1. Koordinatsion birikmalar turlari Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi

---

1-Mavzu: Koordinatsion birikmalarning sinflanishi va 
nomenklaturasi 
Reja:
1. Koordinatsion birikmalar turlari 
2. Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi 
3. Koordinatsion birikmalar izomeriyasi 
Deyarli hamma metall ionlari ishtirokida hosil bo'ladigan koordinatsion 
birikmalar Sizga tanish bo'lgan birikmalarga nisbatan murakkab tarkib va turli-
tuman xossalari bilan ajralib turadi. Masalan, PtCl
4
ning ammiak bilan hosil 
qiladigan birikmalari
tarkibga ega bo'lib, ular suvda 
eritilganda turli miqdorda ionlar hosil bo'ladi (keltirilgan birikmalar uchun 
tegishli tartibda 5, 4, 3, 2 ta ionga dissotsilanadi, oxirgi birikma ionlarga 
dissotsilanmaydi). 
Bunday moddalar formulalarida metall ioni (Pt
4+
) markaziy atom va uning 
atrofida ligandlar deb ataladigan zarrachalar (molekula, ion yoki boshqalar) 
koordinatsiyalangan bo'ladi. 
Markaziy atom va uning ligandlari birgalikda koordinatsion birikmaning 
ichki sferasida, undan tashqarida esa tashqi sfera zarrachalari (kationlar, 
anionlar yoki molekulalar) joylashadi. 
Ligandlar soni ayni koordinatsion birikmadagi markaziy atomning 
koordinatsion sonini aks ettiradi. Ularning soni 2—12 chegarasida bo'ladi. 
Koordinatsion son qiymati markaziy atomning valentligiga qarab o'zgaradi. 
Markaziy atom va ligandlar hosil qilgan birikmalarning xossalari boshlang'ich 
moddalarnikidan farq qiladi. Koordinatsion birikmalar stexiometriyasi 
murakkab bo'lsa ham, undagi zarrachalarning oksidlanish darajalari yig'indisi 

---

nolga teng bo'ladi. Shu bilan birga koordinatsion ion zaryadi bilan markaziy 
atom zaryadlari har doim ham bir xil bo'lavermaydi. 
Koordinatsion zarracha (ichki sfera) markaziy atom, ligandlar soni, 
ularning zaryadlari qiymatiga qarab kation, anion yoki neytral holatda bo'lishi 
mumkin. 
Yuqorida keltirilgan platina birikmalarida ammiak va xlor ionlari birik-
malarning ligandlari bo'lib, barcha birikmalarda markaziy atomning oksidlanish 
darajasi +4 ga, koordinatsion son qiymati hamma birikmalarda 6 ga teng. Ichki 
sfera (koordinatsion zarracha) zaryadi esa (yuqoridagi birikmalarda tegishli 
ravishda +4, +3, +2, +1 va 0) oddiy, sizga ma'lum bo'lgan usulda hisoblanadi.
Ligandlarning 
markaziy 
atom 
atrofida 
joylashishi 
ularning 
simmetriyalari? koordinatsion ionning zaryad ishorasi va kattaligi ayni moddaga 
xod xususiyatlarni shakllantiradi. Ko'pchilik birikmalarda geometrik tuzilishij 
chiziqli (koordinatsion son 2 ga teng), tetraedr yoki yassi kvadrat (koordinatsion 
son 4), oktaedr (koordinatsion son 6) yoki boshqa xillaril bo'lishi mumkin. 
Ligandlar sifatida quyidagi zarrachalar bo'lishi mumkin: 
— kislota qoldiqlari (bunday ligandli birikmalar atsidokomplekslar deb 
ataladi) 
va boshqalar; lekulalar: H
2
O (akvabirikmalar), 
NH
3
(ammiakatlar) 
(aminobirikmalar),
(etilendiamin qisqacha En ko'rinishida yoziladi), CO 
(karbonillar); 
— oz miqdordagi birikmalarda manfiy oksidlanish darajali markaziy 
atom atrofida musbat zaryadli ligandlar koordinatsiyalanadi — [NH
4
]
+
, 

---

Ba'zi markaziy atom atrofida ligandlarning egallagan o'rinlar soni 
(dentatligi) yoki koordinatsion sig'imi o'zgaruvchan (masalan, SO
2-
4
NO
3
-
, 
RCOO
-
lar bir yoki ikki sig'imli) yoki birda'n ortiq bo'lishi mumkin; 
aminokislotalar, diollar, glitserin, En, S
2
O
4
-2
lar ikki dentatli bo'lsa, NH
2
-CH
2
-
NH-CH
2
-SH
2
-NH
2 
diementnamm), trietnemetraminiar regishli ravishda uch va 
to'rt dentatli bo'ladi. Quyidagi etilendiamintetrasirka kislota (EDTSK) 
geksadentat holatida koordinatsiyada qatnashishi mumkin (X. 1-rasm). 
Markaziy atom vazifasini katta davrlarning oraliq d-elementlar ionlari, 
ta'zan metallmaslar (ammoniy ionida 
da B
+3
va boshqalar) ba'zan neytral 
holdagimetall atomlari bajarishi mumkin.