1. Kalom haqida tushuncha. Kalom ilmiga hissa qo’shgan mutakkallimlar

Kalom ilmining bir qancha yo’nalishlari bo’lib, ulardan al-ash'ariyya va al-moturidiyya yo'nilishlari g’oyat keng tarqalgan. Al-ash'ariyya maktabining asoschisi bog’dodlik olim Abdul Hasan Ali ibn Ismoil al-Ashʼariy bo’lgan. Bu buyuk inson musulmon mutafakkiri va yetuk olimi hisoblangan. Uning nomi bilan atalgan maktablari –Asharitlardir. Toʻliq ismi Abdul al-Hasan Ali ibn Ismoil ibn Ishoq ibn Solim ibn Ismoil ibn Abdulloh ibn Muso ibn Bilol ibn Abu Burda ibn Abu Muso al-Ashʼariydir. U 873 yili Basrada shahrida tug‘ilgan. Uning oʻgay otasi va Al-Ash'ari falsafasining taniqli o'qituvchisi, Basra mo’taziliylarining boshligʻi Abu Ali al-Jubbaydan  tahsil olgan . U 40 yoshigacha moʻtaziliylarning gʻayratli tarafdorlaridan boʻlgan, ammo 912-913 yillariga kelib ular bilan kelisholmagan. Undan keyin esa Bog‘dodga ko‘chib o‘tgan. Keyinchalik u oʻz asarlarida va ommaviy chiqishlarida moʻtaziliylarni keskin qoralagan U qirtinchi yiligacha mutazalit bo'lib qoldi va tark etdi. Al-Jubbay unga savol berganidan keyin qirqinchi yilida al-Jubba'y ilohiy farzni yaxshilik uchun tark etish farzligi masalasida yanglishdi. (al-solih va al-aslah) O'sha paytda u sifatiya, Ahli-Sunna ta'limotlarini qabul qildi. U Basradan chiqib, Shofiy huquqshunosi Abu Ishoq al-Marvaziydan (340 yilda vafot etgan) fiqhni olib, Bog'dodga keladi. Va undan keyingi yigirma to'rt yilni al-Xatib so'zlari bilan aytganda "Mu'tazila, Rafida, Jahmiyya, Xovarij va boshqa har xil ta’limotlarni" rad etishga bag'ishladi. Uning shogirdi Bundarning aytishicha, uning yillik harajati juda oz o'n etti dirham edi. Uning uchta taniqli shogirdlari al-Baxili, al-Zulikki va Ibn Mujohid bo'lib, ularning barchasi o'z xo'jayinining ta'limotlarini keyinchalik Xurosonning gullab-yashnagan maktabiga aylantirgan. Al-Ashariy vafot etganidan so'ng, uning shogirdlari oxir-oqibat Ashariylar maktabining tamg'asi bo'lgan ta'limotning asosiy yo'nalishlarini asta-sekinlik bilan yechib tashladilar. Al-Ash'ariy Muhmmad S.A.V. hazratlarini Ramazon oyida 3 marta tushida ko’radi. Birinchi marta Nabiy S.A.V. unga o'ziga bog'liq bo'lgan narsani, ya'ni urf-odatlarni (hadislarni) qo'llab-quvvatlashini aytadilar. Al-Ash'ariy urf-odatlarga zid bo'lgan ko'plab kuchli dalillarga ega bo'lganligi sababli xavotirga tushdi. 10 kundan keyin esa u yana Muhammad payg’ambarimizni tushida ko’radi, va unga urf-odatlarni qo'llab-quvvatlashi kerakligini yana bir bor ta'kidlaydilar. Shundan so’ng esa Al-Ash'ariy urf-odatlarga zid bo'lgan ko'plab dalillarni tark etadi. Kalom va urf-odatlarga rioya qilishni boshladilar. Ramazonning 27-kechasida u yana Muhammad S.A.V.ni oxirgi marta tushida ko’radi. Payg’ambarimiz unga tark etishni buyurmaganliklarini aytdilar.Faqat Kalom, va undan rivoyat qilingan an'analarni qo'llab-quvvatlashini aytgan edilar. Shundan so'ng Ash'ariy hadisni topib uni targ'ib qila boshlaydi. Dalillarni u hech bir kitobda o'qimaganligini aytganlari uchun. Ushbu tajribadan so'ng, u Mutazalitlarni tark etdi va uning yordamida eng taniqli raqiblaridan biriga aylandi falsafiy u o'rgangan usullar. Keyin al-Ash'ariy umrining qolgan yillarini o'zining qarashlarini rivojlantirish va sobiq mutazalit hamkasblariga qarshi polemika va dalillarni tuzish bilan shug'ullangan. Aytishlaricha, u uch yuztagacha asar yozgan, ulardan atigi to'rt-beshtasi mavjudligi ma'lum bo'lgan. Tark etganidan keyin Mutazzila maktabi va unga qo'shilish ananaviy dinshunoslar  al-Ash'ariy ilohiyotini sunniy islomda shakllantirgan. Unga ko'pchilik taniqli olimlarning ko'plari ergashdilar. Shofiy huquq maktabining eng mashhurlari Abul-Hasan Al-Bahili, Abu Bakr al-Baqilla, Al-Juvayniy, Ar-Roziy va Al-G’azzoliylar shular jumlasidandir. Shu tariqa Al-Ash'ariyning maktabi, shu bilan birga Motrudiy, sunnat e'tiqodlarini aks ettiruvchi asosiy maktablar sanalishadi. Sunniylarning an'analariga binoan al-Ash'ariy sharob ichish yoki o'g'irlik kabilari dahshatli bo'lsa ham, gunohi sababli musulmonni kofir deb hisoblamaslik kerak degan fikrda edi. Bu tomonidan tutilgan pozitsiyaga Xavorij qarshi edi. Al-Ash'ariy, shuningdek, muqaddas qonun buyruqlariga ochiqdan-ochiq itoat qilsa ham, rahbarga qarshi zo'ravonlik bilan qarshilik ko'rsatish mumkin emas deb hisoblaydi. Al-Ash'ariy o'z asarlarining aksariyatini fikrlarga Mutazzila maktabiga qarshi bo'lgan. Xususan, u ularni Qur'on yaratildi va amallar o'z ixtiyori bilan amalga oshiriladi, deb ishonganliklari uchun ularni rad etdi. Shuningdek, u Mutaziliy maktabini Alloh eshitishi, ko'rishi va nutqi borligini inkor etgani uchun rad etdi. Al-Ash'ariy bu xususiyatlarning barchasini, ular mavjudotlarning, shu jumladan odamning eshitish, ko'rish va nutqidan farq qilishini ta'kidlab tasdiqladi. Shuningdek, u o'zining ta'limotlari bilan ajralib turardi . Salafiylar uning o'limidan oldin salafiy ilohiyotini qabul qilganini ta'kidlaydilar.
Abu al-Hasan al-Ash'ariy haqidagi ta'limotlari bilan ajralib turardi. Eng qadimgi orasida Islom falsafalari va Ashariy uchun bu fikrni targ'ib qilish uchun asos bo'lgan Xudo har bir lahzani yaratdi vaqt va har bir zarracha materiya deb hisoblashgan. Shunga qaramay U ishongan iroda, Dirar ibn Amir va Uning fikrlarini rivojlantirdilar. Al-Ash'ariy esa raqibning qarashlariga qarshi edi. Mu'tazili maktabi ham bu qarashlarga qarshi edi. Barcha baxslarni rad etgani kabi ba'zi maktablar tomonidan o'tkaziladigan Zahiri ("literalist"), Mujassimit ("antropoteist") va Muhaddis ("an'anaviy") o'zlarining haddan tashqari ahamiyati uchun maktablar tanqid ichida edi. Odamlarning bir qismi (ya'ni zohiriylar va boshqalar) o'zlarining bexabarliklari tufayli kapital yaratdilar; munozaralar va  oqilona fikrlash iymon masalalari ular uchun og'ir yukga aylandi va shuning uchun ular ko'r imonga va ko'r-ko'rona ergashishga moyil bo'lidilar. Ular din tamoyillarini ratsionalizatsiya qilishga uringanlar. Ular muhokama qilishni ko'rib chiqdilar. Ularning aytishicha, bunday munozaralar to'g'ri bo'lgan Payg'ambar va uning Sahobalari albatta shunday qilgan bo'lar edi; ular Payg'ambar vafotidan oldin diniy nuqtai nazardan zarur bo'lgan barcha masalalarni muhokama qilib, to'liq tushuntirib berishganini ta'kidladilar. va u yuqorida aytib o'tilgan muammolarni muhokama qilmagani uchun, ularni muhokama qilish yangilik sifatida qabul qilinishi kerakligi ayon bo'ldi.