1. Korxona xaqida tushuncha. Korxona turlari

Davlat korxonalari - mulki davlatiiki bulgan va ishlab chikarnlgan maxsulotlari kat’iy davlat tomonidan belgilagan baxolarda sotiladigan, davlat tomonidan pul bilan ta’minlab turiladigan korxonalar kiradi. Bozor iktisodiyotida davlat tadbirkorligi mavjud bulganidan davlat korxonalari xam mavjuddir. Bu korxonalar markaziy va maxalliy xokimiyatga karashli buladi.Ular birgalikda ishlab chikarishning davlat sektorini tashknl etadilar va ijtnmoiy ishlab chikarishning eng muxim va mas’uliyatli vazifalarinn bajaradilar (mudofaa, aloka, transport, milliy boyliklarning sarflanishi bilan boglik tarmok va boshka soxalar).
Aralash kompannyalar - ular aksionerlnk jamiyatlari va majburnyatlari cheklangan shirkatlar shaklida tashknl kilinib, aksiyalari davlatga va xususpy omonatchnlaoga taalukli buladi. Aralash kompannyalar gegishli konunlar va uz IIi.jOMjj.ipii diirasida faoliyag kursatadilar. Aralash kompaiiyalarning xujalkk faoliyatn soxibkorlpk va tijorat asosida amalga oshiriladi. Aralash kompaniyalarning dazlat korxonalariga nnsbatan ustunligi shundaki, ular kuprok xujalik mustakilligiga ega.
Totalitar-rejali shsgisodiyotdan bozor iktisodnyotiga utish davrida korxonalarnnng erkinlign cheklangan buladi. Korxonalar garchi davlatnnki bulmasada, davlat nazoratida buladi. Ulardan ayrimlari faoliyat turinn tanlashda erkin bulmaydilar va davlat belgilagan faoliyat turn bilan mashgul buladnlar. Pekin >lar xam, asta-sekin bozor sshokalariga torshladilar. Bunday korxonalarda ishlab chikarish ikki yoklama tue oladi: bnrinchidan, korxona davlat buyurtmasi-topshirigi bilan ishlaydi; ikkinchidai, buyurtma xajmi knekarib. maxsulotnnpg bir knemi bozorda erkii .iruda coTiiHi uchun yaratiladn. Bu xolda korxonaning davlat buyurtmasiga va erkin jopra ishlashya yeaklanib turadi. Masalan, Uzbekistonda yetshitirilayopan paxta, d^n -xsulogl:.’ niipg asosiy kiemn davlat buyurtmasiga kura, kolgaii Zrkpi i^^xda :pl1:sh._;ni olish mumkin. Utish davrida erkiilik darajaspga karab uch topfa korxona I , -. yu buladi:
davlat buyurtmasn saklangan korxona;
xam buyurtma, xam bozorga ishlovchi korxona;
akat bozorga ishlovchi korxona.
Korxonalariing uchinchi turi mustakil xisoblanadi. Bu xildagi korxonalarni biz bozor sodiyoti sharoitiga mos fnrmalar deb atashimiz mumkin. Firmalar nsh kulamiga ab-kichnk, urta va yirnk biziesga ajratnladn. Buning uchun mezon kilib, fmalardagi shplovchilar soni, ishlab chikarish va savdo-sotik xajmi kabul kplipgan. Masalan, aynan ishlovchilar soniga asosan firmalarni 5 toifaga bulish mumkin:
•. 1 u_Ta kpchik (mpkrofirma) - shplovchilar soni 10 kishidai oshmapdigan
2 Juda kichik (minifirmalar) - shplovchilar soni 20 kishidan oshmaydigan.
3 Kichik korxona (firmalar) - shplovchilar soni 99 kishidan oshmaydigan.
4 Urta firma (korxonalar) - shplovchilar soni 500 kishidan oshmaydigan.
5 Iirik korxona (kasta firmalar) - shplovchilar sopi 500 kishidan ortik.
Xar bip korxona boshka korxonalardai avvalo ishlab chikargan maxsulot i, shunipgdek, ishlab chikarish tavsifi va mikyosi, joylashishi, xalk xujaligining boshka tarmoklari bilan alokasi va boshka kursatkichlari bilan fark kiladi.
Korxonalarning xilma-xil tashkiliy - xukukiy shakllari xam mavjud. Korxonalarning jamiyatlar, shirkatlar, ishlab chikarish kooperativlari, jamoa , va birlashma kurinishlari, tulik xujalik yuritish xukukiga ega bulgan va ega bulmagan shakllari mavjud. Bulardan eng oddiysi xususiy firmalardir.
Xususiy firma - ayrim shaxslarga yoki oilalarga karashli bulgan, kugshncha kichik biznes soxasida faoliyat yuritadigan korxonalar bulib, individual xususiy mulk xisoblanadi. Bunday korxonalar asosan kishlok xujaligida keng ish yuritadilar.
Mas’uliyati cheklanmagai firma - odatda jamoa mulki bulgan korxona. Uzpyanig mol-mulkiga ega bulgan korxona. Uning mol-mulkiga sherikchilik yuli b,;lap egalik kilinadi. Uning faoliyati uchun barcha mulk egalari javobgar buladilar. Xozirda kichik biznes soxasida keng tarkalgan.
Mas’uliyati cheklangai firma - jamoa korxonasi, lekin mol-mulki uni ta’sis etuvchilarning xissa mablagi xisobidan shakllanadi. Uz faoliyati uchun javobgarligi yigilgan pay (xissa)lar doirasida cheklanadi. Daromad Ustav kapitalidagi pay (xissa) ga karab taksimlanadi. Bularning aloxida yirik shakllariga - aksionerlik jamiyatlari kiradi.
Aksionerlik jamiyatlari yoki korporatsiyalar - aksiyadorlarning uyushmasi bulib, uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar. Jamiyatga kuyilgan kapntalga karab maxsus kimmatbaxo kogoz - aksiya chikaradilar. Aksiyaii sotib olganlar aksiyadorlarga aylanadilar va foydadan uz xissasini - divident olib turadilar. Aksioner jamiyatlarning ochik yoki yoiik turlari mavjud. Yopik jamiyat aksiyalari faka g ma’lum gurux, kishilarga, masalan, korxona ishchi-xizmatchilarga tarkatiladi.
Ochik jamiyat paydo bulganda uning aksiyasi xoxlovchilarga sotilishi mumkin. Iktisodiy tabiati, tashkil kilinishi usuli va faoliyati buyicha aksionerlik jamiyatlari zamonaviy soxibkorlik shakli xisoblanadi va uni boshka kuriiishdagi korxonalardan kuyidagi xususiyatlar bilan ajratish mumkin:
Ma’lum maksadlar uchun shirkatchilikning maxsus shakli sifatida tashkil kilinadi.
Aksionerlar tomonidan tuzilgan va shirkatning maksadiii amalga oshirishga karatilgan mol-mulkning mavjudligi.
?. Asosiy sarmoyaning anik mikdoridagi pay (aksiya)larga teng bulinishi.
Xar bir aksionerning uz xissasi buyicha majburiyatining cheklanganligi.
Aksiyani kaytarish xarakteriga ega emasligi.
. Kimmatli kogozlar bozorn mavjud bulgaida aksiyalarii sotish va sotib olpshiipg ' chmkanligi.
Axoli keng katlamiiing aksionerlik jamiyatida katiashish imkoniyati.
Jkorida kursatib utilgan xolatlar aksionerlik jamiyatining boshka jamoa chpbkorligining shakllaridan afzalliklarini ifodalaydi.
li firmalar va jamiyatlarning kanday tashkil kilish, rasmiylashtirish va shu kabi ^rning tashkiliy - xukukiy tomonlarini kurib chikaylik.
Aksiyadorlik jamiyatlari, korxonalar va boshka xujalik yurituvchi Z’ektlarni ruyxatdan utkazish uchun yukori xokimiyat organlariga kuyidagi xujjatlar im etiladi:
-.umumiy yigilish bayoni; ruyxatdan utkazilishini surab yozilgai xat;
- tasischilar bilan shartnoma;
- Nizom