керак.
Шу билан бирга, сут саноати ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, беқарорлик ва шиддатли рақобат шароитида диверсификатсия қилиш корхонани сақлаб қолиш ва унинг молиявий ресурсларини кўпайтиришнинг самарали усулларидан бири, шунингдек ишлаб чиқариш ва қайта тақсимотдаги номутаносибликларни бартараф этиш воситасидир [4].
Сут тармоғи корхоналарида фаолиятни диверсификатсия қилиш стратегиясини ишлаб чиқишда муҳим табиий шарт-шароитлар мавжуд. Хилма-хилликнинг иқтисодий шартлари хом ашё этказиб беришнинг мавсумий табиати ва уни сақлашнинг оғир шароитлари, нисбатан оддий ишчи кучидан фойдаланишдир. Бозор - бу рақобатчилар билан кунлик кураш. Сутни қайта ишлайдиган ишлаб чиқарувчилар қишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқарувчиларига, ва улар ўз навбатида иқлим, маъмурий, иқтисодий, сиёсий ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиб, бу жиддий хавфларни келтириб чиқаради.
Ишлаб чиқаришни диверсификатсиялаш жараёнида сут корхоналари диверсификатсияланган комплексларга айлантирилади, уларда айрим таркибий бўлинмалар муайян турдаги маҳсулотлар ва хизматларни мустақил равишда ишлаб чиқарадилар.
Сут саноатида диверсификатсияланган ишлаб чиқариш бозорга бевосита ёки билвосита таъсир кўрсатадиган турли хил фаолият турлари ва мулкчилик шаклидаги корхоналар учун хосдир.
Сутни қайта ишлаш корхоналарида диверсификатсия стратегиясини амалга оширишга мисол қилиб, "Молвест" ЁАЖ, Марказий Қора Ер минтақасидаги озиқ-овқат компаниялари ва Россиянинг эвропа қисмида жойлашган бир нечта корхоналарни бирлаштирган, асосий корхонаси Воронеж сут заводи ҳисобланади. Бу кўп турдаги сут маҳсулотлари ва уни қайта ишлаш маҳсулотлари, шунингдек ривожланган савдо тармоғини бирлаштирган кўп тармоқли тузилма. "Воронежский" сут заводидан ташқари "Молвест" ЁАЖ таркибига турли хил маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган бир қатор корхоналар киради: "Малйш" МЧЖ, "Богучармолоко" ОАЖ, Тихоретский пишлоқ заводи, "Маслодел" ОАЖ, "Кривой Рих №1 сут заводи" ОАЖ, "Калачеевский пишлоқ заводи" ОАЖ, "Уляновск сут заводи" ОАЖ, "Новоҳоперский мой заводи" ОАЖ.
Компаниянинг ассортиментига турли хил қадоқлашдаги 200 га яқин маҳсулот киради: пастеризатсия қилинган ва стерилизатсия қилинган сут, нордон сут маҳсулотлари, ичимлик ёгурт, юмшоқ творог, пишлоқ, ёг ъва бошқа маҳсулотлар. Бунга янги замонавий юқори технологик ускуналарни ўрнатиш ёрдам берди. Бугунги кунда Молвест заводларида йилига 180 минг тонна сут қайта ишланади. Алтернатив маҳсулотлар: пишлоқ маҳсулотлари, творог маҳсулотлари, бифидобактериялар қўшилган терапевтик мақсадларда сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ривожлантириш ривожланди. Шундай қилиб, "Молвест" ЁАЖнинг фаолияти нафақат озиқ-овқат ва иқтисодий, балки жуғрофий диверсификатсиянинг муваффақиятли намунасидир - компаниянинг ишлаб чиқариш объектлари Россиянинг бир қатор шаҳарларида, шунингдек Украинада жойлашган.
Амалиёт шуни кўрсатадики, сут саноатининг кўп тармоқли корхоналари барқарорлиги туфайли юқори ихтисослашган ишлаб чиқарувчиларга нисбатан ҳаракатчан ва рақобатбардош бўлмоқдалар, чунки бир йўналишда ёмон натижалар бошқа йўналишдаги юқори натижалар билан қопланади. Бундан ташқари, ишлаб чиқаришнинг кўпайиши ва маҳсулот турларининг кенгайиши кузатилмоқда.
Диверсификатсия стратегиясини амалга ошириш сут корхоналарига ўзларининг потентсиалидан янада самарали фойдаланиш, ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, бозор иқтисодиёти шароитида муҳим бўлган рақобатчиларга қарши курашда ўз позитсияларини яхшилашга имкон беради. Сут саноатидаги корхоналарни ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилишнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у этказиб берувчиларга боғлиқликни камайтиришга, интегратсияни ривожлантиришга, мавсумий хавфларни камайтиришга, соҳанинг иқтисодий салоҳиятини оширишга ва нафақат ишлаб чиқарувчилар ва ишлаб чиқарувчиларни ўз ичига оладиган йирик қишлоқ хўжалик тузилмаларини шакллантиришга ёрдам беради. сутни қайта ишловчилар, шунингдек илмий ташкилотлар, савдо компаниялари ва ҳатто ижтимоий объектлар. Шу муносабат билан, юқори ихтисослашган, ижтимоий юкланмаган корхона контсептсиясидан воз кечиш ва интегратсиялашган ривожланиш ва интегратсия стратегиясини амалга ошириш тавсия этилади.
Аммо шуни ёдда тутиш керакки, диверсификатсия аниқ афзалликларга қўшимча равишда маълум хатарлар билан боғлиқ. Хусусан, вертикал диверсификатсиялаш билан бошқарув харажатлари муқаррар равишда ошади, ресурсларни бошқариш қобилияти пасаяди, нотўғри стратегик қарорлар жиддий ижтимоий-иқтисодий оқибатларга олиб келиши мумкин.
Шунга қарамай, сутни қайта ишлаш корхонаси фаолиятини диверсификатсия қилиш хом ашёдан оқилона фойдаланиш, ишлаб чиқариш таннархини пасайтириш ва молиявий ресурсларнинг кўпайишига ёрдам беради. Бу тез бузиладиган маҳсулотларни ишлаб чиқаришда сезгир бўлган мавсумийликнинг салбий таъсирини сезиларли даражада камайтиришга имкон беради, қайта ишлаш заводларини хом ашё билан бир хилда юклашни ташкил қилиш, молиявий ва меҳнат ресурсларидан фойдаланишда катта имкониятлар яратади. Сутни қайта ишлаш корхоналарида, бу ҳолда ишлаб чиқариш воситалари янада тўлиқ ва бир текис фойдаланилади ва барқарор молиявий аҳвол таъминланади [7].
Сут корхоналарини диверсификатсиялашнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат:
қишлоқ хўжалигидаги ишлаб чиқарувчилар ва сутни қайта ишловчиларнинг ривожланишида маълум нисбатларни ҳисобга олган ҳолда битта тузилма доирасида ўзаро ҳамкорлик қилиш имконияти;
стратегик муҳим шериклар сифатида қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий манфаатларини ҳисобга олиш зарурияти;
ишлаб чиқариш қувватларидан тўлиқ фойдаланишда корхоналарнинг катта имкониятлари;
саноатнинг этакчи корхоналарида сут ва унинг таркибий қисмларини қайта ишлаш учун замонавий ускуналар ва технологияларнинг мавжудлиги.
Таркибида қўшимча сутни қайта ишлаш жойлари мавжуд бўлган корхоналар иқтисодий самарани олади, бу ишлаб чиқариш қувватларини тўлиқ тўлдириш ва тайёр маҳсулотни харидорга этказиб беришдан иборатдир. Бундай диверсификатсия айниқса тез бузиладиган ва кам транспорт қилинадиган маҳсулотларни ишлаб чиқарадиган ва қайта ишлайдиган, шу жумладан сут корхоналарини ўз ичига оладиган ташкилотлар учун жуда муҳимдир [59, 71].
Сут саноатининг вакиллари, уларнинг мисоллари Воронеж вилоятида ҳам мавжуд бўлиб, улар ҳудудий, технологик ва ташкилий жиҳатдан чамбарчас боғлиқ тармоқларни (хом сут ишлаб чиқариш ва уни қайта ишлаш) бирлаштиради. Уларда агросаноат мажмуаси маҳсулотлари ишлаб чиқариш учун хом ашё бўлиб, унинг чиқиндилари қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларига чорва учун озуқа сифатида юборилади.
Шундай қилиб, сут корхоналари диверсификатсиянинг потентсиал объекти сифатида ишлаб чиқариш, саноатни қайта ишлаш ва баъзи ҳолларда савдо фаолиятини бирлаштирган вертикал равишда интегратсиялашган тузилма бўлиши мумкин. Шу билан бирга, бундай вертикал интегратсиялашган тузилмаларнинг иштирокчилари ишлаб чиқариш ва молиявий мустақилликни сақлаб қолишади ва барча муносабатларни ягона бошқарув остида тўлиқ иқтисодий ҳисоблаш асосида қурадилар.
Баъзи ҳолларда сут саноатидаги корхоналар иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари каби турли соҳаларни ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқадиган илмий ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорлик қилишади. Илмий-ишлаб чиқариш бўлинмалари юқори технологияли технологияларни ишлаб чиқиш, ускуналарни такомиллаштириш, сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун инноватсион таркибий қисмларни яратиш билан шуғулланади. Улар илмий-тадқиқот, ишлаб чиқариш ва технологик бўлимларни ўз ичига олиши мумкин.
Сут саноатини диверсификатсия қилиш инвеститсиялар, мижозлар, ишчи кучи, сотиш бозорларини диверсификатсиялашга асосланган бўлиши мумкин.
Сут саноатидаги ушбу жараёнлар давлат органларининг корхоналар муаммоларига этарлича эътибор бермаслиги, давлат томонидан инвеститсия фаоллигининг сустлиги, корхоналарни бошқаришнинг этарлича самарали эмаслиги ва тезкор чораларни кўриш истаги билан боғлиқ. фойдалари.
Шу муносабат билан диверсификатсия қилиш стратегияси ўзининг барча афзалликлари билан ноаниқ жараён ва қийин муаммодир. Алоҳида қўрқувлар мавжуд ишлаб чиқариш имкониятлари асосида, маҳсулотнинг паст нархини ва унинг юқори сифатини ҳисобга олган ҳолда нисбатан кам ҳажмда маҳсулот ишлаб чиқаришдан келиб чиқади. Кўп жиҳатдан диверсификатсия қилинган ишлаб чиқаришнинг нисбатан кичик миқёсида, барча шартларни бир марталик бажаришга эришиш жуда қийин. Шу билан бирга, маҳсулот сифатини яхшилаш керак, аммо ихтисослашмаган ишлаб чиқариш шароитида буни қилиш жуда қийин.
Диверсификатсиянинг кенг тарқалган муаммоси зарур ускуналар, материаллар, хом ашё ва малакали мутахассисларни олишдир. Маҳаллий корхоналарни диверсификатсиялашни тўхтатувчи яна бир муҳим омил бу унинг ҳуқуқий ва иқтисодий жиҳатдан қўллаб-қувватланмаслиги, шунингдек, бу борада аниқ позитсияни билдирмайдиган давлатни рағбатлантирмасликдир. Бундан ташқари, бир қатор минтақаларда диверсификатсия стратегиясини амалга оширишга бюрократия ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари вакиллари томонидан фақат ихтисосликни ривожлантириш жараёнларига қаратилган турли тўсиқлар тўсқинлик қилмоқда. Шунинг учун сутни қайта ишлаш корхоналарини диверсификатсия қилиш жараёнини амалга ошириш учун давлат томонидан қўллаб-қувватлашни яхшилаш, тегишли маркетинг тузилмаларини ва молиявий-кредит механизмларини яратиш зарур.
Сут тармоғини диверсификатсиялашнинг ижтимоий ва иқтисодий аҳамияти шундаки, у бозорни турли хил товарлар билан тўлдиришга, ва шунга мос равишда рақобатни яхшилашга ёрдам беради. Бу фаолият кўламини кенгайтириш, фойда ва даромад олишни янада барқарор ва барқарор қилиш имкониятини беради. Сут саноати ривожланган мамлакатлар корхоналарининг тажрибаси шуни кўрсатадики, диверсификатсия ресурслардан оқилона фойдаланиш ва мавсумий хом ашё билан боғлиқ бўлган хавфларни камайтиришга ёрдам беради. Диверсификатсия шаклига қараб, у чиқиндисиз ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, транспорт харажатлари ва тегишли йўқотишларни камайтириш, ишлаб чиқаришнинг тармоқлараро кооператсия алоқалари ва этказиб беришга боғлиқлигини камайтириш имконини беради, бу ҳатто бозор иқтисодиёти шароитида ҳам содир бўлиши мумкин, бу жуда салбий оқибатларга олиб келади. . Диверсификатсиянинг ижобий томони шундаки, у ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради аҳоли бандлиги ошишига, унинг даромадлари кўпайишига ва корхоналар банкротлиги хавфини пасайишига ёрдам беради [8].
Сут саноатида ушбу жараёнлар катта аҳамиятга эга. Улар сизга сутни қайта ишлаш корхоналарининг барқарор молиявий ҳолатини яратишга, ишлаб чиқариш потентсиалидан фойдаланиш даражаси ва қайтишини оширишга, корхона имкониятларидан янада мақбул фойдаланишга имкон беради. Замонавий шароитда сут саноатини диверсификатсия қилиш, шунингдек, монополия ва унинг оқибатларини энгиш, ишлаб чиқаришнинг ҳаддан ташқари ихтисослашиши натижасида юзага келган экологик, иқтисодий ва ижтимоий соҳалардаги салбий ҳодисаларни энгиш учун йўлдир [9].
Бозор иқтисодиёти корхоналар, ҳудудлар ва бутун мамлакатнинг ихтисослашувини чуқурлаштиради, лекин шу билан бирга бу истисно қилмайди, аксинча диверсификатсияни ривожлантиришни ўз ичига олади. Кичик саноат корхонаси доирасида ҳам даромадларни кўпайтириш ва барқарорлаштириш, бандликни ошириш ва меҳнат унумдорлигини ошириш орқали фойдани кўпайтириш, воситачилар ва монополияларсиз тўғридан-тўғри савдо бозорларига кириш зарур, бу эса ишлаб чиқаришни диверсификатсиялашни талаб қилади [22]. Диверсификатсия корхоналар ихтисослашувининг чуқурлашишига зид келмайди, аксинча, қўшимча ва ёрдамчи тармоқлар орқали унинг базасини мустаҳкамлашга ёрдам беради. Иқтисодиётда диверсификатсия - бу корхонанинг иқтисодий ва ижтимоий самарадорлигини ошириш, унинг молиявий ва ижтимоий ҳолатини барқарорлаштириш мақсадида бир нечта ишлаб чиқариш ва соҳаларни битта корхонада бирлаштириш жараёни. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, сут маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналар имкониятлари, айниқса маҳаллий бозорлар ҳали тўлиқ фойдаланилмаяпти. Диверсификатсия қўшимча ишлаб чиқариш турларини, янги маҳсулот ва хизматларни ташкиллаштиришга қодир юқори малакали ишчилар, менежерлар ва мутахассисларни талаб қилади.
Бугунги кунда сут маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган корхоналар юқори рақобат шароитида фаолият кўрсатаётганлигини ва ишлаб чиқариш таннархи юқори бўлганлиги сабабли қийин аҳволда эканликларини ҳисобга олиб, маҳаллий ишлаб чиқарувчилар янги технологиялар ва маҳсулот турларини ўзлаштириш орқали ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилишлари керак (1.3.1-расм).

1.3.1-расм - Сут корхоналарида диверсификатсия стратегиясини амалга ошириш

Таҳлиллар шуни кўрсатдики, сут саноатини диверсификатсиялашнинг энг истиқболли йўналишларидан бири бу ишлаб чиқаришнинг янги турларини ривожлантириш бўлиб, бу корхоналарнинг иқтисодий фаолияти самарадорлигини ошириш, қўшимча иқтисодий фойда олиш ва банкротликнинг олдини олиш имконини беради [14].

Бизнинг фикримизча, сут саноатида иккиламчи сут хом ашёсини, яъни зардобни кейинчалик ундан фойдаланиш ва уни қайта ишлаш мақсадида қайта ишлашни ташкил этиш [13, 18], сут корхоналарида ишлаб чиқаришни диверсификатсиялашнинг устувор йўналишларидан бири бўлиши мумкин.
Зардоб - бу сут маҳсулотларини (пишлоқ, творог) ишлаб чиқаришда олинган ва кейинчалик қайта ишлаш учун мўлжалланган қўшимча маҳсулот. Сут саноатининг этакчи корхоналари фаолияти таҳлили шуни кўрсатадики, сут зардобини саноат бўйича қайта ишлашни ташкил этишда маҳсулот сотишдан олинган фойда 30-50% га ошади.
Ушбу диверсификатсия стратегиясини иқтисодий муносабатлар тизимидан, ишлаб чиқариш ҳажмидан ва корхоналарнинг мулкдорлигидан қатъи назар, энг кам таннархда қандай қўллаш масаласи турибди.
Сут зардобидан фойдаланадиган маҳсулотлар турини кенгайтиришнинг мақсадга мувофиқлиги ҳам иқтисодий, ҳам экологик нуқтаи назардан асосланади. Бу ҳолда диверсификатсияни амалга ошириш хом ашёни чуқурроқ қайта ишлаш ҳисобига ресурс имкониятларининг кенгайиши ва ишлатилмайдиган чиқиндиларни озиқ-овқат ва озуқа учун хом ашё манбаи сифатида жалб қилиниши билан боғлиқ бўлади.
Россияда зардобни қайта ишлаш, ушбу соҳадаги кўплаб ўзгаришларга қарамай, бир неча сабабларга кўра тўхтатиб қўйилган. Улар орасида:
сут саноатига кам миқдордаги инвеститсиялар;
зардобни комплекс қайта ишлаш учун замонавий технологиялар ва жиҳозларнинг этишмаслиги;
бундай овқатларнинг фойдалари тўғрисида этарли маълумот йўқлиги сабабли терапевтик, профилактик ва ихтисослаштирилган сарумга асосланган маҳсулотларни оммавий ишлаб чиқаришнинг этишмаслиги;
сарумни оқава сувга тўкиш билан боғлиқ экологик хизмат либерализми [69].
Бироқ, маҳаллий сут корхоналарини бозор муносабатларига киритиш, самарадорликни ошириш йўлларини доимий равишда излашга олиб келади ва бу максимал даражада фойда олишга имкон беради. Буғдой - фойда олиш учун фойдаланилмаган заҳира.
Шундай қилиб, зардобдан янги маҳсулотлар ишлаб чиқариш орқали корхона фаолиятини диверсификатсия қилиш орқали қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш мумкин:
сотиб олинган сут ҳажмини оширмасдан қўшимча маҳсулот сотиш орқали корхонага фойда олиш;
ишлаб чиқаришнинг экологик хавфсизлигини яхшилаш, зардобни сув ҳавзаларига тўкиш учун жарималардан молиявий зарарни камайтириш.
Сут корхоналарини диверсификатсия қилиш стратегиясини ишлаб чиқиш шартлари таҳлилини хулоса қилганда шуни таъкидлаш керакки, бозорда уни қўллаш учун кўплаб қўшимча сабаблар мавжуд. Сутни қайта ишлаш корхоналарида диверсификатсия қилиш маҳсулотнинг янги бозорларини, даромад келтирадиган янги каналларни эгаллашга имкон беради ва бундан қўшимча даромад олишимиз мумкин. Диверсификатсия сутни қайта ишлаб чиқарувчиларга қийин иқтисодий шароитда маҳсулот ва хизматларнинг кенг ассортиментини ишлаб чиқариш орқали ишлашга имкон беради, чунки зарарли маҳсулотлардан (вақтинча, айниқса янги маҳсулотлар) йўқотишлар бошқа маҳсулотларнинг фойдаси билан тўсиб қўйилади [16].
Сут корхоналарида диверсификатсия қилиш имкониятлари ва йўналишлари иккинчи бўлимда кўриб чиқилади.

2 КОРХОНАЛАРНИ ДАСТУРЛАШ УЧУН УСЛУБИЙ ЁРДАМ

КУНДАЛИК САНОАТИ
Сут тармоғининг ҳолати ва ривожланиш тендентсиялари мониторинги
Россиянинг сут саноати замонавий иқтисодиётнинг муҳим тармоқларидан бири ҳисобланади, чунки сут ва ундан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар инсон ратсионида энг муҳим маҳсулотлардир.
Сутни қайта ишлаш ва сут ишлаб чиқариш чуқур тарихий илдизларга эга. Сут саноатининг тарихи сут ишлаб чиқарадиган ҳайвонларнинг уй шароитидан бошланган. Сутни сариёг ъ, пишлоқ, нордон сутга ишлов бериш биринчи марта Россиянинг жанубий қисмида пайдо бўлди. Россияда сут фермаларининг пайдо бўлиши 11-асрдан бери маълум. АД
Сут саноати тарихида сотилган биринчи сут маҳсулоти сариёг ъеди. 1575 ва 1610 йилларда сигир ёғи рус савдогарларининг экспорт товарлари сифатида "Савдо китоби" рўйхатида эди. ХВИИ асрнинг охирига келиб, нефт савдоси шу қадар ривожланганки, давлат учун даромад манбаи излаётган Пётр И ушбу савдога эътибор қаратган. 18-аср бошларида Буюк Пётрнинг фармонига биноан, Холмогори зоти уй ҳайвонларини яхшилаш учун Голландиядан қорамоллар олиб келинган. 18-асрнинг охирида йирик фермаларда пишлоқ фермалари ташкил этилиб, улар нафақат бозор учун пишлоқларни, балки жее, сметана ва творогни ҳам ишлаб чиқарди.
Биринчи пишлоқ фабрикаси 1795 йилда Смоленск вилоятидаги Лотошино мулкида очилган. Деҳқон артеллари ва сут сотиб олувчилар эски жиҳозланган кичик фабрикаларни, кўпинча тўғридан-тўғри деҳқон уйларида, мослаштирилган биноларда, минимал ускуналар билан очдилар. 1866 йилда Твер вилояти Отроковичи қишлоғида артел пишлоқ заводи, эдимоново қишлоғида ҳунармандлар мактаби очилди. Капитализм ривожланиши ва шаҳар аҳолисининг ўсиши билан сут маҳсулотларига талаб ошди. Шу муносабат билан сут фермаси тижорат ва тадбиркорлик хусусиятига эга бўлди. Ёг ътайёрлаш ва пишлоқ тайёрлашни Ярославл-Вологда ва Транс-Сибир темир йўлларининг қурилиши, шунингдек, қаймоқ учун ажратгичлардан фойдаланиш ёрдам берди.
Кунига 120 тонна сутни қайта ишлайдиган биринчи шаҳар сут заводлари 1860-1864 йилларда қурилган. Биринчи сут конденсатсияси заводи 1891 йилда Оренбург шаҳри яқинида қурилган.
ХХ асрда сут ва консерва саноати яратилди, музқаймоқ ва қайта ишланган пишлоқларнинг саноат ишлаб чиқариши ўзлаштирилди.
Россияда товар-сут фермасининг пайдо бўлиши 18-асрнинг охирларига тўғри келади. Ўша пайтларда сут заводлари ва комбайнлар унчалик катта бўлмаган ишлаб чиқариш эди. ХИХ асрнинг 90-йилларини, биринчи навбатда, қишлоқ хўжалигидаги чорва сонининг кўпайиши ҳисобига Россия сут саноатининг шаклланиши ва ривожланиш босқичи деб ҳисоблаш мумкин. 1895-1915 йилларда қорамол сони икки баравар кўпайди. Россия қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини асосий экспорт қилувчиларидан бирига айланди, у дунё қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспортининг бешдан икки қисмини ташкил қилади. Бироқ, Биринчи жаҳон уруши ва фуқаролар уруши сут маҳсулотлари ишлаб чиқаришни сезиларли даражада пасайишига олиб келди. Россиядаги сут заводлари тўлиқ ёпилиш арафасида эди. Урушдан кейинги даврда қишлоқ хўжалигининг барча тармоқлари, шу жумладан сут саноатининг жадал тикланиши ва жадал ривожланиши бошланди. ХХ асрнинг 30-йилларида сут саноатини кенг миқёсда қайта қуриш бошланди, янги сут заводлари қурила бошланди, Россияда улар ишлаб чиқаришни механизатсиялаштириш ва сутни қайта ишлаш технологияларини ишлаб чиқишга киришдилар. Улуг ъВатан уруши бутун қишлоқ хўжалигига, шу жумладан сут саноатига жиддий зарар этказди.
1955 йилда И. Вишневетский ўсимлик миқёсида пиширилган сут тайёрлаш технологиясини ихтиро қилди. 2.1.1-жадвалда сут маҳсулотларини ва умуман сут саноатида ҳал қилувчи бўлган асосий технологик жараёнларнинг пайдо бўлиши хронологияси келтирилган.
2.1.1-жадвал - сут саноатининг асосий технологик жараёнларининг пайдо бўлиши

Технологический процесс молочной промышленности	Год появления и реализации
Сепарирование	1879
Пастеризация	1882
Сгущение с сахаром	1868
Сгущение со стерилизацией	1881
Получение молочного сахара	1881
Культивирование микроорганизмов	1882
Г омогенизация	1892
Ультрафиолетовое облучение	1903
Сушка молока	1885-1904

Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, сут маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг замонавий технологиясини аниқлайдиган технологик жараёнлар 100 йил олдин ишлаб чиқилган ва саноат учун қўлланилган.
Урушдан кейинги йилларда Россияда сут заводлари тикланди ва 1990 йилгача СССР сут саноатининг жадал ривожланиши кузатилди. 90-йилларнинг бозор ислоҳотлари чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг кескин пасайишига олиб келди, сут саноатида катта йўқотишлар бўлди. Бу чорвачиликдаги оғир вазият туфайли юз берди.
Мамлакатдаги ва Воронеж вилоятидаги сут саноатининг ҳозирги ҳолатини кузатиш учун муаллиф методологияни аниқлаб берди (2.1.1-расм), ўрганилаётган соҳанинг ривожланиш динамикасини кенгроқ ва чуқурроқ таҳлил қилишга имкон берадиган бир қатор ўзига хос кўрсаткичларни ўз ичига олади.

2.1.1-расм - Соғинликни назорат қилиш услубияти
Сут саноатининг хом-ашё базасини таҳлил қилсак, 1990 йилдан бошлаб барча турлар учун қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг сони кескин камайганлиги тўғрисида хулоса қилишимиз мумкин (2.1.2-расм), бу, албатта, Россия иқтисодиётидаги таркибий ўзгаришлар туфайли юзага келди, бу эса сут ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш тармоқларининг пасайиши. 2011 йилга келиб сигирлар сони 90-йилларнинг бошларига нисбатан 2 баравар камайди. [95].

Расм 2.1.2 - рус тилидаги қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг сони
Федератсия
Шуни таъкидлаш керакки, Воронеж вилояти Марказий Федерал округидаги сигирлар сонида этакчи ўринни эгаллайди, бу эса ушбу ҳудудни сут саноати учун хом ашё базасини ривожлантиришда ваъда қилмоқда (2.1.3-расм) [86].
Сутни асосий ишлаб чиқарувчилари ҳанузгача қишлоқ хўжалиги ташкилотлари ва уй хўжаликлари бўлиб, бу тендентсия 1990 йилдан бери давом этмоқда (2.1.4-расм). Бироқ, ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмида қишлоқ хўжалик ташкилотларида сут ишлаб чиқариш улушининг кескин пасайиши кузатилмоқда: 1990 йилдаги 76% дан 2011 йилдаги 45% гача. Кўриниб турибдики, сут ишлаб чиқаришнинг пасайиши қишлоқ хўжалигидаги ташкилотларнинг сезиларли қисқариши билан боғлиқ эди. дон, сут, гўшт ва бошқа турдаги маҳсулотларни комплекс ишлаб чиқариш. Муаммолар юзага келмоқда
Сут саноатида озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш хом сут ишлаб чиқариш билан чамбарчас боғлиқдир [87].


Расм 2.1.4 - Россия Федератсиясида сут ишлаб чиқариш
Иккинчидан, рус ишлаб чиқарувчиларининг хом сутининг қониқарсиз сифати юқори сифатли сут маҳсулотларини ишлаб чиқаришда қийинчиликлар туғдиради
сифати ва корхоналарни озиқ-овқат қийматини пасайтирадиган ва / ёки ишлаб чиқариш харажатларини оширадиган сунъий ва қуруқ қўшимчалардан фойдаланишга мажбур қилади.
Натижада сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш кескин пасайган (2.1.5-расм). Сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш 1995 йилдан бери кескин пасайиб кетди ва ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш ҳажмининг барқарор ўсишига қарамай, инқилобдан олдинги даврдаги шунга ўхшаш кўрсаткичларга эришиб бўлмаяпти [74].

2.1.5-расм - Россия Федератсиясида сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш
Сут ишлаб чиқарадиган корхоналар сони нисбатан барқарор.
Бироқ, бозорда кенгайиш тендентсияси мавжуд. Самарали иш олиб бораётган йирик корхоналар кичикроқ заводларни сотиб олишмоқда, ишлаб чиқариш қувватларини ва сотиш ҳудудини кенгайтиришмоқда. Бундан ташқари, асосан йирик корхоналар маҳсулот сифатини ошириш ва зарур сифатини таъминлаш учун инноватсион ускуналар сотиб олишни молиялаштирадилар. Саноат нисбатан паст рентабеллик даражаси 7–12% билан тавсифланади, деярли 50% корхоналар жиддий йўқотишларга дуч келмоқдалар.
Воронеж вилояти чорвачилик маҳсулотларининг йирик ишлаб чиқарувчиси бўлиб, Марказий Федерал округида сут ишлаб чиқаришда иккинчи ўринни эгаллайди.
Вилоят сутни қайта ишлаш саноатида 17 та корхона фаолият кўрсатмоқда, уларнинг ишлаб чиқариш салоҳияти бир сменада 700 тонна сут маҳсулотлари, 100 тонна сариёг ъ, 13 тонна пишлоқ, 24 тонна сут кукуни, 100 найча ишлаб чиқариш имконини беради. консерваланган сут [92].
Биологик қийматга эга бўлган, кенг харидорларга тақдим этиладиган сут маҳсулотлари энг кўп талаб қилинади. 2011 йилда уни ишлаб чиқариш 2010 йилга нисбатан 15,2 фоизга ўсди ва 406 минг тоннани ташкил этди.
Ҳозирги вақтда сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш 12 та сутни қайта ишлаш корхоналарида амалга оширилади. Ушбу сегментда этакчи ўринни "Воронеж сут заводи" ОАЖ эгаллайди, унинг 2011 йилдаги умумий ишлаб чиқаришдаги улуши 51,5 фоизни ёки 209 минг тоннани ташкил этади. Сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми бўйича иккинчи ўринда "Вимм-Билл-Данн" ОАЖнинг Аннински сут филиали бўлиб, унинг улуши 36 фоизни ёки 146 минг тоннани ташкил этади.
Ҳайвон ёғини 10 та корхона ишлаб чиқаради. 2011 йилда уни қазиб олиш 2,8 минг тоннани ташкил этди ёки 2010 йилга нисбатан 104%.
2.1.2-жадвалда Россия Федератсияси ҳудудларида ичимлик сути ишлаб чиқариш динамикаси кўрсатилган. Воронеж вилояти анъанавий равишда ичимлик сути ишлаб чиқаришда этакчи ҳисобланади.
2.1.2-жадвал - Ичимлик сути ишлаб чиқариш, минг тонна

Субъект федерации	годы
	2008	2009	2010	2011
Белгородская область	109,7	111,1	132,1	128,8
Брянская область	38,9	42,8	60,5	72,6
Владимирская область	84,2	89,6	87,4	89,8
Воронежская область	141,3	178,7	188,9	171,5
Ивановская область	16,1	18,1	26,4	24,4
Калужская область	23,5	44,8	47	40
Костромская область	23,4	21	19,1	10,6
Курская область	15,6	14,5	16,9	12,7
Липецкая область	77,9	94	91,9	83
Московская область	86,5	79,5	59,9	44,2
Орловская область	55,9	70,5	71,1	54,3
Рязанская область	58	55,9	76,2	86,3
Смоленская область	26,5	28,8	20,3	25,9
Тамбовская область	2,3	2,9	4.9	6,9
Тверская область	47,3	35,2	45,4	42,4
Тульская область	44,5	47,5	44,9	45,8
Ярославская область	39,3	36,9	43,8	45,4

Воронеж вилоятининг чорвачилик ва сут ва сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш бўйича этакчи ўринларига қарамай, сут саноатининг асосий маҳсулотларини ишлаб чиқариш динамикасини таҳлил қилганда, сут кукуни ва зардоб кукуни ишлаб чиқариш унчалик катта эмас (2.1.6-расм), бу катта ҳажмга эга деган хулосага келишимиз мумкин. пишлоқ ва творог ишлаб чиқариш кўп миқдордаги пишлоқ ва творогни чиқарилишини талаб қилади.

2.1.6-расм - Воронеж вилоятида асосий сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш динамикаси
Ҳозирги пайтда катта ҳажмда фойдаланилаётган зардобдан фойдаланиш мавжуд корхоналарни диверсификатсия қилиш учун қўшимча имкониятлар очмоқда.
Воронеж вилояти корхоналарида сут ва сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш тўғрисидаги маълумотлар 2.1.3-жадвалда келтирилган [86].
2.1.3-жадвал - Воронеж вилояти корхоналарида сут ва сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш

Предприятия	Дата ввода в эксплуа­тацию либо мо­дерниза­ции ре- конст	2009		2010		2011
		произ­водство продук­ции, тонн	загруз­ка мощ­ностей, %	произ­водство продук­ции, тонн	загруз­ка мощ­ностей, %	произ­вод­ство продук дук- ции, тонн	загруз груз­ка мощ­но­стей, %
«Аннинское молоко» филиал ОАО «Вимм- Биль-Данн»	рек. 2008	40399	24	70442	43	146486	89
ОАО «Богучармолоко»	рек. 2004	2938	38	2917	38	2707	35
ОАО завод молочный «Верхнемамонский»	рек. 2005	4213	43	2698	28	2887	29
ООО «Землянскмоло- ко»	мод. 2010	4783	31	4383	28	4443	29
ООО «Сыродельный завод Калачеевский»	рек. 2010	4613	42	0	0	0	0
ОАО «Каменкамоло- ко»	ввод 1956	4754	44	4798	44	3973	37
ООО Городской мо­лочный завод «Лис- кинский»	рек. 2009	17040	38	22342	50	24174	62
ОАО «Маслодельный завод Нижнедевицкий»	ввод 1966	1769	32	1328	24	1318	24
ООО «Нижнекисляй- ский МКК»	ввод 1951	24985	51	22803	47	17502	36
ОАО «Маслодельный завод Новохоперский»	рек. 2008	16716	43	16729	43	16764	17
ОАО фирма «Молоко»	рек. 2009	29517	52	28115	50	32214	57
ОАО «Эртильмолоко»	ввод 1940	608	24	313	12	494	20
ООО фирма «Малыш»	рек. 2010	18128	53	19666	57	14286	42
ЗАО «Янтарь»	рек. 2005	17032	48	16784	47	15214	43
ОАО молочный ком­бинат «Воронежский»	рек. 2009	152576	64	167141	70	193879	81

Россия сут бозорида 1000 дан ортиқ сутни қайта ишлаш корхоналари мавжуд. Бозор етакчилари ўнта компания: Wимм-Билл-Данн Фоодс, Воронеж сут заводи, Очаково сут заводи, Пермолоко, Пискаревский сут заводи, Унимилк, Росагроехпорт, Данон, Cампина ва бошқалар. Эҳрманн. Ушбу ўнта компания бозор улушининг 47,4% ни ва харажатлар кўприги ҳажмининг 53,1% ни ташкил этади. Россияда сут маҳсулотларини ишлаб чиқаришда шубҳасиз этакчи "WБД" компанияси ҳисобланади. Турли баҳоларга кўра, у сут бозорининг 6 фоиздан 8 фоизигача туради ва маълум позитсиялар учун бу улуш анча юқори. Масалан, Wимм-Билл-Данн Фоодс ёгурт секторида бозорнинг 40% дан ортиғи, эрманн - 16,8%, Даноне - 12,6%, Cампина - 12%, ишлаб чиқариш соҳасида. WБДда кефир - 27,6%, Унимилк - 13,5% ва Данон - 1,4%. Россиядаги сут бозори умуман рақобатнинг юқори даражаси билан ажралиб туради [15].
Шундай қилиб, сут бозори жуда юқори даражадаги рақобат билан ажралиб туради. Шунга қарамай, кўплаб сут маҳсулотларининг яроқлилик муддати қисқа ва махсус сақлаш шароитлари талаб қилинаётганлиги сабабли, минтақавий ва маҳаллий бозорларда рақобат даражаси анча паст. Натижада, айрим ҳудудларда соҳа раҳбарлари ёки маҳаллий этакчилик комбинатсиялари бозорнинг 30 дан 70 фоизигача олади, қолган маҳаллий компаниялар ёки қўшни минтақалардаги компаниялар бозорнинг қолган улушини олишади.
Россия маҳсулотларининг рақобати импорт товарлардан иборат. Сут маҳсулотлари импортининг улуши, одатда турли хил баҳоларга кўра унчалик катта эмас - 15 фоиздан 19 фоизгача, бу сут бозорининг тез бузиладиган табиати кўринишидаги хорижий рақобатчилардан табиий ҳимояси ва сақлаш ва ташиш учун алоҳида шароитларни яратиш зарурияти билан боғлиқ.
Мониторинг шуни кўрсатдики, Россия Федератсияси ҳудудида сут маҳсулотлари ишлаб чиқариш жуда нотекис тақсимланган, бу табиий ва ижтимоий-иқтисодий шароитлардаги фарқ билан изоҳланиши мумкин. Сут маҳсулотлари (тўлиқ сут, пишлоқ ва ёг ъ) ишлаб чиқаришда шубҳасиз этакчилар - бу Марказий ва Волга федерал округлари. Ушбу икки туман Россиянинг сут, пишлоқ ва сариёг ъишлаб чиқаришининг 50% дан ортиғини ташкил қилади.
Россия Федератсияси Иқтисодий ривожланиш вазирлигининг прогнозларига кўра, яқин йилларда аҳоли даромадларининг кутилаётган ўсиши озиқ-овқат маҳсулотларига, шу жумладан сут маҳсулотларига талабни ўсишига олиб келади. Аҳолининг эҳтиёжларини қондириш учун сут ишлаб чиқарувчилар ишлаб чиқаришни кўпайтириши керак, шунинг учун сут ўсимликларига хом сутга бўлган эҳтиёж ортади [55, 73].
Замонавий шароитда сут ва сут маҳсулотлари Воронеж вилояти аҳолисининг ратсионида асосий ўринлардан бирини эгаллайди (2.1.7-расм). Аҳолининг сифатли ва соғлом маҳсулотларни истеъмол қилиш тендентсияси мавжуд. Сут маҳсулотлари анъанавий равишда инсон танаси учун фойдали ва зарур моддаларнинг манбаи ҳисобланади. Шубҳасиз, унинг истеъмоли ортади, нон маҳсулотлари эса озиқ-овқат саватчасидан чиқарилади.