1. Koordinatsion birikmalar turlari Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi

Koordinatsion birikmalar turlari 

---

Koordinatsion birikmalar turlari kislota, asos, tuz, ba'zilari esa neytral 
(noelektrolit) va boshqa xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Quyida bir necha 
misollar keltiramiz:
— ko'p yadroli birikmalar: 
— π~komplekslar ligandlarning qo'sh bog'i bilan markaziy atomning d-
orbitallari orqali birikishi natijasida yuzaga kelib chiqadi. Oksidlanish darajasi 
+2 bo'lgan oraliq rnetallar ionlari siklopentadiyenil ionlari (C
5
H
5
-
) bilan 
«sendvich» strukturasiga ega bo'lgan birikma — metall-otsenlarni hosil qiladi. 
Metallotsenlar ravshan rangli birikmalar bo'lib, metall ionining elektron 
konfiguratsiyasi nodir gaznikidek bo'lganda (X. 2-rasm) turg'un bo'lib, 400°C 
gacha parchalanmaydi. Bunday birikma-larda aromatik xususiyat, masalan, 
vodorod atomi elektrofil reagentlar (sulfolash, Fridel-Krafts reaksiyast bo'yicha 
atsillash reaksiyalari) bilan o'rin almashinadi; 

---

— dativ bog'li koordinatsion birikmalarda markaziy atomning bog' hosil 
qilishda qatnashmagan d-orbitali bilan ligandning π-orbitali orasiagi qoplashishi 
natijasida markaziy atomdagi elektron bulutining zichligi ligandning π-
orbitaliga siljiydi va shu vaziyat tufayli mustahkam π-dativ bog' hosil bo'ladi 
(X.3-rasm). Aniqlanishicha, erkin holdagi C = O molekulasida va uning 
karbonillarida ligandning atomlari orali-g'idagi masofa (r) va bog'ning kuch 
konstantasi (k) quyidagicha boiar ekan: 
rqiymati kamayib, k qiymati ortganda atomlar orasidagi bog' 
mustahkamlanadi. Nikel atomining elektron buluti zichligi C = O tomon 
siljiganidagina yuqorida keitirilgan vaziyatni tushuntirish mumkin; 
— izopolikislotalarVB va VIB gruppachasidagi elementlaming yuqori 
oksidlanish darajadagi oksidlariga shu kislota angidridlari bilan hosil qilgan 
birikmalari sifatida qarash mumkin (X. 4-rasm). 

---

Shunday birikmalarni hosil qilishda xromdan tashqari volfram, molibden 
(VIB gruppacha elementlari), vanadiy, niobiy ham tantal (VB gruppacha 
elementlari) kabi eng yuqori oksidlanish darajasiga ega bo'lgan ba'zi 
elementlargina ishtirok eta oladi. 
— geteropolikislotalar ba'zi kislorodli kislotalarda kislorod atomlarining 
barchasi yoki ma'lum qismi boshqa kislorodli kislotalarining aoldialari bilan 
almashganda hosil bo'ladi: H
3
PO
4
ning digidrati
ta
(dimolibdat kislota) qoldig'i bilan almashsa,
ta O
2-
almashsa
boshqa vaziyatda
geteropolikislotalar hosil bo'ladi; 
— xelat koordinatsion birikmalarda ko'p dentatli ligand markaziy atomga 
ikkita yoki undan ko'proq funksional gruppalar orqali bog'lanib, 5 yoki 6 a'zoli 
yopiq zanjir hosil qiladi. Masalan, mis(II) gidroksid glikol yoki glitserin bilan 
ravshan ko'k rangli, turg'un bo'lgan birikma eritmasini hosil qiladi. 
Markaziy atomning valentligi (yoki oksidianish darajasi) bilan uning 
koordinatsion soni orasida ko'pincha quyidagi munosabatlar kuzatiladi: 

---