1. Koordinatsion birikmalar turlari Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi

Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi 
Koordinatsion birikmalar nomenklaturasining asosi oddiy moddalarnikiga 
o'xshash. Nazariy va amaliy kimyoning xalqaro birlashmasi (IYUPAK) tavsiya 
etgan qoidalari qisqacha quyidagilardan iborat: 
1. Oldin kation, oxirida anion nomi aytiladi. 
2. Ligandlarni nomlash tartibi quyidagicha bo'ladi: oklin manfiy 
zaryadlisi, keyin neytral holdagisi, oxirida esa musbat zaryadli ligandlar 
nomlanadi (ularni 
har birining chegarasida oldin soddalari, keyin 
murakkablariga o'tiladi). 
3. Kislota qoldig'i nomiga «O» harfi qo'shiladi. 
4. Markaziy atomning oksidlanish darajasini uning nomidan keyin qavs 
ichida rim raqami bilan yoziladi. 
5. Ligandlar sonini yunoncha raqamlar orqali ifodalanadi. Kompleks ion 
nomi bitta so'z holida yoziladi. 
Quyida bir necha misollar keltiramiz: 
Koordinatsion birikmalarda izomeriya hodisasi 

---

Bu xususiyat organik birikmalardagi kabi keng tarqalgan. Izomerlar 
xossalarining tadqiqoti birikmalarning geometrik tuzilishini aniqlashga imkon 
beradi. 
Izomeriya turlari o'ndan ortiq, biz ularning ba'zilariga to'xtalamiz. 
1.Geometrik izomeriya tekis kvadrat yoki oktaedr shakliga ega bo'lgan 
koordinatsion birikmalarda uchraydi. Koordinatsion soni 4 ga teng bo'lgan 
birikmalarda 4 ta ligand ikki xil tabiatli bo'lganda yuzaga kelib chiqadi, ular 
kvadrat tekislikda ikki xil sis- vatrans-izomerlar holida joylashadi (X. 5-rasm). 
Bu izomerlar bir-biridan fizik va kimyoviy xossalari bilan farq qiladi. 
Tetraedr tuzilishiga ega bo'lgan koordinatsion birikmalar bunday izo-
meriyaga ega bo'lmaydi. 
2. Ko'zgu izomeriya eng kamida ikkita bidentat ligandga (masalan, En, 
oksalat kislota anioni, aminokislotalar va shularga o'xshashlar) ega bo'lgan 
oktaedrik va tetraedrik birikmalarga xos bo'ladi. 
Misol tariqasida 
(dixlorobisetilendiamin) kobalt(III) 
xloridni ko'rib chiqamiz. 

---

rasmda keltirilgan ko'zgu izomerlar biri ikkinchisiga ko'zgudagi aksi kabi 
bo'ladi: 
Bu rasmdagi En yoyi bidentat ligand. 
Bunday izomerlarda kimyoviy farq yo'q, ular faqat qutblangan nur 
oqimining tebranish tekisligini turli tomonga buradi, bunday moddalar ikki xil 
asimmetrik kristallar hosil qilib kristallanadi, ular kristallarini bir-biridan 
mexanik usulda ajratish mumkin. 
3. Ionlanish izomeriyasi birikmadagi ichki va tashqi sferadagi ionlar 
o'zaro o'rin almashinishi natijasida yuzaga kelib chiqadi. 
Masalan, 
Br larni birinchisining 
eritmasi Ba
2+
ioni tutgan modda eritmasi bilan aralashtirilganda BaSO
4 
cho'kmasi, ikkinchisi esa kumush nitrat bilan oq cho'kma hosil qiladi. Bu 
moddalarning eruvchanligi, ular kristallarining rangi va kimyoviy xossalarida 
farq kuzatiladi.
4. Koordinatsion izomeriya kation va anion tabiatli ichki sferalardan 
tashkil topgan birikmalarda kuzatiladi. Masalan, tarkibi 
bo'lgan to'yingan eritmalarni aralashtirilganda
tarkibli 
birikmani cho'kma holida (uning eruvchanligi boshlang'ich moddalarnikidan 
kichik bo'lishi sababli) ajratib olish mumkin. Unga izomer bo'lgan
birikma mavjud. 
5. Gidrat izomeriya lcliki va tashqi sferada suv molekulalarining turlicha 
taqsimlanishi natijasida yuzaga kelib chiqadi. Masalan, ko'k-binafsha rangli 
dan to'q-yashil rangli 
va undan och-yashil 
rangli
ga o'tishda moddalarning faqat ranglarigina emas, 

---

ular dissotsilanganda hosil bo'ladigan koordinatsion ionlar zaryadi va 
dissotsilangan xlor ionlari miqdori turlicha bo'ladi. 
6. Koordinatsion polimeriyaga misol sifatida sis-va trarts-izomerlarga ega 
bo'lgan
uchun uning dimerlari
va trimer 
larni keltirish mumkin. 
7. Tut izomenyasi ichki sieradagi murakkab ligandlar bir-biridan farq 
qiluvchi donor atomlari orqali markaziy atom bilan koordinatsiyalangan 
hollarda kuzatiladi. 
Masalan,
(ksantotuz) va (izoksantotuz)larda ligand 
markaziy atomga ONO
-
dagi kislorod atom orqali, yoki NO
2
-
da azot atomi 
orqali birikkan bo'lishi natijasida xossalari turlicha bo'lgan birikmalar hosil 
bo'lishi aniqlangan. 
8. Elektron izomeriya tarkibi bir xil bo'lgan birikmalarda markaziy 
atomning oksidlanish darajasi farq qilishi natijasida moddalar xossasi ham 
turlicha bo'ladi. Tarkibi
bo'lgan ikkita birikma — biri 
paramagnit xususiyatga ega boiib, rangi qora tush, ikkinchisi esa qizil rangli 
diamagnit xususiyatga ega. 
Nazorat savollari: 
1. Geteropolikislotalar nima? 
2. Xelatlar nima? 
3. Akvabirikma nima? 
4. Markaziy atom vazifasini qaysi atomlar bajarishi mumkin? 
5. Koordinatsion birikmalarda necha xil izomeriya bor?