1 ma‟ruza. Fanga kirish, prеdmеti, O„qitish maqsadi va uslublari. Kinеmatikaning fizik asoslari reja

Tezlikni o„lchash. Harakatlanayotgan jismlarning tezligi maxsus asboblar yordamida o‘lchanadi. M: avtomobil, kema, samolyot tezligi spidometr (inglizcha speed – tezlik, lotincha metreo – o‘lchash) yordamida o‘lchanadi.

3. 
   To„g„ri chiziqli tekis tezlanuvchan (sekinlanuvchan) harakat. Bunday harakatda jism harakat trayektoriyasi to‘gri chiziqdan iborat bo‘ladi. Harakat tezligining kattaligi bir tekisda ortib (kamayib) boradi, ya’ni teng vaqtlar ichida bir xil kattalikka ortadi (kamayadi), lekin yo‘nalishi o‘zgarmaydi. Bosib o‘tilgan yo‘l formula bilan aniqlanadi “+ˮ ishora tekis tezlanuvchan, a > 0, “–ˮ
   

ishora tekis sekinlanuvchan (a < 0) bo‘l ganda qo‘yiladi).
Ixtiyoriy teng vaqtlar oraligida tezligining son qiymati bir xil kattalikka o‘zgarib boradigan jismning harakatiga tekis o‘zgaruvchan harakat deb ataladi.
Tezlik o‘zgarishining shu tezlik o‘zgarishi sodir bo‘lgan vaqt oralig‘iga nisbati bilan aniqlanadigan kattalik tezlanish bo‘lib, a harfi bilan belgilanadi. υ₀ – boshlang‘ich tezlik bilan tekis o’zgaruvchan harakatni boshlagan jismning t vaqtdagi tezligi υ ga teng bo‘lsa, tezlanish formulasi:
Tezlanishni quyidagicha ta’riflash ham mumkin:
Vaqt birligida jism tezligining o‘zgarishiga son jihatdan teng keladigan kattalik tezlanish deb ataladi.
Xalqaro birliklar sistemasidagi tezlanish birligi – m/s² shunday birlikki, bunda jismning harakat tezligi har 1 s da 1 m/s ga o‘zgaradi.
5. Egri chiziqli tekis harakat. Egri chiziqli harakatning xususiy holi sifatida aylana bo‘ylab tekis harakatni olish mumkin. Bunday harakatda har doim tezlik yo‘nalishi uzluksiz o‘zgarib, trayektoriyaga urinma bo‘ylab yo‘nalgan bo‘ladi. Harakatning asosiy parametrlari: – chiziqli tezlik; ω – burchak tezlik; T – aylanishlar davri; v – aylanishlar chastotasi; S_yoy – yoy uzunligi; s – bosib o‘tilgan yo‘l.
Jism qatnashayotgan harakatlar mustaqil bo‘lib, ularning harakat tezligi (tezlanishi) bir-biriga bog‘liq emas. Bunga harakatlarning mustaqillik prinsipi deyiladi.
J ISMLARNING ERKIN TUSHISHI. Jismning havosiz joyda faqat Yerning tortishi ta’siridagi Yer tomon harakati erkin tushish deb ataladi.
Erkin tushayotgan jismning tezlanishi o‘zgarmas bo‘lib, bu kattalik erkin tushish tezlanishi deb ataladi va g harfi bilan belgilanadi. Toshkent sharoitida g = 9,81 m/s² ga teng.

1. 
   Erkin tushayotgan jismning t vaqtdagi tezligi:
   

, bo’lsa

2. 
   Erkin tushayotgan jismning o‘rtacha tezligi:
   

, bo’lsa

3. 
   Erkin tushayotgan jismning tushish balandligi:
   

, bo’lsa