1-kredit topshiriq: 1-topshiriq. Ilova qilingan jadvaldagi bo'sh joylarni to'ldiring va izohlang

Etishizim : fétichezm: feitiço — sehrli narsa, tumor) — g'ayritabiiy xususiyatlarga ega deb hisoblanadigan jonsiz narsalar — fetishlarga sigʻinish. Sigʻinish obyektlari, yaʼni fetishlar — tosh, tayoq, koʻzmunchoq, tumor yoki boshqa har qanday buyum boʻlishi mumkin. Fetishizm dinning qadimiy unsurlaridan biridir. Barcha ibtidoiy xalqlarda boʻlgan.	Animizm (anima — jon, ruh) — jon va ruhlar borligiga ishonish. Ibtidoiy davrda paydo boʻlgan. Ibtidoiy odamlar tabiat kuchlariga qarshi kurashda ojizlik qilgan, oʻz hayoti va tanasidagi turli hodisalar (tush koʻrish, oʻlim va hokazo)ni tushunmagan. Ular jon tana bilan bogʻlangan va u tanadan chiqib keta oladi, deb hisoblaganlar. Insonda asta-sekin abstrakt tafakkur rivojlanishi bilan moddiy narsalarga bogʻliq ruh toʻgʻrisidagi tasavvurlar paydo boʻlgan.	Shaman-bu asl maʼnoda tasavvuf dunyosi bilan aloqa qila oladigan shaxs.b. Alohida sifatlarga ega shaxs (chagʻatoy tilida bogʻbon). Shamanizm qadimgi saqlanib qolgan tushunchadir. Ruhning egasi qoʻpol tana va nozik mavjudotdan iborat degan zamonaviy eʼtiqod. Inson oʻlgandan keyin xom tanasini tark etib, ruh koʻra olmaydigan ruh timsolida yangi dunyoga kiradi;u dunyo ilmiy hayotning davomi, shuning uchun ruh turli shakllarda kirib, harakat qiladi;Ular tabiat hodisalariga ham taʼsir etishi tushuntirildi. Qozoqlar arvoh, pari kabi savob ishlarga boshchilik qiladilar. b. Biroq, yomon ishlarni boshqaradiganlar pari, shayton, jin, jin, jodugar va boshqalar deb ataladi. b. chaqirdi.
Totemizm (Shim. Amerika indeetslarining ojibve qabilasi tilidagi "ototem" — "uning urug'i" so'zidan) — ibtidoiy diniy e'tiqodlarning ilk shakllaridan biri. U  kishilarning ma'lum guruhi bilan hayvon va o'simliklarning muayyan turlari (ba'zan tabiat hodisalari, jonsiz narsalar) o'rtasida g'ayritabiiy aloqa, qon-qarindoshlik bor degan e'tiqodga asoslanadi. Hayvonlar, o'simliklar, jonsiz predmetlar totem hisoblangan. Totemlar (ko'pincha hayvonlar) ov qilinmagan, o'ldirilmagan, goʻshti yeyilmagan, ular goʻyo kishilarning qudratli himoyachisi hisoblangan. Qabila, urugʻ har bir aʼzosining hayoti va farovonligi totemga bogʻliq deb qaralgan. Ular oʻz totemini qarindoshi, akasi, otasi, doʻsti deb hisoblagan. Har bir qabila, urugʻ oʻz totemining nomi bilan atalgan. Totemistik eʼtiqod va marosimlar muayyan koʻrinishda koʻp xalqlarda, ayniqsa, Avstraliyadagi qabilalarda saqlanib qolgan

4-topshiriq. “Markaziy Osiyo dinlari(tangrichilik, shomonlik, zardushtiylik, moniylik, yaxudiylik)” mavzusi bo‘yicha nazorat savollariga yozma javob bering:

1. Tangrichilik dinining vujudga kelishi haqida nimalarni bilasiz?
2. Zardushtiylik muqaddas manbasi qaysi va u haqida nimalarni bilasiz?
5. Moniylik dinining asoschisi haqida qanday qarashlar mavjud?
6. Buxoro yahudiylari O‘rta Osiyoning asosan qaysi shaharlarida
yashaganlar?

Tangrichilik turkiy xalqlar va moʻgʻullarning qadimgi dinidir. Turkiy paganizm, deb ham ataladi. Tangriga ibodat etish bilan birga bu murakkab din animizm, shomonchilik va totemizm unsurlarini ham oʻz ichiga oladi.

Tangrichilik — qad. turkiy va qad. oltoy xalqlari dini. Kad. Shumer davlatida (mil. av. 3ming yillik) Tangrip sajda qilganlar. Til va etnik jarayonlar taraqqiyotining nostratik (borey) konsepsiyasiga asoslangan tadqiqotchilar fikricha, 5—6 ming yillar muqaddam qad. Shumerdan Oltoygacha boʻlgan ulkan hududda protooltoy qabilalari yashagan. Qad. shumerlar kad. turk tiliga yakin boʻlgan protooltoy tili laxjasida soʻzlashganlar. Shu davrda T. protooltoy xalklarining eng kad. dini, insoniyat tarixidagi ilk monoteistik dinlardan biri sifatida shakllangan. Mil. av. 2ming yilliqsa Mesopotamiyaga qad. somiy, mil. av. 1ming yillikda hozirgi Eron, Afgʻoniston va Turon tekisligi hududlariga oriy qabilalari kirib kelishi natijasida protooltoylarning katta qismi Oltoy, Sayan togʻlari, hozirgi Shimoliy Xitoy, Mongoliya va Sibir tomonga ketishga majbur boʻlishgan va bu yerda oltoy xalqlari sifatida shakllangan. Ilgarigi hududda qolgan qismi esa, gʻolib xalqlarga muayyan darajada qoʻshilib keyin paydo boʻlgan boshqa dinlarni (zardushtiylik, buddizm, yahudiylik, xristianlik) qabul qilishgan. T. qadim zamonda jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri boʻlgan. Qad. oltoy xalqidan kelib chiqqan turkiy, mongol, tungus manjur, koreys va yapon xalklarida T.ning izlari hozirgacha saklanib qolgan. Mil. av. 1ming yillikdan boshlab oltoy xalkdarining turkiy xalqlar guruhi Gʻarbga qaytish borasida harakatini kuchaytirgan. Hunnular, sak, massaget, yuyeyji, kushon, eftaliylar yagona osmon ruhi — Tangriga sajda qilganlar. Baʼzi tadqiqotchilar (M. Aji) fikriga koʻra, hozirgi xristian dinining ramzlari sifatida qaraladigan koʻp narsalarning boshlangʻich shakllari (mas., xoch, ibodatxonalar, ibodatlar, ikonalar, cherkov qoʻngʻiroklari va boshqalar) mil. 4-asrda gunnlar bilan Yevropaga kelgan.
2. Zardushtiylik, majusizm — miloddan avvalgi 7—6asrlarda vujudga kelgan majusiylar oqimi. Asoschisi — Zardusht edi. Soʻnggi tadqiqot xulosalariga qaraganda, Oʻrta Osiyo, xususan, Xorazm 3. vatani boʻlgan. Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston, Ozarbayjon hamda Yaqin va Oʻrta Sharqning bir necha mamlakatlarida tarqalgan edi. Qad. paxlaviy tilida „Zardusht“ soʻzi „Magupta“ deb atalgan. Paxlaviy tilidagi yodgorliklarni arab tiliga tarjima qilgan olimlar uni „majus“ shaklida qoʻllagan. Natijada oʻrta asrlardan beri „Zardusht“ „majus“, „zardushtiylik“ esa „majusiylik“ sifatida tanilgan. Avestoda koʻchmanchilik va dehqonchilik hayot tarzi oʻrtasidagi qaramaqarshilik bayon etiladi, koʻchmanchilikka hamma yovuzliklarni keltirib chiqaradigan hayot tarzi deb qaraladi va u qoralanadi, dehqonchilik esa yaxshilik belgisi sifatida ragʻbatlantiriladi.

3. Moniylik (forscha: آیین مانی Ãyīnⁱ Mānī)— 3-asrda Eronda vujudga kelgan din. Asoschisi Moniy.[3][4] Moniylik koinotda nur bilan zulmat, ruhiy asos bilan moddiy asos, yaxshilik bilan yomonlik oʻrtasidagi oʻzaro kurashni eʼtirof etishga asoslanadi. Nur, ruhiy asos, yaxshilik olamida xudo, ikkinchisida — shayton (iblis) hukm suradi. Moniylikka koʻra, ikki olam kurashi falokat bilan tugaydi, natijada moddiy asos olami halokatga uchrab, ruh ozodlikka chiqadi. Moniylik taʼlimotiga koʻra, bu dunyo yovuzlik dunyosidir. Inson ikki unsur (ruh — nur farzandi, jism — zulmat farzandi)dan iborat mavjudot boʻlgani uchun zulmat kuchlariga qarshi kurashda nur kuchlariga yordam bera oladi. Moniy samo nuri elchisi hisoblangan.Moniyning falsafiy axloqiy qarashlari uning tavbanomasi "Xuastuanift" asarida yanada yaqqolroq namoyon bo'ladi. Moniylikda zardushtiylik va xristianlik gʻoyalari mavjud. Moniylik dunyoning koʻp mamlakatlariga, jumladan, Italiyadan to Xitoyga qadar tarqalgan. 8-asrda Uygʻur xonligida hukmron dinga aylangan. Moniylik 8—9-asrlarda islom tarafdorlarining taʼqibiga uchradi. Keyinchalik Yevropa va Osiyoda barham topdi. Xitoyda u 14-asrga kelib taqiqlandi.

4. Buxoro yahudiylari (Oʻrta Osiyo yahudiylari) (oʻzlarini „isroel“, „bane isroel“, „yahudiy-tojik“ deb atashadi) — Oʻrta Osiyoning turli shaharlarida qadimdan yashaydigan etnik guruh.
Buxoro yahudiylarining Oʻrta Osiyoda qachon paydo boʻlganlari munozarali. Baʼzi olimlarning (M. Zandning) fikricha, yahudiylar Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi VI asrda paydo boʻlganlar. Yahudiylar ensiklopediyasida Buxoro hududi Bibliyadagi Xabar bilan, isroilliklarning oʻn pushti surgun qilingan joylardan biri sifatida tenglashtirilgan (miloddan avvalgi 722-yil). Arxeologik tadqiqotlarga koʻra, yahudiylar Oʻrta Osiyoga (Marv, Samarqandga) II—IV/V asr va VIII asrlarda kelganlar. Yozma manbalarga koʻra esa miloddan avvalgi I asr — I asrda Marvga, VI— VIII asrlarda Xorazmga kelganlar. V. V. Bartoldning yozishicha, X asrda Movarounnahrda yahudiylar xristianlarga nisbatan koʻpchilikni tashkil qilgan. Tudellik sayyoh Benjaminningg (XII asr) maʼlumoticha, Samarqand shahrida 30 ming yahudiy yashagan. Yahudiylarning Buxoroda boʻlishlari toʻgʻrisida ilk maʼlumot XIII asrga toʻgʻri kelad

5-topshiriq.Jadvalni to'ldiring:

1. Jadvalni to'ldirishda qo’shimcha adabiyotlardan foydalaning;
2. Javobning to'liqligi uchun tegishli bo'lgan misollarni keltiring.

Ma`nosi	Xususiyat	Xususiyat
Qachon va qayerda?	Yeruselemda vujudaga kelga	Yeruselemda vuj. Kel
Xudolar va Payg`ambarlar	Budda HAyoti	Budda hayoti
Diniy ramzlar , belgilar	Nirvana dharma	Nirvana dharma
Muqaddas manbalar	Badgaya sarnath	Badgaya sartnath
Bayram va Marosimlar	Vasak., Asalha puja	Vasak, Asalha, Puja
E`tiqod qilivchilar soni	500+ mln	500+ mln
Tarqalirishi	Nirvana va dharma	Nirvana va dharma