1-laboratoriya Mavzu: Topografik kartada berilgan maydon yuzalarni hisoblash. Ishdan maqsad

---

1-laboratoriya 
 Mavzu: Topografik kartada berilgan maydon yuzalarni hisoblash. 
Ishdan maqsad: talabalarga analitik va grafik usulda yuzalarni aniqlashni
o`rgatish. 
Ish tartibi: topografik kartada berilgan yuzalarni analitik va grafik  usulda 
aniqlashni o`rganish
Yuzalar har xil usullar va uslublar bilan aniqlaniladi. Bir nechta usul va 
uslublarni ko`rib o`tamiz: 
Analitik uslub - joyda o`lchangan chiziqlar uzunligi (d) va o`lchanilgan
burchaklarning (β) natijalari yoki shakllar uchlarining koordinatalari bo`yicha 
yuzalar aniqlanadi. 
 Grafik - yer bo`laklarni yuzasi planda o`lchangan chiziqlar va burchaklar
qiymatlari yoki nuqtalarning koordinatalari orqali aniqlanadi. 
Mexanik uslub - plandagi shakllarni yuzasi maxsus asboblar (planimetrlar) va 
moslamalar (paletkalar, ) yordamida aniqlanadi. Ko`pincha bu usullar birgalikda 
qo`llanadi. Masalan: yuzalarni hisoblashda bir qismi chiziqli qiymatlarni plandan 
o`lchab, bir qismini esa joydagi o`lchashlar natijalaridan olinadi, yoki yerdan 
foydalanuvchining teodolit poligoni bo`yicha chegaralangan asosiy yuzasini 
analitik usulda aniqlab, poligonning tashqarisidagi va poligon chizig`i bilan yerdan 
foydalanuvchi chegaralari orasidagi yer maydonlari esa grafik , mexanik usulda 
aniqlanadi. 
Analitik usul eng aniq, lekin dala o`lchashlarini bajarishda katta mablag` talab 
qiladigan usul hisoblanadi, chunki, yuza hisoblash aniqligiga faqat joyda 
o`lchashlarni bajarishda yo`l qo`yiladigan xatolar ta'sir qiladi va shuning uchun 
uning aniqligi planning aniqligiga bog`liq bo`lmaydi.Bu usul yerdan foydalanuvchi 
yer maydonlarini, dalalar yuzalarini, ular chegaralari bo`yicha teodolit yo`l va 
poligonlari o`tkazilgan holda qo`llanadi. 
Grafik usulni aniqligi analitik usulga nisbatan pastrok, chunki joyda 
o`lchashlardagi xatolaridan tashqari yuza hisoblash aniqligiga planlarni tuzishdagi 
va konturlar yuzalarini planda aniqlashdagi xatolar ham ta'sir qiladi. Bu usul siniq
chiziqli chegaralaridan iborat bo`lgan yer bo`laklarini aniqlashda qo`llaniladi. 
Shunda, qancha yer maydonning yuzasi kichik bo`lsa, shuncha katta nisbiy xato 
bilan uning yuzasi aniqlanadi, yuzasi katta yer bo`laklari uchun esa, masalan, bu 
usulda yuzani hisoblash aniqligi analitik usuldagi aniqlikka yaqinlashadi. 

---

Aniqligi past, lekin eng ko`p qo`llaniladigan usul mexanik usul hisoblanadi, chunki 
bu usul bilan tez muddatda ko`rinishi ixtiyoriy bo`lgan har qanday shakllarni 
yuzasi aniqlash mumkin. Bu usulni mohiyati shundaki, kartada tasvirlangan yer 
maydonlari oddiy geometrik shakllarga: ko`pincha uchburchaklar va trapetsiya 
yoki to`g`ri burchaklarga bo`linadi. Qanchalik uchastkani chegarasi ko`p 
burchaklardan iborat bo`lsa, shunchalik bu usulni samaradorligi pasayadi. Shuning 
uchun burchaklarni soni ko`p bo`lgan uchastkalarning yuzasini bu usulda hisoblash 
maqsadga muvofiq emas.Yer maydonining uchburchaklarga bo`linishini eng 
yaxshi varianti shu hisoblanadi, agarda uchburchaklarning tomonlari teng bo`lsa. 
Agar shakllar yuzasini hisoblash uchun qo`llaniladigan balandliklar va 
asoslar joyda o`lchangan chiziqlar, masalan, teodolit poligonining tomonlarini 
ifodalansa, unda yuza hisoblash aniqligini oshirish uchun ushbu chiziqlar 
uzunligini planda o`lchamasdan, joyda o`lchangan qiymatidan foydalanadilar. 
Har bir uchburchakni yuzasi nazorat uchun ikki marta (ikki xil asos va 
balandliklar bo`yicha) hisoblanadi ( shakl). 
Bo`lak yuzasini uchburchaklarga bo`linib aniqlash. Shunda umumiy maydon 
uchburchaklarni hisoblangan yuzasining yig`indisiga teng bo`ladi. 
Uchburchakning yuzasi ma'lum formula orqali hisoblanadi: 
P
2
= 0,5 α
’
h
’
P
2
= 0,5 α
’’
h
’’ 
Har bir uchburchak bo`yicha absolyut hamda chekli bog`lanmasliga 
quyidagi ifodalar orqali aniqlanadi 
yerda M - plan masshtabining maxrajidagi soni . 

---

Agarda hisoblangan absolyut xato ΔP
chek 
yo`l qo`yarli bo`lsa, ya'ni ΔP
chek
≤ 
ΔP, unda, ularni o`rtacha qiymati olinadi. Shaklda ko`rsatilgan yer bo`lagining 
yuzasi grafik usulda hisoblanib, natijalari jadvalda keltirilgan.