1. Kirish Agrokimyo fanining maqsadi, vazifalari va uslubiyoti

0‘SIMLIKLARNING ILDIZDAN OZIQLANISHI
0‘simliklarning havodan oziqlanishini, yani fotosintez jarayonini boshqarish ancha qivin muammolardan biridir. Bunga aksincha, o'simliklarni ildizdan oziqlanishining boshqarish mumkin. Juda kam hollarda tuproqda o'simlik uchun zarur elementlarning hammasi jamlangan bo'ladi. Ko'pincha 2 - 3 ta, ayrim hollarda ulardan ham ko'p oziq elementlar tanqisligi seziladi, qaysiki insonni o'simliklaming oziqlanishi jarayoniga bevosita aralashishini taqozo qiladi. O'simliklar uchun zarur, lekin tuproqda kam yoki qiyin o'zlashtiriladigan holatda uchraydigan elementlar mineral o'g'it sifatida kiritiladi va inson shu yo‘l bilan tabiatda moddalar aylanishida ishtirok etadi. 0‘simliklarning ildizdan oziqlanishi minerai oziqlanish deb ham yuritiladi. Bu tushuncha bir-biri bilan uzviy bog’langan quyidagi jarayonlarni o'z ichiga oladi.
1. 0‘simliklarning ildiz tizimi tuproqning o'zlashtirishga layoqatli oziq moddalar zaxirasi to'plangan qatlamda rivojlanib (xemotropizm), o'z nordon ajratmalari bilan tuproq qattiq fazasiga ta’sir qiladi, singdirish kompleksi, TSK) tomonidan almashinib ingdirilgan oziqa ionlarini eritmaga siqib chiqaradi va suvda qiyin eriydigan birikmalarni qisman eritadi.
2. Ildiz yuzasidagi bir qator fermentlar tuproqning minerai va organik moddalarini parchalash (gidroliz) da ishtirok etadi.
3. Ildiz tizimining faol yuzasi bilan muloqotda bo'ladigan tuproq eritmasi tarkibidagi ayrim tuzlar diffuziya yo'li bilan yutiladi.
4. Diffuziya va ionlarning almashinuvchan adsorbsiyasi natijasida liujayra qobig'i harnda protoplazma membranasiga surilgan tuzlar ildiz tukchalari tomonidan yutiladi.
5. Singdirilgan ionlar protoplazma ichida akqumulatsiyalanadi va ildizda ketadigan sintezlanish jarayonlarida ishtirok etadi.
6. Barg va ildizda sintezlanadigan organik moddalar o'zaro almashinadi.
7. Ildiz orqali utilgan minerai moddalar ksilema bo'ylab o'simlikning yer usti qismiga qarab harakatlanadi va bunda minerai hamda organik moddalarning bir qismi tuproqqa ajraladi.
8. Yutilgan ayrim moddalar qari barglardan yosli barglarga, vegetative organlardan reproduktiv organlarga oqib o'tish yo'li bilan o'simlik tanasida qayta o'zlashtiriladi — reutilizatsiya.
O‘simlik ildiz tizimi, yer usti qismi va tuproq o'rtasidagi o'zaro munosabatni quyidagicha ifodalash mumkin: Barg va ildizda sodir bo'ladigan sintezlanish jarayonlari m a ’lum miqdorda energiya sarflanishini talab qiladi. Bu energiya bargda faqat organik moddalar sintezi uchun emas, balki fotosintetik fosforlanish uchun ham zarur bo'lib, to‘planadigan yorug'lik kvantlari hisobiga yuzaga keladi. Ildizda energiya manbayi bo'lib uglevodlarning oksidlanib fosforlanishi xizmat qiladi: bunda o'simlikning yer ustki qismidagi energiya ATF holida to'planadi. Mazkur energiya yutilgan ionlarni sitoplazmada metabolik to'planishi uchun sarflanadi.
Tuproqdan azot va kul elementlari o‘simliklar ildiz sistemasining yuzasi orqali ionlar (kation va anionlar) holida yutiladi. Masalan azot anion NO₃ va kation NH₄ holida o‘zlashtiriladi (dukkakli o‘simliklar tuganak bakteriyalar bilan simbioz holida yashab atmosferadan molekulyar azotni ham o‘zlashtira oladi). Fosfor va oltingugurt fosfat va sulfat kislotalarning anionlari H₂RO^-4 va SO₄^2- holida, kaliy, kalsiy, magniy, natriy, temir – Kq, Ca₂q, Mg₂q, Naq, Fe₃q -kationlar, holida mikroelementlar esa tegishli anion va kationlar holida yutilishi mumkin.
O‘simliklar ionlar faqat tuproq eritmasidan o‘zlashtiribgina qolmay, kolloidlarga yutilgan ionlarni ham o‘zlashtiradi. Bundan tashqari, o‘simliklar tuproqlarning qattiq fazasiga aktiv ta’sir etib (ildizdan ajralib chiqadigan, tarkibida karbonat kislota, organik kislotalar va aminokislotalar) bo‘lgan moddalarni o‘zlashtiriladigan shaklga aylantiradi.
Ildizning nafas olish jarayonida ildiz tolalar yuzasida joylashgan ionlar (Nq HSO^3-) tuproq eritmasida bo‘lgan ionlarga (K⁺, Na⁺, Ca²⁺, Mg²⁺, NH₄⁺, H₂PO₄^-, SO₄^2-, NO₃^-) almashib o‘simlikka o‘zlashtiriladi.
O‘simliklarda nafas olishda ajralib chiqadigan karbonat angidrid (CO₂) suv bilan birlashganda karbonat kislota hosil bo‘ladi.
CO₂+H₂O = H₂CO₃
Karbonat kislota dissotsiyalanib, tugamas almashinuvchi fond hisoblanadigan Nq va HCO₃^- ionlarni hosil qilishi mumkin.
3. O‘simliklarning oziqlanish uchun tuproq eritmasida Ca²⁺, Mg²⁺, NH₄⁺, K⁺, NO₃^-, H₂PO₄^- ionlarning bo‘lishi va tuproq eritmasining bo‘lar bilan doimiy ravishda to‘yinib turishi katta ahamiyatga ega. Tuproq eritmasida mineral birikmalardan HCO₃^-, CI^-, NO₃-, SO₄^2-, H₂PO₄^- ionlari va Ca²⁺, Mg²⁺, Na⁺, NH₄⁺, K⁺ kationlari bo‘lishi mumkin.
O‘simlik tanlash xususiyatiga ega va tuproq eritmasidan kerak bo‘lgan ionlarni o‘zlashtiradi. Biron bir element tuproq eritmasida bo‘lmasa, salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun tuproq eritmasida doimo kation va anionlar teng ravishda yoki muvozanatlashgan holda bo‘lishi shart, o‘g‘it solishda shuni hisobga olishimiz kerak.
Tuproq eritmasida kationlar va anionlarning fiziologik tenglikda bo‘lishi muhim, o‘g‘it solinganda o‘simliklarning kation va anionlarni tanlab yutishiga qarab tuproq fiziologik kislotali yoki Ishqoriy bo‘ladi. O‘simlik tuproq eritmasidan kationlarni ko‘p o‘zlashtirsa fiziologik kislotali tuzlar hosil bo‘ladi. O‘simlik anionlarni ko‘proq o‘zlashtirsa, fiziologik ishqoriy tuzlar hisoblanadi, tuzlar tuproqni ishqoriylashtiradi.
4. O‘simliklarning oziq moddalarini yutish ko‘p darajada tuproqning xossalariga – tuproq eritmasining reaksiya va konsentatsiyasiga, tempraturasiga, tuproq aeratsiyasiga, namligiga, tashki muhit sharaoitlariga bog‘liq.
Tuproq aeratsiyasi yaxshi bo‘lmaganda, past tempraturada, tuproqda namlik ortiqcha yoki juda kam bo‘lganida o‘simlikka oziq moddalarning utishi sezilarli darajada kamayadi.
Eritmaning muhiti, o‘simlikka ayrim ionlar utishining jadalligiga va moddalarning almashinuvigata’sir etadi. Kislotali muhitda (pH-7 dan kam bo‘lsa) anionlarning kirishi ko‘payadi, lekin kationlarning kirishi cheklanib qoladi; o‘simliklarning Ca₂q va Mg₂q bilan oziqlanishi buziladi. Ishqoriy muhitda (pH–7 dan ko‘p) kationlar kirishi kuchayadi va anionlarning kirishi kiyinlashadi. pH – 7 teng bo‘lsa neyral hisoblanadi va ko‘p o‘simliklar shu muhitda yaxshi usadi.
Ildizlarning normal rivojlanishi uchun tuzlar eritmasidagi ionlar nisbati, eritmaning fiziologik muvozanatlashganligi ham muhit ahamiyatga ega. Ildizlar ko‘p tuzli eritmada yaxshi rivojlanadi. Unda ionlar antogonizmi namoyon bo‘ladi - har qaysi ion boshqa ionning ildiz xujayrasiga ortiqcha ionning kirishiga tusqinlik qiladi.
5. O‘simliklar oziqlanishida mikroorganizmlarning ahamiyati nixoyatda katta. Mikroorganizmlar tuproqdagi organik moddalarni va solinadigan organik o‘g‘itlarni parchalaydi, natijada ular tarkibida oziq elementlari (N, P oltingugurt va boshqalar) o‘simliklar o‘zlashtiraditgan mineral xolatga o’tadi. Bunday bakteriyalar fosfor va kaliyni eriydigan mineral birikmalarini ham parchalaydi, o‘simliklar o‘zlashtiradigan xolatga keltiradi.
Ma’lumotlariga qaraganda tuproqning xaydov qatlamida bir gektar maydonda 3 tonnadan 7-8 tonnagacha turli xil bakteriyalar massasini tashkil qiladi.
Aerob bakteriyalar tuproq maksimal namligi 50-60 % anaerob bakteriyalar esa 80-90% ba’zida 100 % (sholipoyada) namlikda yaxshi faollik ko’rsatadilar hamma mikroorganizmlar ham o‘simlik uchun foydali bo‘lavermaydi. Lekin somon, somonli go‘ng solinsa mikroorganizmlar tez ko‘payadi va tuproqdan azotning mineral birikmalarini jadallik bilan o‘zlashtirib azotni organik shaklga utkazadi, natijada o‘simliklarning azot bilan oziqlanishi yomonlashadi va hosili kamayadi. Ilgari mobilizatsiyalashgan azotning keyingi minerallashuvi ancha sekin bo‘ladi. Modomiki shunday ekan foydali mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratish kerak.
O‘simliklarni oziqlanishi uchun faqat o‘simliklarning oziq elementlariga bo‘ladigan talabini hisobga olibgina qolmay, shuningdek tuproqning kimyoviy tarkibini, biologik fizik, fizik kimyoviy xossalarini ham bilish kerak, bo‘lar esa uz navbatida uning unumdorlik darajasini o‘simliklarning oziqlanish sharoiti va tuproqqa solingan o‘g‘itlarning o‘zgarish harakterini belgilaydi.
Tuproqlarni o'rganish, tarkibi, xususiyatlari hamda ularda sodir bo'ladigan fizikaviy, fizika-kimyoviy, kimyoviy va biologik jarayonlarni bilish dehqonchilikda o‘g‘itlardan samarali va oqilona foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Tuproqdagi oziq moddalarning yalpi miqdori, ularni o‘simliklar qiyin o'zlashtiradigan shakldan oson o‘zlashtiradigan shaklga o‘tishi va sodir bo'ladigan teskari jarayon o‘simliklarning oziqlanish sharoitini belgilaydi. Tuproq tarkibida o‘simliklar oson o‘zlashtiradigan oziq moddalar miqdori ko‘p bo'lsa, o‘g‘itlarga bo‘lgan ehtiyoj sezilarli darajada kamayadi, aks holda ko'proq o‘g‘it qollash taqozo etiladi. Turli tuproq tiplarida oziq moddalarning yalpi va o‘simliklar oson o'zlashtiradigan miqdori har xil bo'lgani sababli ulardagi oziq moddalarga bolgan talab va o‘g‘itlar samaradorligi ham turlichadir. Oziqlanish jarayonida o‘sinilik, tuproq va o‘g‘it o‘rtasida uzviy bog‘liqlik yaqqol namoyon bo‘ladi.
Tuproqqa kiritilgan o‘g‘itlar turli o‘zgarishlarga uchraydi, tarkibidagi oziq moddalarning eruvchanligi, o‘zlashtirilish darajasi va harakatchanligi o ‘zgaradi. Mazkur o‘zgarishlar bevosita o‘g‘itlarning fizikaviy, kimyoviy va biologik xususiyatlari bilan bog'liqdir. o‘g‘itlar ham o‘z navbatida tuproqlarga sezilarli ta’sir ko'rsatadi: oziq moddalarga boyitadi, tuproq eritmasining reaksiyasini, mikrobiologik jarayonlarning xususiyati jadalligini, shuningdek, unumdorlikka ta’sir etuvchi ayrim omillarni o‘zgartiradi. Shu bois o‘g‘itlarni o‘rganishdan oldin tuproqlarning o‘simliklarni oziqlanishi va o‘g‘itlarga ta ’sir etuvchi ayrim xossalariga to‘xtalish maqsadga muvofiqdir.