1. Kirish. Feodal dunyosi. Hududlarni boshkarish. Ijtimoiy tashkilotlar

Karl Martell va uning arablarga qarshi kurashi. Pipin Geristalskiyning o‘g‘li Karl Martell («To‘qmoq») mayordom-gersog sifatida 715 yildan 741 yilgacha idora qildi. U g‘ay-ratli va iste’dodli lashkarboshi edi. Avstraziyaning o‘rta va mayda er egalaridan iborat bo‘lgan o‘z drujinachilariga suya­nib turib, u Neystriya aristokratiyasining oppozitsiyasini uzil-kesil tor-mor qildi, so‘ngra frizlar, sakslar, allemanlar va bavarlarga qarshi muvaffaqiyatli yurishlar qilib, Reyn­ning narigi tomonida frank davlatini tikladi. Bu qabilalar-ning hammasi franklarga yana xiroj to‘laydigan bo‘ldy.

Franklarning Karl Martell tomonidan takomillashtiril-gan yangi qo‘shini (yaxshi qurollangan, qisman professional otliq askarlar tashkil qilingan edi, piyoda askarlar ham o‘z ahamiyatini qisman saqlab qolgan edi) arablar bilan bo‘lgan to‘qnashishda juda yaxshi ish ko‘rsatdi.

732 yilda Ispaniya arablari Galliyaga katta yurish qildi-lar. Arablar sarkardasi Abdurahmon Akvitaniyaga kirdi va uin iwiiipoii qplnb, Parnjga boradigan eski Rim yo‘li bilan shimolga qarab yurish qnldn. Karl Martell o‘z qo‘shini bilan Puatega yaqin joyda arablarga ro‘para bo‘ldi; shu erda 732 yil oktyabrida ilk o‘rta asr Evropasida juda katta janglar-dan biri bo‘ldi. Jang uch kun davom etdi. Ikki tomon ham bo‘sh kelmadi. Jantning uchinchi kuni Abdurahmon o‘ldirildi, arab­lar esa franklarga juda boy obozlar qoldirib, kechasi chekina boshladilar. Bu jangda erishgan g‘alabasi uchun ham mayordom-gersog «to‘qmoq» degan laqab oldi. Arablar xuddi Pireneyagacha siqib olib borildi. Besh yildan keyin arablar janubiy Gal-liyani bosib olishga yana urinib ko‘rdilar. Lekin Karl Martell ularni ikkinchi marta yana tor-mor qildi.

Puate yonidagi jangning eng birinchi siyosiy oqibati shu bo‘ldiki, Karl Martell harbiy reforma qildi. Harbiy ishda otliq qo‘shin uzil-kesil ravishda asosiy o‘rin tutadigan bo‘lib qoldi (ilgari esa, qadimgi germanlarning hammasida bo‘lgani kabi, franklarda ham asosiy kuch piyoda askarlar edi). YAxshi qurollangan va ot ustida uzoq-uzoq yurishlar qilishga qobil •bo‘lgan otliq askarlar yangi frank qo‘shin'ining asosiy kuchiga

aylandi.Tabiiy, endi bo‘nday qo‘shinning xonavayron bo‘lgan va ilga-rigi mustaqilligid'an mahrum qilingan dehqonlardan tuzili-shi mumkin zmas edi. SHunday qilib, Karl Martellning refor-masi natijasida dehqonlarning ko‘pchiligi harbiy xizmatdan chetlashtirildi. Bu yangi professional otliq qo‘shin yoki keyin-cha atala boshlaganidek, r»i s a r l a r¹ qo‘shini katta er egalari va hali erkinlikdan mahrum qilinmagan dehqonlarning eng badavlatlaridan tuziladigan bo‘lib qoldi.

Karl Martellning sotsial siyosati. CHerkov erlarining qis-man sekulyarizatsiya qilinishi. Harbiy ishning reforma qnlini-shi munoeabati bilay Karl Martell er sohasida alohida siyo-sat yurgizdi. YAxshi qurollangan va moddiy jihatdan yaxshi ta’-minlangan otliq askarlar zarur bo‘lganligi sababli, Karl Martell davlat fondiga qarashli erlardan (bu fond yangi istilolar va isyon ko‘targan zodagonlarning erlarini musodara qilish natijasida kengayib ketgan edi) harbiy benefi-siylar deb atalgan er uchastkalari berishni keng suratda qo‘llandi. Bu benefitsiylar harbiy xizmatni o‘tash sharti bi­lan umrbod foydalanish uchun beriladigan o‘rtacha va mayda pomestelar edi. SHu bilan keyinroq borib paydo bo‘lgan mayda pomesteli ritsarlarning vujudga kelishi uchun asos solindi, bu ritsarlar tashkil topayotgan feodallar sinfining juda ko‘p-chiligini tashkil etgan quyi tabaqasi edi. Bu pomestelardagi erksiz dehqonlar esa mehnat qilib, o‘z xo‘jayinlarini — «uru-shuvchi odamlar»iig— ritsarlar ni boqishga majbur edilar. Harbiy xizmat o‘tovchilarga davlat fondiga qarashli erlar­dan uchastkalar berish bilangina cheklanmasdan, Karl Martell shu maqsad uchun cherkov erlaridan ham qisman foydalandi. U o‘ziga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarda dunyoviy zodagonlar bi­lan birlikda qatnashgan episkop va abbatlarning² pomestela-rini musodara qildi. Neystriyada va Akvitaniyada bunday ru-honiy er egalari ko‘p edi. Ruhoniylardan musodara qilib olingan erlar ham benefitsiylarga aylantirildi. G‘arbiy Ev­ropa tarixida bu narsa birinchi marta o‘tkazilgan katta seku­lyarizatsiya edi, ya’ni cherkov mulkini tortib olib, dunyoviy kishilar qo‘liga topshirish edi. Lekin Karl Martell tomonidan qiliigap sekulyarizatsiya to‘la sekulyarizatsiya emas edi. Bu seku­lyarizatsiya cherkov erlarining faqat bio qismiga nisbatan qo‘l-laiilgan edy. Keyinchalik Karl Martellning o‘g‘li Pipin Paka-na musodara qilingan erlarni ham cherkovga qaytarib berishga majbur bo‘ldi, lekin shu shart bilan qaytarib berdiki, bu erlar haqiqatda foydalanuvchilar, ya’ni ritsarlar qo‘lida bo‘lib, ritsarlar buning avaziga hosilning o‘ndan bir qismini cherkov-P1 alohida, qo‘shimcha ravishda to‘lab turishi kerak edi.

Pipin Pakana va uning korollik unvonini olishi. Karl Martellning taxt vorisi Pipin III Pakana ham (741—768) avval faqat mayordom unvoni bilan yurdi. Meroving korollari odatdagi tartib bilan biri o‘rniga ikkinchisi kelib turdi, lekin ular davlatni idora qilishda hech bir qatnashmas edilar. Nihoyat, Pipin davlat o‘zgarishi yasab, har qanday hokimiyatdan mahrum bo‘lgan eski dinastiyani taxtdan tushirdi. Bu o‘zgarish Rim papasining faol yordami bilan amalga oshirildi.

Pipin hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq papalar bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga harakat qildi. Xuddi shuning uchun ham u cherkov erlarini sekulyarizatsiya qilishdan bosh tortdi. YAna shu «maqsadda Pipin Reynning narigi tomonidagi papa missionerlariga turli yo‘llar bilan yordam berdi. Alle-manlar, frizlar va sakslar o‘rtasida xristianlikning targ‘ib qilinishi butun G‘arbiy Evropani o‘z hokimiyatiga bo‘ysundirish payida bo‘lgan papalarga ham, Reynning narigi tomonidagi territoriyalarda mahkam o‘rnashib olishga harakat qilgan frank hukmdorlariga ham foydali edi.

Papalar bilan yangi frank hukmdorlarining bir-biriga yaqinlashuviga Italiyadagi ahvol ham yordam berdi. Langobard korollari papalar bilan frank hukmdorlarining umumiy dush- mani edi.

Papaning «tomonini olish» bilan frank hokimlari Italiya ishlariga aralashish uchun o‘zlariga juda qulay bahona topib oldilar.

751 yilda Suasson shahrida frank zodagonlari yig‘ilishida Pipin frank koroli deb e’lon qilindi. Oradan ko‘p vaqt o‘t-may, G‘arbiy Germaniyadagi frank missionerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Mayns arxiepiskopi Bonifatsiy papa­ning buyrug‘iga muvofiq Pipinni korol deb tanish marosi-mini o‘tkazdi. SHunday qilib, yangi dinastiya cherkovdan o‘ziga kerakli sanksiya olishga muyassar bo‘ldi.

Oxirgi Meroving-Xilderik III («korol degan nomni no-to‘g‘ri olib yurgan»— deb yozgan edi to‘ntarishga xayrixohlik ko‘zi bilan qaragan bir xronist) monastirga solindi, umrining oxi-rigacha shu erda bo‘ldi. Merovinglarni chetlatishda yordam bergani uchun papaga minnatdorlik yuzasidan Pipin Pakana lango-bardlarga qarshi 755—756 yillarda ikki marta yurish qildi., langobardlar papani siqib, Rimning o‘zini ham bosib olish xavfini solayotgan edilar.

Langobardlarni tor-mor qilib, Pipin papa Stefan II ga (752—757) Ravenna eqzarxatini va Rim oblastini «hadya» qil­di, ya’ni papaning o‘rta Italiyadagi erlarini ham o‘z ichiga olgats • juda katta bir territoriyaga uzil-kesil mustaqil dunyoviy hukm-dor bo‘lib olishiga yordam berdi. SHu tariqa VIII asrning o‘rta-larida Evropada cherkov papa davlati vujudga keldi, bu davlat •bo‘lgan otliq askarlar yangi frank qo‘shin'ining asosiy kuchiga aylandi.

Tabiiy, endi bo‘nday qo‘shinning xonavayron bo‘lgan va ilga-rigi mustaqilligid'an mahrum qilingan dehqonlardan tuzili-shi mumkin zmas edi. SHunday qilib, Karl Martellning refor-masi natijasida dehqonlarning ko‘pchiligi harbiy xizmatdan chetlashtirildi. Bu yangi professional otliq qo‘shin yoki keyin-cha atala boshlaganidek, r»i s a r l a r¹ qo‘shini katta er egalari va hali erkinlikdan mahrum qilinmagan dehqonlarning eng badavlatlaridan tuziladigan bo‘lib qoldi.

Karl Martellning sotsial siyosati. CHerkov erlarining qis-man sekulyarizatsiya qilinishi. Harbiy ishning reforma qnlini-shi munoeabati bilay Karl Martell er sohasida alohida siyo-sat yurgizdi. YAxshi qurollangan va moddiy jihatdan yaxshi ta’-minlangan otliq askarlar zarur bo‘lganligi sababli, Karl Martell davlat fondiga qarashli erlardan (bu fond yangi istilolar va isyon ko‘targan zodagonlarning erlarini musodara qilish natijasida kengayib ketgan edi) harbiy benefi-siylar deb atalgan er uchastkalari berishni keng suratda qo‘llandi. Bu benefitsiylar harbiy xizmatni o‘tash sharti bi­lan umrbod foydalanish uchun beriladigan o‘rtacha va mayda pomestelar edi. SHu bilan keyinroq borib paydo bo‘lgan mayda pomesteli ritsarlarning vujudga kelishi uchun asos solindi, bu ritsarlar tashkil topayotgan feodallar sinfining juda ko‘p-chiligini tashkil etgan quyi tabaqasi edi. Bu pomestelardagi erksiz dehqonlar esa mehnat qilib, o‘z xo‘jayinlarini — «uru-shuvchi odamlar»iig— ritsarlar ni boqishga majbur edilar. Harbiy xizmat o‘tovchilarga davlat fondiga qarashli erlar­dan uchastkalar berish bilangina cheklanmasdan, Karl Martell shu maqsad uchun cherkov erlaridan ham qisman foydalandi. U o‘ziga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarda dunyoviy zodagonlar bi­lan birlikda qatnashgan episkop va abbatlarning² pomestela-rini musodara qildi. Neystriyada va Akvitaniyada bunday ru-honiy er egalari ko‘p edi. Ruhoniylardan musodara qilib olingan erlar ham benefitsiylarga aylantirildi. G‘arbiy Ev­ropa tarixida bu narsa birinchi marta o‘tkazilgan katta seku­lyarizatsiya edi, ya’ni cherkov mulkini tortib olib, dunyoviy kishilar qo‘liga topshirish edi. Lekin Karl Martell tomonidan qiliigap sekulyarizatsiya to‘la sekulyarizatsiya emas edi. Bu seku­lyarizatsiya cherkov erlarining faqat bio qismiga nisbatan qo‘l-laiilgan edy. Keyinchalik Karl Martellning o‘g‘li Pipin Paka-na musodara qilingan erlarni ham cherkovga qaytarib berishga majbur bo‘ldi, lekin shu shart bilan qaytarib berdiki, bu erlar haqiqatda foydalanuvchilar, ya’ni ritsarlar qo‘lida bo‘lib, ritsarlar buning avaziga hosilning o‘ndan bir qismini cherkov-P1 alohida, qo‘shimcha ravishda to‘lab turishi kerak edi.

Pipin Pakana va uning korollik unvonini olishi. Karl Martellning taxt vorisi Pipin III Pakana ham (741—768) avval faqat mayordom unvoni bilan yurdi. Meroving korollari odatdagi tartib bilan biri o‘rniga ikkinchisi kelib turdi, lekin ular davlatni idora qilishda hech bir qatnashmas edilar. Nihoyat, Pipin davlat o‘zgarishi yasab, har qanday hokimiyatdan mahrum bo‘lgan eski dinastiyani taxtdan tushirdi. Bu o‘zgarish Rim papasining faol yordami bilan amalga oshirildi.

Pipin hokimiyat tepasiga kelishi bilanoq papalar bilan do‘stona munosabat o‘rnatishga harakat qildi. Xuddi shuning uchun ham u cherkov erlarini sekulyarizatsiya qilishdan bosh tortdi. YAna shu «maqsadda Pipin Reynning narigi tomonidagi papa missionerlariga turli yo‘llar bilan yordam berdi. Alle-manlar, frizlar va sakslar o‘rtasida xristianlikning targ‘ib qilinishi butun G‘arbiy Evropani o‘z hokimiyatiga bo‘ysundirish payida bo‘lgan papalarga ham, Reynning narigi tomonidagi territoriyalarda mahkam o‘rnashib olishga harakat qilgan frank hukmdorlariga ham foydali edi.

Papalar bilan yangi frank hukmdorlarining bir-biriga yaqinlashuviga Italiyadagi ahvol ham yordam berdi. Langobard korollari papalar bilan frank hukmdorlarining umumiy dushmani edi.

Papaning «tomonini olish» bilan frank hokimlari Italiya ishlariga aralashish uchun o‘zlariga juda qulay bahona topib oldilar.

751 yilda Suasson shahrida frank zodagonlari yig‘ilishida Pipin frank koroli deb e’lon qilindi. Oradan ko‘p vaqt o‘t-may, G‘arbiy Germaniyadagi frank missionerlarining ishiga boshchilik qilib turgan Mayns arxiepiskopi Bonifatsiy papa­ning buyrug‘iga muvofiq Pipinni korol deb tanish marosi-mini o‘tkazdi. SHunday qilib, yangi dinastiya cherkovdan o‘ziga kerakli sanksiya olishga muyassar bo‘ldi.

Oxirgi Meroving-Xilderik III («korol degan nomni no-to‘g‘ri olib yurgan»— deb yozgan edi to‘ntarishga xayrixohlik ko‘zi bilan qaragan bir xronist) monastirga solindi, umrining oxi-rigacha shu erda bo‘ldi. Merovinglarni chetlatishda yordam ber-

•gani uchun papaga minnatdorlik yuzasidan Pipin Pakana lango-bardlarga qarshi 755—756 yillarda ikki marta yurish qildi., langobardlar papani siqib, Rimning o‘zini ham bosib olish xavfini solayotgan edilar.

Langobardlarni tor-mor qilib, Pipin papa Stefan II ga (752—757) Ravenna eqzarxatini va Rim oblastini «hadya» qil­di, ya’ni papaning o‘rta Italiyadagi erlarini ham o‘z ichiga olgats

• juda katta bir territoriyaga uzil-kesil mustaqil dunyoviy hukm-dor bo‘lib olishiga yordam berdi. SHu tariqa VIII asrning o‘rta-larida Evropada cherkov papa davlati vujudga keldi, bu davlat butun o‘rta asrlar tarixi davomida katta rol o‘ynadi va hatto yangi (1870 yilgacha) va eng yangi zamonda ham saqlanib qoldi (Rim shahrining bir qismini egallagan hozirgi papa «davla-ti»—Vatikandir, u 1922 yildan beri yashab kelmoqda).

SHu narsa xarakterliki, frank korollari bilan bo‘lgan mu-zokaralarda papalar odatda, Rim oblastini Rim episkoplariga IV asrda Konstantin Buyuk hadya qilgan, binobarin, frank ko­roli ilgarydan «qonuniY*suratda» papaga qarashli bo‘lgan narsa-ni uning o‘ziga «qaytarib berayapti» xolos, der edilar. Haqiqat-da esa, Konstantin I na Rimni va na Rim oblastini hech qachon hech qanday papaga hadya qilgan emas. «Konstantin hadya qilgan» degan ran shubhasyz uydirmadir. Pipin «Konstantin hadya qil­gan» degan da’voga z’tiroz qilmadi, chunki u papalardan kup man-faat kurgan edi. Papalar bilan yangi frank dinastiyasi o‘rta-sida mustahkam ittifoq vujudga keldi, bu ittifoq har ikki tomonning bir-biridan chinakam manfaatdorligiga aooslangan edi. Otasiga o‘xshash Pipin ham Reynning narigi tomonida va Akvitaniyada urushlarni davom ettirdi. Uning zamonida arab-lar Janubiy Galliyadan butunlay siqib chiqarildi. Pipin o‘? siyosati bilan frank korolligining ravnaq topishi uchun zamin tayyorladi. Uning o‘g‘li Karl Buyuk davrida Frank davlati im-periyaga aylandi.