1. !ййемги Мары №аласы келип шы2ы7ы 8а33ында ма2лы7мат

!ЙЙЕМГИ МАРЫ №АЛАСЫ
Ж О Б А С Ы
I. КИРИСИ?.
1. !ййемги Мары №аласы келип шы2ы7ы 8а33ында ма2лы7мат.
а) !ййемги Мары 3аласыны4 Хийуа ханлы2ы т1репинен басып алыныуы.
б) !ййемги Мары 3аласыны4 Шын2ысхан т1репинен басып алыныуы.
с) XIX – 1сирди4 басларында 1ййемги Мары 3аласыны4 Россия 3ол астына 5ти7и.

II. Жу7макла7

III. Пайдаланыл2ан 1дебиятлар.


Тема. !ЙЙЕМГИ МАРЫ
КИРИСИ?
!ййемги Мары. Бул коры3хана qoii жылы жаратылган болып, ол 5з ишине 6шш6зден аслам ески естеликлерди алган. Бул улкен 3оры3хананы4 орайы Мары уалаяты Байрамли 3аласында орналаскан. Бул 3оры3хананы4 е4 таны3лы 81м белгили естеликлери Байрамали каласыны4 жанында болып, оны4 ишки т1репи 81м айнала д5гереги XI-XII – 1сирлердеги Туркмен – Сельжук империясынын пайтахты болган Султан – 3ала 3алашасыны4 дий7аллары менен орал2ан. Оны4 3асында Г1уир – 3ала (Эрк 3ала )улкен 3аласы жайлас3ан. Оны4 жасы w,t мы4 жыл2а те4. Оны4 менен 3о4сы – монголлар аралас жасаган Абдулла – хан – 3ала 3алашасы, жане де 3оры3хана 1тирапында бир топар бронза (б.э.ш.III-II жыллар) д17ирине тийисли ески Мургаб дарьясы жанында, цивилизациясы жо3ары д1режеде ра7ажлан2ан Маргиана (Маргуш) 3аласы бар.
qooo жылы д6нья ж6злик ЮНЕСКО Комитетини4 XXIII – сессиясында «!ййемги Мары» 3оры3ханасын д6ня жузлик 1ййемги естеликлер 3атарына киргизди. Буннан тыс3ары, Халы3аралы3 ески естеликлерди (ICCROM) 3ор2а7 фонды, Мары 3оры3ханасын жо2алып кети7 алдында тур2ан дунья жузлик 317ип д5нип тур2ан ж6злик 3оры3ханалары дизимине киргизген. Халы3 аралы3 CRAT ш5лкеми экспертлери менен бирликте бул Мары 3оры3ханасын 3айта тикле7, реконструкция жумыслары 81м са3лап 3алы7 8а33ында 2002 – 2004 жылы келисим шартнамасын дузген. Бул шартнамадан со4 реконструкцияны4 ал2аш3ы жумыслары Туркменстан – Туркия мамлекетлери 31нигелери менен бирликте е4 ата3лы Мары – Санжар султан (XII – 1сир) мавзолейин реконструкция жумысларынан баслады.
!ЙЙЕМГИ МАРЫ

Мары – Орта Азияда2а е4 ал2аш3ы 3алаларынан бири болып, Байрамали 3аласыны4 жанында2а ескиде бол2ан Мургаб даьясыны4 жа2асында жайлас3ан. Мургаб оазиси 5зини4 мол 81м тыны3 су7лы2ы, 1тирап д5герегини4 т1бий2ый г5ззаллы2ы менен ат танытып келген. Бронза д17иринде бул 1ййемги Мургаб 1тирапында ески шыгыс типине тийисли ярым к5шпели 317имлер жасаган. Бурын торт ата3лы ески цивилизация орталы2ы (Месопотамия, Египет, Индия 8ам Китай) бол2ан болса, бесинши Цивилизация орталы2ы болып Маргиана деп т1н алынды. Ески 3аланы4 бас 3аласын шама менен Гонур деп атады. Гонур Байрамали 3аласыны4 ар3а – батыс тарепинен u0 км уза3лы2ында жайлас3ан.

Мары 3аласы шама менен бизи4 эрамыз2а шекемги VII – 1сирлерде Эрк – 3ала 3алашасы орнында жайлас3ан. Мары каласынын манисин елеге шекем 81р 3ыйлы атлар менен талы3лап келеди. М1селен, Уллы географ Ал-Йакут (XII 1сир) «А3 тас» (5зинен уш3ын шы2арату2ын тас) деп ата2ан болса, Гератлы Арбу (XV 1сир) бул шыпалы ш5п «Марга» («завитой») Мургаб дарясы жа2асында 5си7ши ш5п аты менен ата2ан. Гей бир алымлар болса бул с5зди4 ма2анасын «мару» я2ный «луга» ямаса «шыпалы ш5плер м1к1ны» кейиншелик бул 5згертилген болып «мур» я2ный «3ус» деген магананы а4латады деп тал3ылайды.
Академик В.В. Струевени4 тал3ыла7ы бойынша болса, «марг» с5зи туркмен-огузлары к1уими ата бабалары саклар 317ими аморг – «эмир» (имир,емрели) деп тал3ыла2ан, бул талы3лаган пикирлерди алып 3араса3 8а3ый3ат3а жа3ын келеди.
Бизи4 эрамыз2а шекемги VI – 1сирди4 екинши ярымында Маргушларды к6шпенен Ахеменилер мамлекети 5зине 3осып ал2ан. Бира3 бизи4 эрамыз2а шекемги 522 жылы халы3 арасында наразылы3лар пайда бол2ан. Бактриялы3 сатрап Дадаршиш Мервти Бактрия2а 3осады. Б.э.ш.IV – 1сирде Александр Македонский ахаменилер армиясын 3ырып, Мервке келеди. Курция Руфа (I-1.) ны4 жазбаларына 3араганда Александр Македонский 3ала2а жа3ын жерге алты 3асир 3ур2ан болып, Марыны Александрия Маркианская атын менен ата2ан. Бира3 бул к5п 7а3ыт алмады, императорды4 5лиминен со4 Туркменстанны4 3убла жерлери жа4а пайда бол2ан Селевкидов м1млекетине киреди. IV – 1сирдин а3ырларында Марыны Селевк Никатор басып ал2ан. Бул оазисте к5п 3ала 81м имаратлар жо3 болып кетеди. 280 – 261 жылларда селевкидти бас3ар2ан Антиоха Сотера 3аланы 3айта тиклейди, ол каланы дийуаллар менен 3орша7ды (235 км) буйырады. Бул уа3ытлары Мары асте а3ырын Гаур 3алашасы территориясына жакын Эрк-кала каласына к5шкен еди. III 1сирди4 орталарына келип Селевкиден Бактрия 8ам Парфиена 3алалары ажыралып шы2ады. Мары 3аласы болса Грек – Бактрия м1млекетине 3араслы болып 3алады. Б.э.шекемги II 1сирде Парфян патшасы Митридат – I бактриялы3лардан бул 3аланы толы2ы менен басып алады 81м сол жыллардан баслап !ййемги Мары Парфян империясы 3урамына толы2ы менен отеди. Бизи4 эрамызды4 басына келип Арсакидлер империясы 81лсирегеннен кейин Мары 3аласы 5з автономиясын алады. Буны табыл2ан тастыйы3ла7шы сол жыллары шы33ан озлерини4 пул айналысы бол2ан тыйынлары (монета) тастыйы3лайды. Парфийлер империясы 3ула2ан со4 Мары 3аласы Сасанийлер державасына (III-VII 11) киреди. Шама менен 465 – 494 жыллары Сасанийлерди табыслы басып алган эфталитлер (абдалы) Марыны 5з ишине алады. V 1сирди4 орталарында Сасанийлер 5з оазисин 3айта тиклеп алады, VI – 1сирде Хосров I Аноширван Мервти 3айта тикле7ге, 3алаларды 31лпине келтириуге буйры3 береди. Мары 3аласы жане 3айта тикленеди.
651 – жылы араблар менен урысы уа3тында сасанийлер патшасы Йездигерд – III араблардан бекиниу ма3сетинде Мары 3аласына ты2ылады. Бира3 к5п 5тпей ол 5лтириледи, Мары 3аласы со4 араб халифаты Омейядлар2а 5теди. №ала та2ыда т6синликке тусиеди. №аланын4 к5п б5лимин араблар б6лгиншиликке айландырады.
VIII - 1сирде мамлекетте улкен халы3 к5терилиси болады, бул к5терилисти4 жанлысы Мары 3аласында Абу Муслим басшылы2ында2ысы болады. Мерв 3аласы бул халифата улкен сиясий рол ойнайды.
qqqi жылы селджук султаны Санжар Мары 3аласын м1млекет пайтахты 3ылады. Бул жерге к5п сарайлар, мешитлер 3урылады. Селжуклар баскарган дауирде Мары каласы Экр-кала каласы 81м Гаур – кала 3аласына шекем ке4ейип 5з ишине алады. 1153 жылы жаз айында Мары 3аласына к5шпели Огузлар бастырып келеди. Санжар патшанын олиминен со4 Марыны бас3ары72а еки а2а – ини, хорезмшах Текеш (1172 - 1200) 81м султан Султаншах 5з ара урыс алып барады. Бул усыста 3алада жасаушы к5плеген бийгуна адамлар набыт болады. Султан шах (1193) 5лимине шекем Марыны бас3арады. Бул 3аланы4 тура3лылы2ы тек 2ана Текеш ханны4 баласы хорезмшах Мухаммед – II Ала ад-дин(1200-1220)ни4 бас3ар2ан уа3тында 2ана болды. Бира3 булда к5пке созылмады. Шын2ысханны4 1скерлерини4 алды Хорезмге жа3ынлап 3ал2ан еди. Ол Бухараны со4 Самар3андты, Гургандж, Ниса 3алаларын бирин – кетин басып ала берди. Со4 Мары2а келип та3алды. Жергиликли гарнизонды лашкербасшы туркмен Бука баскарды. Со4 Мары2а к5мекке хорезмны4 бурын2ы у1зири Мужир ал-Мулк келеди.
Шын2ысхан Марыны басып алы7ды 5з улы Тулии – хан2а тапсырады. №ыс3а 7а3ыт ишинде 1221 жылы 25 февральда 3аланы толы2ы менен басып алады, ал Мунжир ал-Мулк болса 3ор3а3ларша 3аланы тапсырады. Манголларды4 бул урысы 3ата4 3анлы кешеди. К5п бийгуна 3анлар т5гилди 81ттеки кишкене балаларды да сойып олтиреди. Жалалладдин султанны4 1скерлери Шын2ысханны4 30 мы4 1скерини4 устинен же4иске ериседи.
1222 жылды4 жаз айында Шын2ысханны4 басшылы2ында2ы 1скерлер Хорасанды басып алады. Мары екинши м1рте басып алынады, мы4ла2ан 3ала тур2ынлары 3ылыш 3ырынан 5теди,. Шын2ысхан тарепинен дузилген айры3ша отряд 40 к6н дауамында монголлар2а ба2анба2ан тур2ынларды аяа7сыз жазалады. К5п 7а3ыт 5тпей гей бир Мары тур2ынлары 3ала2а 3айтып келди. Бул 7а3ытлары уллы 3а2ан Угедей бас3ар2ан 7а3ытлар еди.
XIV 1сирди4 а3ырларында Туркменистан турк к5шпелисинен келип шы33ан Тимур империясы 3урамына отеди. Оны4 баласы Шахрух хан (1405-1447) д17иринде Мары 3аласыны4 гуллеп жаснап турган уакты еди. 3аланы4 к5ркине к5рк 3осыушы имаратлар, медреселер салдыр2ан.
1506 жылы 5збек бас3ары7шысы Шайбанихан Хорасанда2а Тимурийлерди 3улатып Марыны басып алады. Ол марыны мамлекет орайы 3ылады. Бира3 Шайбаний хан да7ириде уза33а бармады. 1510 жылы Марыдан онша уза3 болмаган жерде Шайбанийхан менен туркмен кауиминен бол2ан Исмаил – шах Сефеви арасында урыс болады. Шайбаний хан бул урыста жениске ушырап олтириледи. Исмайл – I-ди Мары 3аласы тур2ынлары 3олда алтын тут3ан 8алда кутип алады. Сондай етип Мары Сефеидлар державасы атын алады.
#аланы4 кейинги а8уалыда буны4 менен жа3сылан2ан жо3. Исмайл – I ди4 кеткенинен со4 Узбек басшысы Убайдулла – хан бир неше марте Марыны басып алады. Бул а87ал 80 жыл шайбанийлер сулоласы астында болады. Бира3 сефевид шахы Аббас – I 1600 жылы 3аланы 3айта 3ол2а алады. Оны4 п1рманы менен 3аланы 3айта 3урады, 3ула2ан 3ала дий7алын 3айта тиклейди.
Аббас – I 5лиминен со4 марыны басып алы7 ма3сетинде хорезм ханы Исфендияр – хан бастырып келеди бирак маары аскербасы Ащир – хан оны4 устинен жениске ериседи. 1631 жылы урынып корген узбек ханы Имамкулды4 да урынысы же4илиспен тамамланады. 1690 жылы бухаралы3 Хушике бия ди4 еки мартелик атланысынада Марынын жергиликли баскарыушы Хаджи-Тимур-хан аскерлери турып берди.
Мары туркмен-каджарлары иште к5терилис шы2ар2ан татарларды Надир – ханны4 жардеминде 1726 жылы 3аладан 3у7ып салды.
Солай етип, Надир шахты4 Орта Азияда2ы бай 3аласы Мары болды. Надир шах 3ала2а хан етип 5зин тайынла2ан Шахкули – хан2а 1744 жылы о2ан Кытай2а журис етиу ушын 3ата4 таярлы3 к5ри7ди буйырды. №ыс3а м6ддет ишинде мары каласы тур2ынлары 70 пушка 81м та2ыда бас3а к5плеген 3урал жара3лар таярлады.
XX – 1сирлерди4 басына келип, Мары2а сары 81м текинлилиер келип жетеди, олар Байрамалы - 3ала 3ала дийуалларын кайта тамирлеу жумысларын алып барады, 1827 жылы олар Бухара 81м Хий7а ханлы3ларына 3арсы турып береди, солай болсада туркменлерге 3ала ишиндеги тамирлик ж5нле7 жумысларынын да7ам ети7де 8еш 3андай тасир етпеди.
1851 – 1855 жыллар аралы2ында Хий7а ханлы2ы Мары2а бес м1рте журис 3ылады, оларды4 бесеуиде 17метсиз тамамланады. 1855 жылы 12 мартта Хий7алы3 Мухаммед – Амин бас3ар2ан аскерлерди4 Серхасалы3 текинлик – Каушут – ханны4 арасында болып 5ткен сауашта хий7алы3ларды4 же4илиси пенен тамамланады. Бул са7ашта Хий7алы3 Мухаммед – Амин жан тапсырады. Бул сауаштан со4 Серхасалы3 текинлилер Мары2а келип орналасады. 1861 жылды4 а3ырына келип 3ала жумыслары да дерлик питейин деп турганда персидлик Хамза Мырза Эшмет Дауле менен урыс болады.
Мары менен Хий7а 81м Бухара ханлы3лары арасында2ы урыслар 1870 жыллар2а шекем дауам етти. Туркменлер 5з 7атанын мартлерше 3ор2ап турып берген.
1873 жылы орысларды4 бастырып киятыр2анан хабар тап3ан Марылы3лар Мургаба дарьясы бойында2ы белгили уллы Мары дийуалы 3урылысын баслайды, бул 7а3ытлары Хий7а ханлы2ы толы2ы менен орысларды4 3ол астына 5ткен еди. Бир3 булда жардем берген жо3, 1884 жылы дипоматиялы3 парахатшылы3 келисими дузилип, Каушутхан – 3ала 3аласы орыслар империясы колонниясына 5теди. 1877 жылы уайран бол2ан Байрамалихан – 3ала 3аласын россия импенраторы Александар III ти4 буйры2ы менен Султанбетти 3айта тиклеуди 81м Мургабтагы жерлерди Романовлар императорына меншик жер сыпатында бериуге буры3 шы2арады.