1. Mantiqiy amallar haqida
Download 0.91 Mb.
|
INFORMATIKA JAVOB-1
|
Axborot — atrof-muHitdagi ob’ektlar, voqealar, ularning parametrlari, xususiyatlari va holati haqidagi ma’lumotlar bo’lib, ularni axborot tizimlari (tirik organizmlar, boshqaruvchi mashinalar va shu kabilar) qabul qilib,foydalanadilar
Biror ob’ekt yoki voqea haqidagi bitta axborot ma’lumoti (gazetadagi maqola, e’lon, xat, telegramma, hikoya, chizma, radioeittrish va shu kabilar) uni tushunish, unga qiziqish nuqtai-nazaridan turli toifadagi kishilar uchun turlicha axborot miqdorida yetkaziladi. Masalan, yapon tilida tuzilgan ma’lumotning ushbu tilni bilmagan insonga hech qanday qizig'i yo’q. Biroq yapon tilini biladigan kishiga u qimmatli, muHim ma’lumot bo’lishi mumkin. Maxsus belgilar orqali ifodalangan ma’lumot ham bu belgilardan foydalanish qoidalarini bilmagan kishiga yangi ma’lumot bo’la olmaydi. Belgilar qoidasidan foydalanish ma’lum bo’lgandagina, ushbu ma’lumot ma’nosini anglash mumkin. Axborot ma’lumotning tavsifi emas, u ma’lumot va uning iste’molchisi o’rtasidagi o’zaro munosabatni bildiradi. Iste’molchisiz ma’lumot ma’noga ega emas. Ma’lumot iste’molchi tomonidan o’zlashtirilgandagina axborotga aylanadi. Axborot turli shakllar va ko’rinishlarda mavjud bo’lishi mumkin.: Matnlar, rasmlar, chizmalar, fotosuratlar ko’rinishida; Yorug'lik nuri va tovush signallari ko’rinishida; Radioto’lqinlar ko’rinishida; Elektr va nerv impulslari ko’rinishida; Magnit yozuvlari ko’rinishida; Imo-ishora va mimika orqali; Hid va ta’m ko’rinishida; Avloddan avlodga o’tuvchi irsiy xromosomalar va shu kabilar ko’rinishida. Axborot xossalari nuqtai nazaridan qaralayotgan moddiy va nomoddiy dunyoning predmetlari, jarayonlari, voqealari informatsion ob’ektlar deyiladi.. Axborot qandaydir manbadan qabul qiluvchiga xabar yoki ma’lumot ko’rinishida ular o’rtasidagi aloqa kanali orqali uzatiladi. Manba xabarni uzatishida uni uzatiladigan signalga aylantirib kodlashtiradi. Ushbu signal aloqa kanali orqali uzatiladi. Natijada qabul qiluvchida qabul qilingan signal hosil qilinib, u qabul qilingan ma’lumotga aylantirilishi uchun signaldan asliga qaytarish maqsadida dekodlashtiriladi. Misollar: Ob-havo prognozi ma’lumotlari axborot qabul qiluvchiga (teletomoshabinga) manbadan - meteorolog-mutaxassisdan aloqa kanali - televideniye signallarini uzatuvchi apparatura orqali televizorga uzatiladi; Jonli mavjudot o’zining sezgi organlari (ko’zlari, quloqlari, burni, terisi, tili va shu kabilar) orqali tashqi dunyodan axborot oladi, uni muayyan ketma-ketlikdagi nerv impulslariga aylantiradi, nerv tolalari orqali uzatib, o’z xotirasida miyaning neyron strukturalari ko’rinishida saqlaydi, impulslarni qayta ishlash yoki tahlil qilish natijasida o’z harakatlarini boshqaradi yoki tovush signallari beradi, ya’ni o’z faoliyatda foydalanadi. Axborotni qayta ishlash - bir xil informatsion ob’ektlarni ba’zi algoritmlarni bajarish asosida boshqa informatsion ob’ektlardan olishdir. Axborotni qayta ishlash axborot ustida bajariladigan asosiy amallardan biri va axborot turli-tuman bo’lishi va uning ko’lamini (hajmini) oshirishning asosiy vositasidir. yaratish; uzatish; qabul qilish; foydalanish; eslab qolish; o’zlashtirish; ko’chirish; rasmiylashtirish; tarqatish; almashtirish; kombinatsiyalash; qayta ishlash; bo’laklarga bo’lish; ixchamlashtirish; yig'ish; saqlash; izlash; o’lchash; buzish; va boshqalar Axborot ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: Axborot ustida muayyan amallar bajarishga oid barcha jarayonlar informatsion jarayonlar deyiladi.Axborotni qayta ishlash vositalari - insoniyat tomonidan yaratilgan turli qurilmalar va tizimlardir, birinchi navbatda axborotni qayta ishlovchi univenrsal mashina - kompyuterdir.Kompyuterlar axborotni ba’zi algoritmlarni bajarish asosida qayta ishlaydilar. Tirik organizmlar va o’simliklar axborotni o’z sezgi organlari va tizimlari orqali qayta ishlaydilar. O’nlik sanoq tizimidan boshqa sanoq tizimiga o’tish usullarini izohlang X10=13 sonining X2-ikkilik sanoqsistemasidagiko‘rinishinitopaylik. Yuqoridagidek, 13 niketma-ket 2 gabo‘lamizvabo‘lishni to butunqismidanolhosilbo‘lgunchadavomettiramiz. O‘ngdanchapgatartibidayozilganqoldiqlar, ya’ni 1101 soni X10=1310 soniningikkiliksanoqsistemasidagiko‘rinishibo‘ladi. Endi 8 liksanoqsistemasidan 10 liksanoqsistemasigabo‘lishyo‘libilano‘tishgadoir misollarko‘raylik. Masalan, jadvalbo‘yicha 158 ga 1310 moskeladi. Endiunitopibkuraylik, buninguchun 158 ni 10 liksanoqsistemasiningasosi–10 ning 8 liksanoqsistemasidagiko‘rinish – 12 gabo‘lishkerakbo‘ladi. 158 ni 128 gabo‘lsabutunqismida 1 vaqoldiqda 3, ya’ni 1310 – hosilbo‘ladi. Bungajadvalorqaliishonchhosilqilish ham mumkin. Ikkinchi misol: 1758 sonini 10 liksanoqsistemasidagiko‘rinishinitopish talab qilinganbo‘lsin. Xuddiyuqoridagidek 1758 ni 128 gaketma-ketbo‘lamiz. Eslatibo‘tamiz, bo‘lishamali 8 sonliksanoqsistemasidaolibboriladi. (Jadvalgaqaralsin) R sanoqsistemasidaberilgansonni Q sanoqsistemasigao‘tkazishuchun, R sanoqsistemasidagi X soni Q sanoqsistemasiningasosiga, ya’ni Q gaketma-ket, tobutunqismida 0 hosilbo‘lgunchadavomettirishkerak. Qoldiqlaro‘ngdanchapgakarabketma-ketyozilsa, R sanoqsistemasidaberilganXrsonining Q sanoqsistemasidagiXqko‘rinishihosilbo‘ladi. Bo‘lishamaliberilgan R sanoqsistemasidaamalgaoshiriladi. Ba’zibirsanoqsistemalaridanikkinchisigaqulayroq, osonroqholdao‘tishimkoniyatlarimavjud. Xususiyholda, 2 gakarralisonlarningbiridan 2 ikkinchisigao‘tishqoidasiniko‘ribo‘tamiz. Masalan, 8 liksanoqsistemasidaberilgan X8=5361 sonidan X2 gabo‘lishuchun, X8 ning har birraqamini 2 likdagiko‘rinishi-triadalar (23=8) bilanalmashtiribchiqamiz: D8A216ni 2 liksanoqsistemasigao‘tkazishuchununing har birraqamini 2 liksanoqsistemasidagito‘rtliklar-tetradalarbilan almashtiramiz: Ikkiliksanoqsistemasidaberilgansondan 8 liksanoqsistemasigao‘tishuchun, uningo‘ngtomonidanboshlab har biruchliklarni (triadalarni) 8 likdagimosraqamlarbilanalmashtiramiz. Masalan Yuqoridagi X2 sonini 16 liksanoqsistemasigao‘tkazishuchun X2 nio‘ngtomondanboshlabto‘rtliklar (tetradalar) bilan almashtiramiz. Endi, ixtiyoriysanoqsistemasidano‘nliksanoqsistemasiga o‘tishningxususiyqoidasiniko‘ribo‘tamiz. Sakkizliksanoqsistemasidaberilgansonning 1758o‘nlik sanoqsistemasidagiko‘rinishini X10 topish talab etilsin. Buninguchun berilgansonning 8 liksanoqsistemasidagiyoyilmasiniyozibolamiz. va 8 liksanoqsistemasida 108 =8 ekanliginihisobgaolibtopamiz. Xuddiyuqoridagilardek, quyidagi misollarni ham qurishmumkin: Shu paytgacha biz butunsonlarnibirsanoqsistemasidanboshqasigao‘tkazishbilanshug‘ullandik. Kasrsonlarnibirsanoqsistemasidanikkinchisigao‘tkazishuchun, uningbutunqismiyuqoridakeltirilganqoida, ya’nibo‘lishasosidaamalgaoshiriladi. Kasrqismini R sanoqsistemasidan Q sanoqsistemasigao‘tkazishuchunkasrsonni Q gaketma-ketko‘paytirishdahosilbo‘lgansonningbutunkismlariketma-ketligi, berilgan son kasrqismining Q sanoqsistemasidagiko‘rinishinihosilqiladi. Misolsifatidao‘nliksanoqsistemasidaberilgan X10=25,205 sonini 8 liksanoqsistemasigao‘tkazaylik. Berilgansonningbutun qismi-2510 sakkizliksanoqsistemasida 418 gateng. Endikasrqismi 0,205 ni 8 liksanoqsistemasigao‘tkazamiz. Buninguchununiketma-ket 8 gako‘paytiramizvahosilbo‘lganbutunqisminichiziqning chap tomonigao‘tkazamiz. 0,205 ni 8 gako‘paytirganimizda 1,640 hosilbo‘ladivauningbutunqisminichiziqning chap tomonigao‘tkazamiz. Keyin 0,640 yana 8 gako‘paytiramizvahosilbo‘lgan 5,040 soniningbutunqisminichiziqning chap tomonigao‘tkazamiz. Ko‘paytirishnishutarzdadavomettiramiznatijada 0,15028 soninihosilqilamizvabutunqismini 418 nihisobgaolib, berilgan X10=25,205 sonini 8 liksanoqsistemasidagiko‘rinishinitopamiz: Sanoq sistemalari Hozirgi kunda ishlatilib kelayotgan 1, 2, 3,..., 9, 0 raqamdan iborat o'nlik sanoq sistemasi axborotni kodlashning yana bir usuli hisoblanadi. Yurtdoshimiz Muhammad al-Xorazmiy 0 raqamini kiritib bu arab (to'g'rirog'i, hind) raqamlarining sondagi turgan o'rniga bog'liq holda amallar bajarish tartibini yagona tizimga birlashtirgan. Shuning uchun ham bu kodlash sistemasi ustida qo'shish, ayirish, ko'paytirish va bo'lish kabi arifmetik amallarni bajarish juda oson. Tarixiy ma'lumotlar Odamlar o'rtasida muomala vositasi bo'lmish til kabi sonlarning ham o'z tili mavjud bo'lib, u ham o'z alifbosiga ega. Bu alifbo raqamlar va sonlami ifodalash uchun qo'llaniladigan belgilardan iboratdir. Masalan, kundalik hayotimizda qo'llanadigan arab raqamlari 1,2, …, 9, 0 yoki rim raqamlari I, II, V, X, L, С, M, H, . . ., sonlar alifbosining elementlari hisoblanadi. Turli davrlarda turli xalqlar, qabilalar raqamlar va sonlarni ifodalashda turlicha belgilardan foydalanganlar. Masalan, qadimgi Misrda raqam va sonlarni ifodalashda quyidagi belgilardan foydalanilgan:Qadimdaba'zixalqlarishlatadigansonlaralifbosibeshta (qadimgiAfrikaqabilalarida), o'nikkita (masalan, inglizlarningsonlaralifbosida), yigirmata (XVI-XVIIasrlardaAmerikaqit'asidayashaganastek, mayyaqabilalarida; eramizdanavvalgiIIasrdaG'arbiyYevropadayashagankeltlarda; fransuzlarda), ba'zilarioltmishta (qadimgibobilliklarda) belginio'zichigaolgan. Ular mos ravishda besh raqamli (qisqacha beshlik) sanoq sistemasi, o'n ikki raqamli (o'n ikkilik) sanoq sistemasi, yigirmata raqamli (yigirmalik) sanoq sistemasi yoki oltmishlik sanoq sistemasi deb nomlanadi. Soatning oltmishga, sutkaning o'n ikkiga karraliligi, bir yilning 12 oydan iboratligi, inglizlarda uzunlik o'lchov birligi bo'lmish 1 futning 12 dyumga tengligi, fransuzlarning bir franki yigirma suga tengligi turli sanoq sistemalarining qo'llanilishi natijasidir. Inson har bir sistemani ishlatganda ma'lum vositalardan ham foydalangan. Masalan, o'n ikkilik sanoq sistemasi uchun vosita sifatida qo'l barmoqlaridagi bo'g'inlardan foydalanilgan, biz kundalik hayotimizda qo'llayotgan sonlar alifbosi o'nta arab raqamini o'z ichiga olgan bo'lib, uning kelib chiqishida va qo'llanilishida tabiiy hisoblash vositasi bo'lmish qo'l barmoqlarimiz asosiy o'rin tutadi. Sanoqsistemalariturlari Ma'lumki, harflardaniboratalifboniqollashdabirqanchaqonunvaqoidalargaamalqilinadi. Sonlialifbodagibelgilardanfoydalanishdahamo'zigaxosqoidalardanfoydalaniladi. Buqoidalarturlialifbolaruchunturlichabo'lib, mazkuralifboningkelibchiqishtarixibilanbog'liq. O'zichigao'ntaraqamniolganligiuchunbualifboo'ziningbarchaqoidalaribilanbirgalikdao'nraqamlisanoqsistemasiyokiqisqacha о 'nliksanoqsistemasidebataladi. Sonlar sistemasidagi raqamlar soni shu sistemaning asosi deb yuritiladi. Sonlar alifbosiga kiritilgan (bir xonali) belgilar raqamlar va ular yordamida hosil qilingan boshqa (ko'p xonali) belgilar sonlar deb yuritiladi. Masalan, o'nlik sanoq sistemasida 5, 6, 8 - bu raqamlar, ammo 568 - bu son. O'nlik sanoq sistemasida birliklar, yuzliklar, mingliklar va boshqalar har biri o'ntadan belgilardan iborat guruhlarga bo'lingan: 0, 1, ... , 9; 0 ta, 1 ta,..., 9 ta 10; 0 ta, 1 ta,..., 9 ta 100,.... Boshqa asosli sanoq sistemalardagi belgilar shu sistema asosi nechaga teng bo'lsa, shuncha belgilardan iborat guruhlarga ajratiladi. O'nlik sanoq sistemasida raqamlar o'zi turgan o'rniga (razryadiga) ko'ra turlicha miqdorni anglatadi. Masalan: a) 999: 9 (to'qqiz) - birlik; 90 (to'qson) - o'nlik; 900 (to'qqiz yuz) - yuzlik; b) 1991: 1 (bir) - birlik; 90 (to'qson) - o'nlik; 900 (to'qqiz yuz) - yuzlik; 1 (ming) - minglik. Shu bois ham bu sistema raqamlari o'z pozitsiyasi (turgan o'rni) ga bog'liq bo'lgan sistema deb ham yuritiladi. Sanoq sistemalari shu xossasiga ko'ra raqamlarining pozitsiyasiga bog’liq bo'lgan va raqamlarining pozitsiyasiga bog'liq bo'lmagan sanoq sistemalariga (qisqacha pozitsiyali va pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemalariga) bo'linadi. Pozitsiyali bolmagan sanoq sistemasiga rim sanoq sistemasi misol bo'ladi. Sizga ma'lumki, pozitsiyali sanoq sistemasi bo'lgan o'nlik sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda qulay, lekin, pozitsiyali bo'lmagan sanoq sistemasi bo'lgan rim sanoq sistemasida arifmetik amallar bajarish juda murakkab. Shuning uchun ham ajdodlarimiz raqamlar va sonlarni aniq bir shakllar tizimiga keltirish masalasiga katta e'tibor qaratganlar. Pozitsiyali sanoq sistemalari Pozitsiyali sanoq sistemalarida qo'llaniladigan qoidalar turlicha bo'lsada, ular bir xil tamoyil asosida qurilgan. Mazkur tamoyilga ko'ra ixtiyoriy manfiy bo’lmagan N butun sonini p asosli sanoq sistemada quyidagicha ifodalash mumkin: bu yerda: -berilgan sonni tashkil etuvchi raqamlar (ularning qiymati p dan kichik); k - sondagi raqamlar sonidan bitta kam miqdor (chunki birinchi razryad 0 (nol) dan boshlangan). Masalan, o'nlik sanoq sistemasidagi 98327 sonida 7 raqami birlikni, 2 raqami o'nlikni. 3 raqami yuzlikni, 8 raqami minglikni, 9 raqami o'n minglikni ifodalaydi. Yuqoridagi ifodaga ko'ra k= 4 = (5 - 1) bo'lib, berilgan son quyidagi shaklda bo'ladi: Pozitsiyalisanoqsistemasiningyanabirqulayligishundaki, undakattasonlarnikammiqdordagiraqamlarbilanifodalashmumkin. Pozitsiyalisanoqsistemalarigaikkilik, sakkizlikvao'noltiliksanoqsistemalarihamkiradi. Ikkilik sanoq sistemasida 2 ta raqam mavjud: 0 va 1. Sakkizlik sanoq sistemasida 8 ta raqam bor: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7. Sonlarni o'n oltilik sanoq sistemasida ifodalash uchun o'n oltita raqam: 0. 1,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, А, В, C, D, E, F dan foydalaniladi. Bu yerda А, В, C, D, E, F raqamlarining qiymati mos ravishda o'nlik sanoq sistemasidagi 10, 11, 12, 13, 14, 15 sonlarining qiymatiga tengdir. Ular sonlardan farqlanishi uchun lotin harflari bilan belgilangan. Sakkizlik sanoq sistemasida 8 soni, o'n oltilik sanoq sistemasida 16 soni 10 ko'rinishda yoziladi. Raqamni surish deganda uni sonlar alifbosida o'zidan keyin kelgan raqamga almashtirish tushuniladi. Masalan, 1 ni surishda 2 ga, 2 ni surishda 3 ga va hokazo almashtiriladi. Eng katta raqamni surish (masalan, o'nlik sanoq sistemasidagi 9 ni) deganda 0 ga almashtirish tushuniladi, bunda butun sonni oldiga yozilgan 0 uning qiymatiga ta'sir etmasligi e'tiborga olinadi. Ikkilik sanoq sistemasida 0 ni surishda 1 ga, 1 ni surishda 0 ga almashtiriladi. Pozitsiyali sanoq sistemasida butun sonlarni quyidagi qonuniyat asosida hosil qilinadi: keyingi son oldingi sonning o'ngdigi oxirgi raqamini surish orqali hosil qilinadi; agar surishda biror raqam 0 ga aylansa, u holda bu raqamdan chapda turgan raqam suriladi. Shu qonuniyatdan foydalanib, quyidagi birinchi 10 ta butun sonni hosil qilamiz: Jadvaldan ko'rinadiki, turli sanoq sistemalarida o'xshash sonlar bor ekan. Shu sababli bu sonlarni farqlash uchun informatikada kabi belgilash qabul qilingan. Bir sanoq tizimidan boshqasiga o`tish. EHM - buelektronraqamliqurilmadir. Elektronqurilmadeyilishigasabab har qandayma’lumotlar EHM da elektrsignallariorqaliqaytaishlanadi. Raqamlideyilishigasabab EHM da har qandayma’lumotsonlaryordamidatasvirlanadi. Sonlarniyozishusuligasanoqsistemasi deb ataladi. Sonlarniyozishuchun har birsanoqsistemasidao‘zigaxosturlibelgilarto‘plamidanfoydalaniladi. Foydalanilganto‘plamdagibelgilarularningsoni, sanoqsistemasinixarakterlovchiasosiykattaliklardir. Sanoqsistemasidafoydalaniladiganbelgilarsonisanoqsistemasiningasosinitashkiletadi. Berilgansanoqsistemasidasonlarniyozishdagifoydalanilganbelgilarsonigaqarab, o‘nlik, ikkilik, sakkizlik, o‘noltilikvaboshqasanoqsistemalarnikiritishmumkin. Shu bilanbirgasanoqsistemalarini pozision va nopozision turlargaajratishmumkin. Pozitsionsanoqsistemasidaberilgansonningqiymatisonnitasvirlovchiraqamlarningegallagano‘rnigabog‘liqbo‘ladi. Misolsifatida, 0,1,2,3,. . . ,9 arabraqamlaridantashkiltopgano‘nliksanoqsistemaniqarashmumkin. Nopozitsionsanoqsistemalarida, belginingqiymatiuningegallagano‘rnigabog‘liqemas. Misolsifatida rim raqamlarisanoqsistemasinikeltirishmumkin. Masalan, XX sonida X raqami, qayerdajoylashganigaqaramasdano‘nliksanoqsistemasidagi 10 qiymatinianglatadi. Quyidagijadvaldao‘nliksanoqsistemasidaberilgan 1 dan 16 gachasonlarningikkilik, sakkizlikvao‘noltiliksanoqsistemalaridagiko‘rinishikeltirilgan.
Bu jadvalbo‘yichabirsanoqsistamasidanikkinchisigao‘tishmasalasiniko‘ribo‘taylik. Masalan: 10 liksanoqsistemasidagi 13 soniga 8 liksanoqsistemasida 15 sonimoskeladiva u 13 ni 8 gabo‘lingandahosilbo‘lganbutun son 1 vaqoldiq 5 lardantashkiltopgan. Xuddishuningdek 13 ni 6 gabo‘lgandahosilbo‘luvchibutun son 2 vaqoldiq 1 lar 21 soninihosilqiladi. Bu son 13 sonining 6 liksanoqsistemasidagiqiymatidir. Odatdabiror X soniningqaysisanoqsistemasigategishliliginiko‘rsatishuchununingpastidaindekssifatidazarursanoqsistemasiningasosiko‘rsatiladi. Masalan, X6 – X sonining 6 liksanoqsitemasigategishliekanliginiko‘rsatadi. X10=13 sonining X2-ikkilik sanoqsistemasidagiko‘rinishinitopaylik. Yuqoridagidek, 13 niketma-ket 2 gabo‘lamizvabo‘lishni to butunqismidanolhosilbo‘lgunchadavomettiramiz. O‘ngdanchapgatartibidayozilganqoldiqlar, ya’ni 1101 soni X10=1310 soniningikkiliksanoqsistemasidagiko‘rinishibo‘ladi. Endi 8 liksanoqsistemasidan 10 liksanoqsistemasigabo‘lishyo‘libilano‘tishgadoir misollarko‘raylik. Masalan, jadvalbo‘yicha 158 ga 1310 moskeladi. Endiunitopibkuraylik, buninguchun 158 ni 10 liksanoqsistemasiningasosi–10 ning 8 liksanoqsistemasidagiko‘rinish – 12 gabo‘lishkerakbo‘ladi. 158 ni 128 gabo‘lsabutunqismida 1 vaqoldiqda 3, ya’ni 1310 – hosilbo‘ladi. Bungajadvalorqaliishonchhosilqilish ham mumkin. Ikkinchi misol: 1758 sonini 10 liksanoqsistemasidagiko‘rinishinitopish talab qilinganbo‘lsin. Xuddiyuqoridagidek 1758 ni 128 gaketma-ketbo‘lamiz. Eslatibo‘tamiz, bo‘lishamali 8 sonliksanoqsistemasidaolibboriladi. (Jadvalgaqaralsin) R sanoqsistemasidaberilgansonni Q sanoqsistemasigao‘tkazishuchun, R sanoqsistemasidagi X soni Q sanoqsistemasiningasosiga, ya’ni Q gaketma-ket, tobutunqismida 0 hosilbo‘lgunchadavomettirishkerak. Qoldiqlaro‘ngdanchapgakarabketma-ketyozilsa, R sanoqsistemasidaberilganXrsonining Q sanoqsistemasidagiXqko‘rinishihosilbo‘ladi. Bo‘lishamaliberilgan R sanoqsistemasidaamalgaoshiriladi. Ba’zibirsanoqsistemalaridanikkinchisigaqulayroq, osonroqholdao‘tishimkoniyatlarimavjud. Xususiyholda, 2 gakarralisonlarningbiridan 2 ikkinchisigao‘tishqoidasiniko‘ribo‘tamiz. Masalan, 8 liksanoqsistemasidaberilgan X8=5361 sonidan X2 gabo‘lishuchun, X8 ning har birraqamini 2 likdagiko‘rinishi-triadalar (23=8) bilanalmashtiribchiqamiz: D8A216ni 2 liksanoqsistemasigao‘tkazishuchununing har birraqamini 2 liksanoqsistemasidagito‘rtliklar-tetradalarbilan almashtiramiz: Ikkiliksanoqsistemasidaberilgansondan 8 liksanoqsistemasigao‘tishuchun, uningo‘ngtomonidanboshlab har biruchliklarni (triadalarni) 8 likdagimosraqamlarbilanalmashtiramiz. Masalan Yuqoridagi X2 sonini 16 liksanoqsistemasigao‘tkazishuchun X2 nio‘ngtomondanboshlabto‘rtliklar (tetradalar) bilan almashtiramiz. Endi, ixtiyoriysanoqsistemasidano‘nliksanoqsistemasiga o‘tishningxususiyqoidasiniko‘ribo‘tamiz. Sakkizliksanoqsistemasidaberilgansonning 1758o‘nlik sanoqsistemasidagiko‘rinishini X10 topish talab etilsin. Buninguchun berilgansonning 8 liksanoqsistemasidagiyoyilmasiniyozibolamiz. va 8 liksanoqsistemasida 108 =8 ekanliginihisobgaolibtopamiz. Xuddiyuqoridagilardek, quyidagi misollarni ham qurishmumkin: Shu paytgacha biz butunsonlarnibirsanoqsistemasidanboshqasigao‘tkazishbilanshug‘ullandik. Kasrsonlarnibirsanoqsistemasidanikkinchisigao‘tkazishuchun, uningbutunqismiyuqoridakeltirilganqoida, ya’nibo‘lishasosidaamalgaoshiriladi. Kasrqismini R sanoqsistemasidan Q sanoqsistemasigao‘tkazishuchunkasrsonni Q gaketma-ketko‘paytirishdahosilbo‘lgansonningbutunkismlariketma-ketligi, berilgan son kasrqismining Q sanoqsistemasidagiko‘rinishinihosilqiladi. Misolsifatidao‘nliksanoqsistemasidaberilgan X10=25,205 sonini 8 liksanoqsistemasigao‘tkazaylik. Berilgansonningbutun qismi-2510 sakkizliksanoqsistemasida 418 gateng. Endikasrqismi 0,205 ni 8 liksanoqsistemasigao‘tkazamiz. Buninguchununiketma-ket 8 gako‘paytiramizvahosilbo‘lganbutunqisminichiziqning chap tomonigao‘tkazamiz. 0,205 ni 8 gako‘paytirganimizda 1,640 hosilbo‘ladivauningbutunqisminichiziqning chap tomonigao‘tkazamiz. Keyin 0,640 yana 8 gako‘paytiramizvahosilbo‘lgan 5,040 soniningbutunqisminichiziqning chap tomonigao‘tkazamiz. Ko‘paytirishnishutarzdadavomettiramiznatijada 0,15028 soninihosilqilamizvabutunqismini 418 nihisobgaolib, berilgan X10=25,205 sonini 8 liksanoqsistemasidagiko‘rinishinitopamiz:
yaratish; uzatish; qabul qilish; foydalanish; eslab qolish; o’zlashtirish; ko’chirish; rasmiylashtirish; tarqatish; almashtirish; kombinatsiyalash; qayta ishlash; bo’laklarga bo’lish; ixchamlashtirish; yig'ish; saqlash; izlash; o’lchash; buzish; va boshqalar Axborot ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: Axborot ustida muayyan amallar bajarishga oid barcha jarayonlar informatsion jarayonlar deyiladi. Axborotni qayta ishlash vositalari - insoniyat tomonidan yaratilgan turli qurilmalar va tizimlardir, birinchi navbatda axborotni qayta ishlovchi univenrsal mashina - kompyuterdir. Kompyuterlar axborotni ba’zi algoritmlarni bajarish asosida qayta ishlaydilar. Tirik organizmlar va o’simliklar axborotni o’z sezgi organlari va tizimlari orqali qayta ishlaydilar. Axborot xossalari Axborot quyidagi xossalarga ega: ishonchlilik; to’liqlilik; qimmatlilik; dolzarblilik; tushunarlilik; qulaylilik; qisqa va lo’ndalilik; va boshqalar. Axborot ishonchli deyiladi, agar u ob’ekt haqidagi ma’lumotlarni yoki voqelikni real akslantirsa. Ko’pincha axborot ishonligi axborotning muvofiqligi bilan xarakterlanadi. Axborotning muvofiqligi - ob’ekt, hodisa yoki jarayon haqidagi olingan ma’lumotning ma’lum ma’noda real haqiqatga mosligidir. Ishonchli bo’lmagan axborot uning noto’g'ri talqin qilinishiga yoki noto’g'ri qarorlar qabul qilinishiga olib keladi. Ishonchli axborot vaqt o’tishi bilan ishonchli bo’lmagan axborotga aylanishi mumkin, ya’ni vaqt o’tishi bilan u eskirib, voqelikni to’g'ri, ro’yi-rost akslantirmasligi ham mumkin. Axborot to’liq deyiladi, agar u tushunish yoki uning asosida to’g'ri qaror qabul qilish uchun yetarli darajada bo’lsa. To’liq bo’lmagan va haddan ziyod ortiqcha axborot qaror qabul qilish jarayonini sekinlashtirishi yoki xatoliklar keltirib chiqarishi mumkin. Ma'lumki, kompyuterlar elektr toki asosida ishlaydi. Kompyuter maxsus qurilmada tokning bor bo'lishini 1 ga teng, aks holda, ya'ni tok bo'lmaganda 0 ga teng axborot deb oladi. Ikkinchi tomondan, axborotlarni kodlash uchun kodlash sistemasi ikkita belgidan iborat bo'lishi yetarli bo’ladi. Endi belgilarni ikkita belgi orqali qanday kodlash mumkinligini ko'rib chiqamiz. Axborotni ikkita belgi yordamida kodlash Kompyuter raqamlarning o'zini emas, balki shu raqamlarni ifodalovchi signallarni farqlaydi. Bunda raqamlar signalning ikki qiymati bilan (magnitlangan yoki magnitlanmagan; ulangan yoki ulanmagan; ha yoki yo'q va h.k.) ifodalanadi. Bu holatning birinchisini 1 raqami bilan, ikkinchisini esa 0 raqami bilan belgilash qabul qilingan bo'lib, axborotni ikkita belgi yordamida kodlash (qisqacha, ikkilikda kodlash) nomini olgan. Masalan: A-01000001 H-01001000 M-01001101 T-01010100 В-01000010 К-01001011 О-01001111 U-01010101 D-01000100 I -01001001 R-01010010 Х-01011000 Kompyuterlarda har bir belgiga 0 va 1 belgilarining ketma-ketligidan iborat 8 ta belgi mos qo'yiladi. 8 ta nol va birlarning turli о’rin almashtirishidan foydalanib, turli xildagi belgilarni kodlashimiz mumkin. 0 va 1 dan iborat raqamlar yordamida ularni 8 tadan ajratsak, bu o'rin almashtirishlar soni ga teng bo'ladi, ya'ni ular yordamida 256 ta harflar, raqamlar, turli boshqa belgilarni kodlash mumkin bo'ladi.KITOB so'zini quyidagicha kodlash mumkin: 01001011 01001001 01010100 01001111 01000010 Buyruqlarni yoki turli boshqa turdagi axborotlarni kodlash uchun shu tartibda yondashiladi. Biroq, turli rusumdagi kompyuterlar uchun turlicha bo'lishi mumkin. Bu texnikaning xususiyatiga bog'liq bo'lgan holatdir. Agar ikkilikda kodlangan belgilarni o'n oltilikda kodlamoqchi bo'lsak, tetrada kodlash usulidan foydalanishimiz mumkin. Bu holda sanoq sistemasidagi sonlarni taqqoslash jadvaliga ko'ra 4=0100 va 1=0001 ekanligidan A belgisi kodi o'n oltilikda 41 ga teng bo'ladi. Agar birinchi raqamni ustun, ikkinchi raqamni satr tartib raqami deb olsak yangi jadval hosil qilamiz. Bunda har bir raqam va alifbodagi belgi jahon andozalaridagi kodlash jadvali - ASCII (American Standard Code for Information Interchange) jadvali hosil bo'ladi. Grafik axborotni ikkita belgi yordamida kodlash Nol va birlar ketma-ketligi bilan grafik axborotlarni ham kodlash mumkin. Buning uchun quyidagi usuldan foydalaniladi. Ro'znomadagi rasmga diqqat bilan razm solsangiz, u mayda nuqtalardan (ularni poligrafiya tilida "rastr" deyishadi) tashkil topganligini ko'rasiz. Turli poligrafiya uskunalaridan foydalanganlik bois, bu nuqtalarning zichligi turlicha bo'ladi. Ko'pchilik ro'znomalardagi rasmlarda bir santimetrlik uzunlikda 24 ta nuqta bo'ladi, ya'ni 10 x 10 santimetr o'lchovidagi rasm taxminan 60 ming nuqtadan iborat bo'ladi. Agar bular bir xil darajadagi oq va qora nuqtalardan iborat bo'lsa, u holda ularning har birini 0 yoki 1 qiymatni qabul qiluvchi bitta bit bilan kodlasa bo'ladi. Agar nuqtalar holati har xil bo’lsa, u holda bitta nuqtaga bir bit yetarli bo'lmaydi. Ikki bit bilan nuqtaning to'rt xil rangni: 00 - oq, 01 - och kul rang, 10 - to'q kul rang, 11 - qora rangni kodlash mumkin bo'lsa, uch bit 8 xil rangni, 4 bit 16 xil rangni kodlash imkoniyatini beradi va hokazo. Kompyuterda rangni ifodalash uchun uch xil - qizil, yashil va ko'k ranglardan foydalaniladi. Bu qurilma RGB modul deb nomlanadi. Ovozni ham shu tariqa kodlash mumkin. Musiqaga yozilgan notalar ovozni kodlashning bir turidir. Masalan, nota belgilariga raqamlar mos keltirilib, ovozni bitlar orqali ifodalash ham mumkin. Download 0.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||