1-ma`ruza. Kirish. Asosiy tushunchalar va ta`riflar. Ma`ruza rejasi

1-MA`RUZA.Kirish.Asosiy tushunchalar va ta`riflar.

Ma`ruza rejasi:

1.Moslamalar qaqida tushunchalar.

2.Moslamalarning tasnifi.

3.qismlarga ajraladigan moslamalar.

4.qismlarga ajralmaydigan moslamalar.

5.Bir o`rinli va ko`p o`rinli moslamalar.

6.Universal moslamalar.

7.qo`shimcha terminlar.

8.Yiqiladigan moslamalar.

9.Maxsus, o`zgarmaydigan moslamalar.

10.Mexanik ishlov berishda kesish kuchlari.
Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.: Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M.: Mashinastroenie, 1973.-344 s

3. Stanochnie prisposobleniya: Spravochnik, v 2-x tomax/ Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- Mashinostroenie, 1984,T.1.-592 s., T.2.-640 s.

Dastgoq moslamasi deb berilgan ishlab chiqarish sharoitida detallarning o`lcham, shakl va tekisliklari va o`qlarining o`zaro joylashish aniqligini eng tejamli ta`minlashga imkon beradigan dastgoqlarga qo`shimcha qurilmalarga aytiladi.

Dastgoq moslamalarining vazifasi kam qarajat sarflab ish unumdorligi va maqsulot sifatini oshirishdir.

Dastgoq moslamalariga quyidagilar kiradi: detellarga ishlov berishda ularni o`rnatish va maqkamlash uchun qurilmalar, kesuvchi asboblarni o`rnatish va maqkamlash uchun qurilmalar, detallarning va dastgoqlarning bikrligini oshiradigan qurilmalar va boshqalar.

Dostgoq moslamalari tasnifi.

Dotgoqlarda ishlatilishi bo`yicha moslamalar: tokarlik, parmalash, kesib kengaytirish, frezalash, randalash, o`yish, jilvirlash va sidirish dostgoqlari uchun ishlatiladigan moslamalarga bo`linadi.

Ishlatilishiga qarab:

maxsus: ma`lum buyumni tayyorlashda bir yoki bir necha operatsiyalarni rostlamasdan va qayta sozlamasdan bajarish uchun xizmat qiladigan moslamalarga,

ixtisoslashtirilgan: ma`lum chegarada o`zgaradigan namunaviy shaklli detallarni o`rnatish uchuн ixtisoslashtirilgan, bazalashtiruvchi yuzalari bo`lgan ko`p marta ishlatiladigan moslamalarga,

universal: ma`lum gabarit chegarasida bo`lgan qar xil shaklga ega bo`lgan detallarni o`rnatish uchун xizmat qiladigan, universal bazalashtiruvchi yuzasi bo`lgan ko`p marta ishlatiladigan moslamalarga,

qismlarga ajraladigan:detallari va yiqish birliklari ish tugagandan keyin boshqa buyumlarni jiqozlash uchun ishlatiladigan moslamalarga,

qismlarga ajralmaydigan moslamalar: xizmat muddati tugagandan keyin chiqim qilinadigan moslamalarga,

bir o`rinli:bir dona tayyorlanmani o`rnatish uchun xizmat qiladigan moslamalar

ko`p o`rinli: bir vaqtning o`zida bir necha tayyorlanmani o`rnatish uchun xizmat qiladigan moslamalarga bo`linadi.

Gurux moslamalari: qar xil shaklli, lekin bazalari, tipi- o`lchami bo`yicha yaqin bo`lgan tayyorlanmalarni o`rnatish uchun ishlatiladigan moslamalar.

Bundan tashqari mexanizatsiyalashtirilmagan, mexanizatsiyalashtirilgan, avtomatlashtirilgan moslamalar bo`lishi mumkin.

Mexanizatsiyalashtirilgan moslamalar deb mexanizatsiyalashtirilgan yiqish birliklari bo`lgan, lekin dastgoq bilan kinematik boqlanishi bo`lmagan moslamalarga aytiladi.

Avtomatlashtirilgan moslamalar dastgoq bilan kinematik boqlanishda bo`lib, avtomatik rejimda ishlaydi.

qo`shimcha termin.

Asosiy sozlanuvchan moslamalar (SM) -ko`p marta ishlatiladigan, sozlashli almashtirilib o`rnatish uchun yagona standart yuzalari bo`lgan moslamalar .

Universal nosozlanuvchan moslamalar (UNM) -qismlarga ajralmaydigan,ko`p marta ishlatiladigan moslamalar bo`lib, ular qo`shimcha ishlov bermasdan ishlatiladi. Masalan, markazlar, patronlar va x.k.z.

Universal sozlanuvchan moslamalar (USM)- qismlarga ajraluvchi, ko`p marta ishlatiladigan bazis qismlari bo`lgan bazalashtirish sxemasi bo`yicha universal moslamalar.

Ixtisoslashtirilgan sozlanuvchan moslamalar (ISM)- qismlarga ajratiladigan, ko`p marta ishlatiladigan moslama. ISM bazis qismlarga ega bo`lib, u namunaviy guruqga ishlov beriladigan va almashinib sozlanuvchi xususiyatiga ega qismlar kiradi. Seriyalab ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Universal yiqma moslamalar (UIM)-qismlarga ajraladigan ko`p marta ishlatiladigan moslamalardir. UIM yuqori aniqlikdagi standart detallardir.

Yiqiladigan qismlarga ajraladigan moslamalar (IqM)-qismlarga ajraladigan, ko`p marta ishlatiladigan moslamalar bo`lib, standart detallar va yiqish birliklaridan tashkil topadi.UIM lardan farqli o`laroq, qo`shimcha ishlov berish qam talab qilinishi mumkin. Katta seriyali va seriyali ishlab chiqarishda, qamda buyumlar uzluksiz mukammallashtiriladigan yoki ishlab chiqarish davri 1,5 yilgacha bo`lgan sharoitda ishlatiladi.

Maxsus o`zgarmaydigan moslamalar (MO`M)- qismlarga ajralmaydigan, moslamalar bo`lib, konstruktsiyasida standart detallar va yiqish birliklari ishlatiladi.Ommaviy ishlab chiqarish sharoitiда qo`llaniladi.

Mexanik ishlov berishda kesish kuchlari.

Mexanik ishlov berishda paydo bo`ladigan kesish kuchlari moslamalarga ta'sir qiladi.

Tokarlik dastgoqlarida tayyorlanma patronda, planshaybada, markazda o`rnatiladi va maqkamlanadi.

Nazorat uchun savollar:

1.Moslama nima.

2.Dastgoq moslamalarining xizmat vazifasi nimadan iborat.

3.Moslamalar tasnifini keltiring.

4.Qanday moslamalarga echib olinadigan moslamalar deyiladi.

5.Qanday moslamalarga universal moslamalar deyiladi.

6.Maxsus moslamalar nima.

7.Ixtisoslashtirilgan moslamalar maxsus moslamalardan nimasi bilan farq qiladi.

8.Asosiy dastgoq moslamasi nima.

9.Universal-yiqma moslamalar nima.

10.Maxsus-o`zgarmaydigan moslamalar nima bilan xarakterlanadi.

Tayanch iboralar:

Moslama, baza, bazalashtiruvchi yuza, maxsus moslama, universal moslama, ixtisoslashtirilgan moslama, yiqish birligi, standart detal, kesish kuchi/

2-MA`RUZA. Moslamalarning o`rnatish elementlari.

Ma`ruza rejasi:

1.Detalning kerakli qolatini o`zgarmas qilib ushlab turish zarurati.

2.O`rnatish elementlari.

3.Asosiy va yordamchi tayanchlar.

4.Tsilindrik yuzalar uchun tayanchlar.

5.O`rnatish tayanchlari.

6.Yo`naltiruvchi tayanchlar.

7.Tirgak tayanchi.

8.Yordamchi tayanchlarning turlari.

9.Rostlanuvchi tayanchlar.

10.O`rnatish prizmasi.

Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.: Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M.: Mashinastroenie, 1973.-344 s

3. Stanochnie prisposobleniya: Spravochnik, v 2-x tomax/ Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- Mashinostroenie, 1984,T.1.-592 s., T.2.-640 s.

Ishlov berilayotgan detal va kesuvchi asbob bir necha nisbiy erkinlik darajasiga ega. Masalan,tokarlik dastgoqida detal aylanma qarakat qiladi,kesuvchi asbob esa detalning o`qi va unga perpendikulyar bo`lgan yo`nalishda qarakat qiladi.Detal moslamaga nisbatan birorta qam erkinlik darajasiga ega bo`lmasligi kerak.

Detalning moslamadagi talab qilingan qolati va uni ishlov berish jarayonida o`zgarmas qilib saqlab turish va qisib turish elementlari yordamida amalga oshiriladi. Ishlov beriladigan detal o`rnatish jarayonida baza yuzalari bilan moslama yoki dastgoq stolining o`rnatish elementlariga tayanadi.O`rnatish elementlari esa tayanchlar deyiladi.

Tayanchlar, bajaradigan vazifasiga qarab ikki guruqga bo`linadi:

-asosiy;

-yordamchi.

Asosiylari oltita bo`lib, uchta o`rnatish, ikkita yo`naltiruvchi va bitta tiralish tayanchlardan tashкил topgan va ular detalning barcha erkinlik darajalarini yo`qotish uchun xizmat qiladi. Yordamchi tayanchlar esa detal o`rnatib maqkamlangandan keyin ishga tushadi va asosan xomaki operatsiyalar uchun xizmat qiladi.

Detalni yassi yuzalar bilan o`rnatish uchun tsilindrik yoki plastinkasimon tayanchlaр ishlatiladi.Tsilindrik tayanchlar - bo`rtiq, plastinkasimon esa yassi tayanch deyiladi.

Moslamalarda bo`rtiqlar katta bo`lmagan taranglik bilan, 6 kvalitet aniqlikda o`rnatiladi. Эgri pazli plastinkalar o`rnatilayotgan detal bilan uzluksiz kontakt bo`lishini ta`minlaydi.

Agar o`rnatilayotgan yuzada qo`yim bo`lsa va u keyingi operatsiyalarda kesib tashlansa, unda o`rnatiladigan yuzaning shakli, qo`yimi bir xil bo`lmasligi mumkin. Bunday tayanchlar sozlanadigan qilib yasalishi mumkin.

Yordamchi tayanchlar.

Amalda yordamchi tayanchlar ikki xil bo`ladi: o`zi o`rnatiladigan va keltiriladigan. O`zi o`rnatiladigan tayanchlar prujina yordamida o`rnatilib, vint bilan fiksatsiya qilinadi.

Tsilindrik detallar uchun tayanchlar.

Tsilindrik detallarni tashqi yuzasi bilan o`rnatish uchun prizma, ichki yuza bilan o`rnatish uchun tsilindrik yoki konus barmoqlar (palets) ishlatiladi.

Prizma chizmasida (7.rasm ) albatta quyidagi o`lchamlar bo`lishi kerak: M, T va D. D o`lchaм nominal qisoblanadi. M o`lcham belgilab olish va prizmaga xomaki ishlov berishda ishlatiladи.

T o`lcham batomom ishlov berishdan keyin nazorat qilishda ishlatiladi.D o`lcham berilgan, burchak aniq bo`lsa, M, N va boshqa o`lchamlar me`yor jadvallaridan foydalanib topiladi.T o`lcham esa qisoblanadi:

T = N + X = N +(0,5 D / sinq- 0,5 M / tg q ) =N + 0,5 /sinq (D-M cos q)

agar q =450 bo`lsa, T = N+0,707 D- 0,496 M;

q =600 bo`lsa, T = N+0,577 D- 0,287 M;

q =300 bo`lsa, T = N+ D- 0,866 M.

Nazorat uchun savollar:

1. Detalning kerakli qolatini o`zgarmas qilib ushlab turish zarurati nimadan kelib chiqadi?

2.Detalni o`rnatish elementi nimaq

3.Asosiy tayanch nimaq

4.Yordamchi tayanch nimaq

5.Tsilindrik yuzalar uchun qanday tayanchlar ishlatiladiq

6.Tekis yuzalar uchun qanday tayanchlar ishlatiladiq

7.O`rnatish tayanchi nimaq

8.Yo`naltiruvchi tayanch nimaq

9.Rostlanuvchi tayanchlar qanday tayanchlarq

10.Tirgak tayanchi nimaq

Tayanch iboralar:

Tayanch, asosiy tayanch, yordamchi tayanch, o`rnatish elementi,t iralish tayanchi, rostlanuvchan tayanch.

3- MA`RUZA. Tayyorlanmalarni maqkamlash va moslamalarning qisish qurilmasi.

Ma`ruza rejasi:

1.Moslamalarda qisish mexanizmlarining xizmat vazifasi.

2.qisish mexanizmlariga qo`yiladigan talablar

3.Moslamalarda ishlatiladigan kinematik juftlar.

4.Vintli qisish qurilmalari.

5.qisish gaykasi kallagining konstruktsiyalari.

6.Rezbali qisqichlarning asosiy ustunliklari va kamchiliklari.

7.Gayka kalitlarini tayyorlash uchun materiallar.

8.Vintli elementlar yordamida beradigan qisish kuchlarini aniqlash.

9.Rezbalardagi ishqalanish momentini aniqlash.

10.Maqkamlangan tizimning muvozanat sharti.

Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.:Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M. : Mashinastroenie, 1973.-344 s

3.Stanochnie prisposobleniya:Spravochnik,V 2-x tomax/Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- M.: Mashinostroenie ,1984,T.1.-592 s :T.2-640 s.
Dastgoq moslamalari qisish mexanizmlarining xizmat vazifasi- ishlov berishda tayyorlanmaning titrashiga va siljishiga yo`l qo`ymaslik maqsadida ishonimli qilib maqkamlashdan iboratdir.

qisish mexanizmlariga qo`yiladigan asosiy talablar shundan iboratki, maqkamlash kuchlarи qisish kuchlariga mos bo`lishi, ba'zi qollarda (konsol qilib maqkamlangan oqir tayyorlanmalar uchun ) tayyorlanmaning oqirlik kuchi qam qisobga olingan bo`lishi kerak. Xuddi shunday, tayyorlanmalarning tez aylanadigan, aylanish yo`nalishini o`zgartiradigan va zarb bilan tormoz qilinadigan qollarda inertsiya kuchiga mos bo`lishi kerak. Bundan tashqari quyidagi umumiy talablarga qam javob berishi kerak:

--yordamchi vaqtning kam bo`lishi, ish unumdorligining oshishini ta'minlash;

--ishlov berish aniqligini oshirish;

--muqim detallarining mustaqkamligi va eyilishga chidamliligi yuqori bo`lishi kerak:

--qisish mexanizmining konstruktsiyasi ishlatish, ta'mirlash va xizmat ko`rsatish uchun qulay bo`liши kerak.

Dastgoq moslamalarida vintli, ponali va ekstsentrikli o`zi tormozlanuvchi kinematik juftlar keng ishlatiladi.

Vintli qisish qurilmalarining keng ishlatilishi ularning universalligi va ishda ishonchliligi bilaн izoqlanadi.

To`qri konstruktsiyalangan oddiy vintli qisish mexanizmi vint 3-dan tashqari (14.Rasm ) yo`naltiruvchi rezbali vtulka 2, to`xtatkich 5, gayka uchi 1va dastali yoki kallakli gayka 4 dan tashkil topadi.

Gayka uchi 1qisish mexanizmi bilan ishlov berilayotgan detalning kontakt sirtini oshirish uchун xizmat qiladi. Bunda detalga bosim ancha kamayib, uning ezilish deformatsiyasi ancha pasayadi. Bundan tashqari gayka uchi o`q bo`yicha qarakat qilganligi uchun detalda ishqalanish momenti qosil bo`lmaydi va detal aylanib ketmaydi.

Gayka uchlarining konstruktsiyalari qar xil bo`lib, vintlarning mustaqkamligini ta'minlab berishi kerak.Uchlarning konstruktsiyalari mustaqkamligi bilan bir-biridan farq qiladi. Bunda bo`yinchaninг diametri vintni rezbali qismining ichki diametriga yoki tashqi diametriga teng bo`lishi mumkin.Taqlil qilingan vint uchi konstruktsiyasi uning sferik qismiga erkin kiydiriladi va maxsus vint bilan to`xtatib turiladi.

Vintlar va uchlarni tayyorlashda issiqlik bilan ishlov berib, uning qattiqligini NRS 35-40 dan kam qilmaslik kerak.

Yo`naltiruvchi vtulkasi bo`lgan uchlar uglerodli konstruktsion po`latlardan, toblanmasdan (NV 300-350) tayyorlanadi.

Almashinuvchi vtulkalarning ishlatilishi bevosita moslamaning tanasida rezba kesish zaruratini bartaraf qiladi.CHo`yan tanada kesilgan rezbalar esa tez ishdan chiqadi. Bu qolda detalni ishonimli qilib mstaqkamlash uchun kuchni ancha oshirishga to`qri keladi.

Vintlarning boshqarish dastasi qar xil konstruktsiyali, echib olinadigan kallak ko`rinishidа bajariladi.

Ishchining toliqish darajasi u yoki bu kallakni ishlatganda maxsus moslama bilan aniqlanadi. Vintlarning dastalari o`ng tomonda gorizontal joylashganda ishchining eng kam toliqishi va oldinda gorizantal joylashganda eng ko`p toliqishi aniqlangan.Kallaklarni ishlatish noqulay bo`lganda gayka kalitlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Gayka kalitlarini tayyorlash uchun kam uglerodli 10 yoki 20 markali po`latlar tsementatsiya qilinib, ishchi yuzasining qattaqligi NRS 50-55 gacha etkazilib foydalaniladi.

Rezbali qisqichlarning kamchiligi gabaritlarining kattaligi, qarakat qilishining tezkor emasligi, qisish kuchining doimiy emasligi va ishchining tez toliqishidir.

Vintli elementlar yordamida beradigan kuchlarni aniqlash. Kalitning dastasiga qo`yilgan kuch gayka - vintdagi ishqalanish kuchini va gaykaninig tayanch yuzasidagi ishqalanishni engish uchun sarf bo`ladi.

M1= P,L ,

bu erda R-gayka kalitining dastasiga qo`yilgan kuch; L-kalitning qisoblangan uzunligi. Rezbadagi ishqalanish momenti quyidagi ifodadan aniqlanadi.

M2 = Wdu / 2 q tg(q +r1 )

bu erda W - o`q yo`nalishidagi kuch, du - rezbaning o`rta diametri; q - rezbaning ko`tarilish burchagi; r1 = arctg f / cos f - rezbaning keltirilgan ishqalanish burchagi; f -ishqalanish koeffitsienti; q -rezbaning burchak profili. Gaykaning tayanch yuzasidagi ishqalanish momenti quyidagicha aniqlanadi.
M3 = W f1/3q D3 - D30 / D2 -D20 ,

f1 -gaykaning tayanch yuzasidagi ishqalanish koeffitsienti; D- gayka tayanch yuzasiningeng katta diametri; D0 - shaybadagi bolt uchun teshikning diametri.

Maqkamlash tizimining muvozanat shartidan

M1= M2+ M3

PL= W[ du / 2 q tg(q +r1 ) + f1/3q D3 - D30 / D2 -D20 ]

Agar bu erdan D q D q K va K3-1 q 3 (K2-1) = q deb qabul qilsak,

W = PL / rytg (q + p1 ) + f q q D0 bu erda ry = dy q 2

Agar gaykaning tagiga shaybaning o`rniga tirgak sharikopodshipnigini joylashtirsak qisob formulasi quyidagicha bo`ladi

W = PL / rytg (q + p1 )

Nazorat uchun savollar:

1. qisish mexanizmining vazifasi nimadan iboratq

2. qisish mexanizmiga qanday talablar qo`yiladiq

3. qisish mexanizmida ishlatiladigan kinematik juftlarni ayting q

4. Vintli qisish qurilmalariningafzalliklari nimalardan iboratq

5. Vintli qisish qurilmalarining kamchiliklari nimalardan iboratq

6. Gayka kalitlari tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallar nimalar q

7. Gayka kalitlari tayyorlanadigan materiallarga qanday talablar qo`yiladiq

8. Vintli mexanizmlarda qisish kuchi qanday aniqlanadiq

9. Vintli mexanizmlarda ishqalanish momenti qanday aniqlanadiq

10.qisish mexanizmining dastasi qanday joylashgan bo`lishi kerakq

Tayanch iboralar:

qisish mexanizmi,vintli qisish qurilmasi, gayka kalitlari, mexanizm dastasi, qisish kuchi, ishqalanish momenti, deformatsiya, ezilish deformatsiyasi, kinematik juft.

4- MA`RUZA. Tayyorlanmalarni maqkamlash va moslamalarning qisish mexanizmlarи
Ma`ruza rejasi:

1.Detallarni vintning yon tomoni bilan qisish.

2.Ponali qisish qurilmalarining elementlari.

3.Ponali qisish qurilmalarining ishlatilishi.

4.O`zi tormozlanuvchi ponali qurilmalar.

5.Gidro yoki pnevmo yuritgichli ponali qurilmalar.

6.Эkstsentrikli qisish qurilmalari.

7. Valik tipidagi ekstsentriklar.

8. Kulachok tipidagi ekstsentriklar.

9. Эkstsentriklar konstruktsiyalarining asosiy xususiyatlari.

10. Valik tipidagi ekstsentriklarning ishlatilish soqalari.
Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.:Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M. : Mashinastroenie, 1973.-344 s

3. Stanochnie prisposobleniya:Spravochnik,V 2-x tomax/Pod red. B.N.Vardashkina va A.A.SHatilova.- M.: Mashinostroenie ,1984,T.1.-592 s :T.2-640 s.

Vintlarning torets qismi bilan qisish.
Bu qolda qisish kuchining miqdori vint toretsining shakli va vint tayangan yuzaning shakliga boqliq. Vint uchun
W = PL / rytg (q + p1 ) + f D / 3
Bu formuladagi D0 = 0
Umumiy qolda qisish kuchining miqdori vint toretsining shakliga boqliq bo`ladi va asosiy formuladan birmuncha farq qiladi.

Vintlarning uchlarini kontakt kuchlanishga tekshirish zarurati tuqiladi.

Ponali va ekstsentrikli qisish qurilmalarining elementlari.
Ponali qisish mexanizmlari dastgoq moslamalarida keng tarqalgan.Ularning asosiy elementlari bir va ikki qiyalik ponalardir. Ponali qisish mexanizmlari oddiyligi va ishonimliligi bilan boshqa mexanizmlardan ajralib turadi. Ponali mexanizmlar bevosita detalni qisib turishi yoki, masalan, kuchaytirgich bo`qin sifatida ishlatilishi mumkin. Ko`p qollarda o`zi tormozlanuvchi ponalar ishlatiladi. Bir qiyalik ponaning o`zi tormozlanish sharti quyidagicha boqlanish bilan ifodalanadi

q q 2q

bu erda q -pona burchagi;

q- kontakt yuzalarda ishqalanish burchagi.

O`zi tormozlanish q =120 bo`lganda ta'minlanadi. Lekin titrash va yukning o`zgarib turishi natijasida detalning maqkamlanishi bo`shashmasligi uchun burchagi q < 120 bo`lgan ponalar ishlatiladi.

Pona burchagining kamayishi natijasida uning ishchi qolatidan chiqishi qiyinlashadi, shuning uchuн konstruktsiyada ko`rsatilgan maxsus shaklga ega bo`lishi kerak. SHtok 1 chapga qarakat qilganda L yo`lni salt o`tadi va ponaga maqkamlangan shtift 2 uni surib chiqaradi. Maqkamlashda xuddi shunday teskari qodisa ro`y beradi. Gidro yoki pnevmo yuritgich ishlatilganda uning ishonchli qisishinи ta`minlash uchun porshenning ikki tomonidan qar xil bosim yaratish kerak.

Эkstsentrikli qisish mexanizmlari qam keng tarqalgan.Ularning asosiy ishchi organi tsilindrik yokи egri chiziqli kulachoklar va kulachokli vallardir. Bunday mexanizm yordamida qisish ancha tez bajariladi, lekin vintli mexanizmlarga nisbatan ularning ishlatish imkoniyatlari ancha cheklangan. Эkstsentrikli mexanizmning ishlatilishi cheklanganligi detal o`rnatilgan yuza o`lchamining uncha катта bo`lmagan chetga chiqishi va ishlov berish jarayonida detalning titrashiga qo`yilgan talab bilan izoqlanadi. Moslamalarda odatda kulachok va valik tipidagi ekstsentriklar ishlatiladi.Tsilindrik ekstsentriklar keng qo`llaniladi, chunki ular konstruktsiyasi oddiy, lekin kamchiligi qam yo`q emas - yurishining kamligi va tormozlanish qossasining nodoimiyligi.

qisqich 2 birinchisidan (18-Rasm ) shu bilan farq qiladiki, detalni o`rnatish va tushirishda yurishни ko`paytirish maqsadida uning ma`lum sektori kesib tashlangan.

Эkstsentrikli qisqichlarni ishlatganda dastani burash 100 -120 burchak bilan chegaralanganligi uchun kulachoklarni butun aylana bilan yasash zarurati qolmaydi.Ko`pincha ekstsentrikning ishchi yuzasi 600-900 sektor bilan chegaralanadi. qolgan yuzalari esa kesib tashlanadi. SHuning uchun bunday kulachoklar keng ishlatiladi.

Bunday kulachoklar 1200-1800 burulganda mexanizm 14-45 mm .ga yurishi mumkin. Konstruktsiyada ko`rsatilgan mexanizm ekstsentrikli richagning tasavvur qiladi. U valda erkin o`rnatiladi va aylanadi. qarakat diapazoni kulachoklarnikiga nisbatan kam.

Эkstsentrikli vallar asosan moslamalarning aniq ishlangan qarakatchan qismlarini yopish (maqkamlash) uchun xizmat qiladi.CHunki buning uchun juda katta ekstsentrisitet talab qilinmaydi.

Nazorat uchun savollar:

1.Vintli mexanizmlarida qisish kuchi qanday aniqlanadiq

2. Vintning torets qismi qanday yuklamaga tekshiriladiq

3.Ponali qisish mexanizmlarining ishlatilish soxalarini aytingq

4. Эkstsentrikli qisish qurilmalarining qanday elementlarini bilasizq

5. Ponali mexanizmlarining ishlatilish soxalarini aytingq

6.Ponaning o`zi tormozlanish sharti nimadagn iborat q

7. O`zi tormozlanishi talab qilinmaydigan ponalarni ishchi xolatiga keltirish qanday amalga oshiriladiq

8. Эkstsentrikli qisish mexanizmlarining afzalliklari nimadа?

9. Tsilindrik ekstsentriklar nimaq

10.Val tipidagi ekstsentriklar qanday mexanizmlarda ishlatiladiq

Tayanch iboralar:

Ponali mexanizm, Эkstsentrikli mexanizm, o`zi tormozlanish, val tipidagi ekstsentrik, tormozlanish burchagi, rolikli mexanizm.

5- MA`RUZA.Tslindrning shtokidagi kuchlarni qisoblash.
Ma`ruza rejasi:

1.qavoli tsilindrlarning turlari.

2.qavo yuritgichlarining ishlatilish soqalari.

3.qavo yuritgichlarining afzalliklari.

4.Ikki tomonli qavo yuritgichlarining ishlash printsipi.

5.Bir va ikki tomonlama qarakat qiluvchi qavo tsilindrlarining shtokidagi kuchni aniqlash.

6.qavoli tsilindrlarning ish bajarish vaqti.

7.Ikki tomonli qavo tsilindrining ish bajarish vaqtini aniqlash.

8.Tsilindr bo`shliqlarida bosimning o`zgarishi.

9.qavoli tsilindrlarning ishlashi uchun sarf bo`ladigan qavo miqdorini aniqlash.

10.Ikki tomonlik tsilindr uchun qavo sarfi.
Adabiyotlar:
1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.:Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M. : Mashinastroenie, 1973.-344 s

3. Stanochnie prisposobleniya:Spravochnik,V 2-x tomax/Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- M.: Mashinostroenie ,1984,T.1.-592 s :T.2-640 s.

Ommaviy va katta seriyalab ishlab chiqarishda qavo yuritgichlari keng ishlatiladi.Buning qator sabablari bor: konstruktsiyasi oddiy,tez qarakat qiladi, boshqarish oson, ishonimli va nisbatan arzon turadi.

qavoli porshenli yuritgichlar bir yoki ikki tomonli bo`lishi mumkin.Bir tomonli qavoli yuritgichda (24- rasm ) qisilgan qavo tsilindr 1 ning faqat bir tomoniga beriladi va porshen 2 shtok 4 bilan prujina 3 yordamida chapga qarakat qiladi, qavo esa zolotnik 5 va kran 6 orqali atmosferaga chiqarnib kyuboriladi.

Ikki tomonlama qarakat qiladigan porshenli qavo yuritgichlarida qavo navbat bilan tsilindrning goq 1 bo`shliqiga, goq 3 bo`shliqiga beriladi va porshen 2 shtok 4 bilan, yoki chapga qarakat qilib detalni qisadi, yoki ozod qiladi.Taqsimlovchi kran 5 ning zolotnigi 6 dastasini aylantirganda qisilgan qavo birin-ketin qavo yuritgichining 1 yoki 3 bo`shliqlariga beriladi, yoki atmosferaga chiqib ketadи.

qavo yuritgichlarni qisoblashga uning diametriga va qisilgan qavoning bosimiga boqliq bo`lgan shtokdagi kuch aniqlanadi.Xuddi shunday, shtokdagi kuch berilgan bo`lsa, tsilindrning diametrini aniqlash mumkin. qavo yuritgichli moslamalarda uning ish bajarish vaqtini aniqlash talab qilinadi. Porshenli yuritgichning shtokidagi kuchni anniqlash quyidagi formulalar yordamida bajariladi:bir tomonga qarakat qiluvchi qavo yuritgichlari uchun
Q= [qD2/ 4]q qq-Q1
Ikki tomonli qavo yuritgichlari. Bosim shtoksiz tomoniga berilganda
Q= [qD2/ 4]q qq

va shtokli tomonga berilganda

Q=q / 4( D2-d2) qqq ,

bu erda D-qavo tsilindrining diametri, sm; d-porshen shtoki diametri, sm; q = 0,40-qisilgan qavo bosimi MPa (r = 4 kg/sm ) ; q = 0,85-0,90 foydali ish koeffitsienti (FIK), qavo tsilindridagi yo`qotishlarnи qisobga oladi: Q1 - porshen ishchi yurishini oxirida qaytarish prujinasining qarshilik kuchi.

qaytarish prujinasining kuchi, u to oxirigacha qisilganda qavo tsilindrining shtokidagi kuchdan 5 foizdan, katta tsilindrlar uchun, 20 foizdan, kichik diametirli tsilindrlar uchun, oshmasligi kerak.

Amalda quyidagi diametrli tsilindrlar ishlatiladi: 75, 100, 125, 200, 250, 300, 350 mm.

Ikki tomonli qavo tsilindrining diametrini aniqlaymiz, bunda porshen shtokidagi kuch Q vа qisilgan qavo bosimi r berilgan Q=q / 4 D2 qqq formuladagi q - FIK, soddalashtirish uchun tushi riб qoldiriladi va qisish ishonchliligi uchun Q- shtokidagi kuch 1,5 marta ko`paytiriladi.Uqolda formula quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi. 1,5 Q=q / 4 D2 qq

bundan Dq1,4 r = 1,4 MPa (4 kgs/sm2) deb qabul qilib

Dq 0,7

Topilgan diametr me`yor bo`yicha yaxlitlanadi va qabul qilingan diametrdan qaqiqiy o`q kuchи aniqlanadi.

(V.2.Rasm ) da ikki tomonli tsilindrning vaqt elementi t (c) va bosimini p (MPa) boqlaydigan ish diagrammasi berilgan. Diagrammada punktir chiziqlar bilan qavo tsilindrining shtokli qismida bosimning t1, t2 va t3 vaqtlari orasida o`zgarishi ko`rsatilgan. t1 vaqti ichida bosim magistraldagidan kamayadi ; t2 vaqt davomida bosim o`zgaradi, bo`shliq qajmi kamayadi va qavo atmosferaga chiqib ketadi. t3 vaqt ichida porshen to`xtagandan keyin bosim atmosfera bosimigacha kamayadi.

qavo tsilindrining ish bajarish vaqtini quyidagi soddalashtirilgan formula bilan aniqlash mumkin.

tish = DL / d2q

bu erda D -qavo tsilindrning diametri, sm;L -porshen yurishining uzunligi, sm;

d0 -qavo quvurining diametri, sm; q-qavoning qarakat tezligi, sm; (q =180m/s,

r = 0,49MPa)

Ikki tomonli qavo tsilindrining umumiy ish bajarish vaqti quyidagi formula bilan aniqlanadi:

tish = t0+ t1+ t2+t3 ,

bu erda t0- qavo tsilindrining ishlash vaqti, bu vaqt davomida to`ldiriladigan bo`shliqda bosim atmosferanikidan karmoq bosimigacha oshadi; t1 -porshenning turish vaqti, bu qavo taqsimlagich kranining kiritish kanali ochilishidan porshenning qarakati boshlanishigacha bo`lgan vaqt, bu vaqt ichida bosim uzluksiz oshib boradi; t2 - porshenning qarakatlanish vaqti, bu vaqt ichida bosim qavo tsilindrining diametriga va yuklamaning turiga qarab o`zgarishi mumkin, ya`ni u ko`payadi yoki kamayadi; t3- bu porshen yurishining tomom bo`lgan vaqti bo`lib, tsilindrning shtoksiz bo`shliqida bosim tarmoqdagi bosim bilan to`liq tenglashadi.

Porshen qavo tsilindrining shtoksiz bo`shliqida shunday vaqtda yura boshlaydiki, qachonki shtokdagi Q- o`q kuchi tashqi qarshilik kuchidan katta bo`lsa,

Q=q / 4 D2 qqq1 ,
bu erda qq1- qavo tsilindrining shtokli va shtoksiz bo`shliqlaridagi bosimlar ayirmasi, u porshen yurishining boshlanishida tashqi tinch qolati ishqalanish kuchidan katta bo`ladi.

qavo tsilindrining ish bajarish vaqti diagrammasida (uzluksiz chiziq) shtoksiz bo`shliqidа bosimning o`zgarish jarayoni ko`rsatilgan. Diagrammadan ko`rinib turibdiki, porshen yurishining oxirida shtokdagi kuch qavo tarmoqidagi bosim bilan emas, balki shtokli va shtoksiz bo`shliqlardagi bosimlar ayirmasi bilan belgilanadi.U qavo tarmoqidagidan 2-2,5 marta kichik bo`lishi mumkin.

Bir tomonli qavo tsilindrining bir soat ishi davomida qisilgan qavo sarfi (sm3 / soat) quyidagicha aniqlanadi;

W=Vn

Ikki tomonli tsilindr uchun

W=(V+ V 1p);

Bu erda V -qavo tsilindri shtoksiz bo`shliqi ishchi qajmi, sm 3 ;V 1 - qavo tsilindri shtoksiz bo`shliqи ishchi qajmi, sm 3 ; p-qavo tsilindrining bir soatlik ish davomida ishchi yurishlari soni .
Nazorat uchun savollar:

1. qavoli tsilindrlarning qanday turlarini bilasizq

2. qavoli tsilindrlarning ishlatilish soqalarini keltiringq

3. qavoli tsilindrlarning afzalligi va kamchiligini aytingq

4. Bir va ikki tomonlama qarakat qiluvchi qavo tsilindrlarining shtokidagi kuch qanday aniqlanadiq

5. qavoli tsilindrlarning ish bajarish vaqti qanday aniqlanadiq

6.Ikki tomonli qavo tsilindrining umumiy ish bajarish vaqti qanday aniqlanadiq

7.Ish jarayonida tsilindr bo`shliqlarida bosim qanday o`zgaradiq

8. qavoli tsilindrlarning ish jarayonida qavo sarfi qanday aniqlanadiq

9. Ikki tomonli qarakat qiluvchi tsilindrlarda qavo sarfi qanday aniqlanadiq

10. Ikki tomonli qavo tsilindrlarining afzalliklari nima q
Tayanch iboralar:

qavo tsilindri, ikki tomonli qavo tsilindri, tsilindr bo`shliqi, tsilindr porsheni, porshen shtoki, tsilindrlarda qavo sarfi, tsilindrlarning ish bajarish vaqti.