1-ma’ruza. Kirish. Fitopatologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi Reja

---

1-ma’ruza. Kirish. Fitopatologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi 
Reja: 
1.Fanning paydo bo’lishi. Fanda amaliy yo’nalishning rivojlanishi. 
2. O’simlik immuniteti.
3. Fitopatologiya fanining boshqa fanlar bilan aloqadorligi, bo‘limlari hamda 
vazifalariga tavsif. 
KIRISH 
Fitopatologiya (grekcha phyton – o’simlik, pathos – kasallik, logos taʼlimot) 
– o’simliklar kasalliklari to’g’risidagi fan, uning asosiy vazifasi – qishloq
xo’jaligiga fitopatogen organizmlar tomonidan yetkaziladigan talofatni 
kamaytirish yo’llarini izlab topish. Ushbu fan kasallangan o’simlik, kasallikni 
keltirib chiqaruvchi sabablar, shuningdek, uning rivojlanishiga atrof-muhit 
sharoitlarining taʼsirini o’rganadi.
Fitopatologiya umumiy va qishloq xo’jaligi fitopatologiyasi bo’limlariga 
ajratiladi. Birinchisi kasalliklarning kelib chiqish sabablari, ularning rivojlanish 
xususiyatlari va qo’zg’atuvchilari, shuningdek, himoya uslublarini o’rganadi. 
Qishloq xo’jaligi yoki xususiy fitopatologiya aniq ekinlarning kasalliklarini 
tadqiq qiladi, ularni kasallik qo’zg’atuvchilar tur tarkibidagi har bir turga ko’ra 
ko’rib chiqadi, geografik mintaqaga bog’liq holda kasallik belgilarini xamda 
himoya choralarini o’rganadi. Xususiy fitopatologiya patologik jarayonlarning 
rivojlanish qonuniyati va har bir kasallikka taʼsir etuvchi omillar to’g’risidagi 
umumiy maʼlumotlardan foydalanadi.
Fitopatologiyaning rivojlanishi quyidagi yangi maxsus fanlarning vujudga 
kelishiga sabab bo’ldi: etiologiya – kasallik sabablarini o’rganuvchi fan; 
fitoimmunologiya – o’simliklarning kasalliklarga chidamliligi to’g’risidagi 
taʼlimot; epifitotiologiya — kasalliklarning paydo bo’lish qonuniyatlarini hamda 
ularning yalpi rivojlanish sabablarini tadqiq qiluvchi; o’simliklarni kasalliklardan 
himoya qilish.
Kasalliklarni chuqur o’rganishda muhitning muayyan sharoitidagi kasallik 
qo’zg’atuvchi va o’simlik o’rtasidagi o’zaro taʼsiri batafsil aniqlanadi. Fanning 
yanada rivojlanishi esa quyidagi mustaqil fanlarning ajralib chiqishiga olib keldi: 
o’simliklar immuniteti, kasalliklarning paydo bo’lishi va tarqalishini bashorat 
qilish, o’simliklarni biologik himoya qilish va h-k.
Zamonaviy fitopatologiya faqatgina umumiy masalalarni o’rganib qolmay, 
balki xususiylarni ham hal etadi. Masalan, intensiv texnologiyalarning joriy 
qilinishi kasalliklarning rivojlanish sharoitlarini o’zgarishiga olib keladi. Bunga 
bog’liq ravishda o’simliklarni himoya qilishning yangi tartiblaridan foydalanish 

---

zarurati vujudga keladi. Nomaʼlum kasalliklar qayd etilganda, uning 
qo’zg’atuvchisini aniqlash va o’simliklarni undan himoya qilish choralarini 
ishlab chiqish takozo etiladi. Fanning yanada takomillashuvi esa har hil qishloq 
xo’jaligi ekinlari kasalliklarining paydo bo’lishi va tarqalishini bashorat qilishni 
talab etadi.
Bundan tashqari, o’simliklarni himoya qilishning zamonaviy tizimida 
biologik, agrotexnik va kimyoviy usullarni majmuaviy qo’llash muhimdir. Bu esa 
ularning samaradorligini oshiribgina qolmay, balki kimyoviy himoya vositalarini 
qo’llash darajasini pasaytirish imkonini beradi.
Fitopatologiya ham boshqa maxsus fanlar kabi qator turdosh fanlarning 
bilimlari tizimiga tayanadi, masalan: mikologiya, mikrobiologiya, virusologiya, 
botanika. Mikologiyani fitopatologiyaning poydevori deyish ham mumkin.
Kasallikning paydo bo’lish xususiyatini tavsiflash uchun fitopatogen 
organizmning biologiyasi va morfologiyasi to’g’risidagi maʼlumotlar zarur 
bo’ladi. Botanik tadqiqotlar esa tabiiy biotsenozlarda kasalliklarning tarqalish 
xususiyatlari bilan tanishish imkonini beradi. Binobarin, 1956-yilda
V.N.Beklemishevning “Kasallik qo’zg’atuvchilari biotsenozlarning aʼzosi 
sifatida” nomli maqolasi nashr etilgan. Unda muallif patogenlar ayrim ekologik 
guruhlarning zichligini boshqarish rolini o’ynaydigan biotsenozlarda kasallik 
qo’zg’atuvchilarini ushbu biotsenozning muhim tarkibiy qismi to’g’risidagi 
qoidani asoslab berdi: biotsenoz ichida biror aʼzoning tez to’planishi muqarrar 
ravishda ikkinchisining kamayishiga olib keladi. Biroq, ekotizim biror vakili 
zichligining ustun ravishda ortishi, qoidaga muvofiq, ularning kasallanishlar 
bilan yalpi zararlanishini ham keltirib chiqaradi. Natijada teskari jarayon 
boshlanadi va biotsenoz qayta tiklanadi. O’simliklarning parazit bilan o’zaro 
taʼsirini tadqiq qilish uchun o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi bo’yicha 
maʼlumotlar ham zarur bo’ladi. Fitopatologiyaning muhim tarmog’i bo’lgan 
epifitotiologiya asosida kasallik qo’zg’atuvchisiga iqlim omillarining taʼsirini 
hisobga olgan holda kasallikning paydo bo’lish qonuniyati to’g’risidagi taʼlimot 
yotadi. Iqlimga bog’liq ravishda kasallikning kechishini tadqiq qilishdan olingan 
maʼlumotlarni ob-havo bashorati bilan qiyoslash ushbu kasallikning paydo 
bo’lish vaqti va rivojlanish tabiatini oldindan aytib bera olish imkonini beradi. 
Shunday qilib, epifitotiologiya yoki kasalliklarni bashorat qilish to’g’risidagi fan 
meteorologiya bilan uzviy bog’liqdir. So’nggi yillarda kasalliklarni bashorat 
qilishda kasallik qo’zg’atuvchilariga ob-havo sharoitlarining taʼsirini hisobga 
oluvchi matematik modellar keng qo’llanilmoqda.

---

O’simliklarni himoya qilish bilan fitopatologiyaning yana bir tarmog’i 
shug’ullanadi. U o’simlikshunoslik, dehqonchilik va agrokimyo bilan bevosita 
bog’langandir. Binobarin, kasalliklarning rivojlanish tabiati ko’p jihatdan qishloq 
xo’jaligi 
ekinlarini 
yetishtirish 
texnologiyasiga 
bog’liqdir: 
kasallik 
qo’zg’atuvchisining to’planishi jarayonida almashlab ekish muhim rol o’ynaydi; 
o’g’it meʼyori o’simliklarning zararlanish darajasiga taʼsir ko’rsatadi va h.k. 
Bundan tashqari, so’nggi yillarda kasalliklarga chidamli navlarning chiqarilishi 
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ko’pgina fitopatologik tadqiqotlar entomologiya maʼlumotlariga tayanadi. 
Buning boisi shundaki, birinchidan, ayrim hasharotlar virusli kasallik 
qo’zg’atuvchilarining tashuvchisi hisoblanadi; ikkinchidan, o’simliklarning 
zararkunandalar taʼsirida shikastlanishi kasallikning rivojlanishiga taʼsir 
ko’rsatadi va uning o’simlik to’qimasiga kirishiga imkon beradi. Fitopatologiya 
o’simliklar himoyasi bo’yicha tadbirlarning samaradorligini baholashda ko’pgina 
iqtisodiy va matematik uslublardan foydalanadi.
Dehqonchilik tarixidan maʼlumki, madaniy o’simliklarning yalpi 
kasallanishi talofatli oqibatlarga olib kelgan. Biroq o’simliklarni himoya 
qilishning bugungi zamonaviy usullarida kasallik epifitotiyasi kamdan kam 
xollarda kuzatiladi, shunday bo’lsada, qishloq xo’jaligi ekinlari hosiliga 
kasalliklar taʼsirida yiliga ko’plab talofat yetadi. Masalan, fitoftorozning 
rivojlanishi taʼsirida kartoshka hosili ikki va undan ko’p marotaba kamayishi 
mumkin. Zang kasalliklari taʼsirida bug’doy va boshqa donli ekinlarning hosili 
ko’pincha 30-40%, un shudring taʼsirida esa 10-15% gacha yo’qotilmoqda. 
Sabzavotchilikda ham kasalliklarning taʼsiri yaqqol ko’rinadi. Pomidorda 
fitoftorozning rivojlanishi hosilning butunlay yo’qotilishiga ham olib kelishi 
mumkin.
Hosilning yo’qotilish sabablari ham xilma-xildir. Binobarin, o’sish davrida 
kasallik taʼsirida alohida o’simliklar nobud bo’lsa, u holda o’simlik qalinligi 
kamayadi. Zararlanishning bunday tipi, masalan, viltida, zig’ir fuzariozida 
kuzatiladi. Boshqa kasalliklar barglarning nobud bo’lishi oqibatida assimilyatsiya 
yuzasining kamayishiga olib kelishi mumkin. O’simliklarda o’sishning to’xtashi 
bilan boruvchi kasalliklar (virusli va yuqumli kasalliklar) ham mavjud bo’lib, 
bunda yaxshi rivojlanmagan, pakana o’simliklar to’laqonli hosil bera olmaydi. 
Meva, sabzavot va tugunaklarning chirish kasalliklari qishloq xo’jaligiga eng 
katta talofat yetkazadi.
Patogenning zararlilik belgilaridan biri – mahsulot sifatini pasaytirishi, 
masalan, kalmarazda olmaning realizatsiya bahosi pasayib ketadi. Kalmaraz bilan 

---

kasallangan tugunaklar mavjud bo’lgan butun kartoshka partiyasi past sifatli 
toifaga o’tkaziladi va tabiiyki, uning narxi ham past bo’ladi.
Fitopatogen organizmlarning zararliligi bevosita va bilvosita 
yo’qotishlarda ifodalanadi. Bevosita yo’qotishlarni kasallangan va sog’lom 
o’similiklar hosili o’rtasidagi farq bilan aniqlash mumkin. Bevosita 
yo’qotishlarga hosilning kamayishi, mahsulot sifatining pasayishi, saqlashda 
mahsulotning yaxshi saqlanmasligi bilan ifodalanuvchi barcha kasallik 
oqibatlarini kiritish mumkin. Binobarin, urug’li mevalar kalmaraz bilan 
zararlanganda hosildorlik pasayadi, uning realizatsiya bahosi tushib ketadi, 
saqlashda mahsulot ko’plab yo’qotiladi.
M.S.Voroninning sklerotinioz qo’zg’atuvchisining rivojlanishi borasidagi 
tadqiqotlari ham fitopatologiyaning rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. 
Olim sklerotinioz qo’zg’atuvchisining yangi turini uchratdi, uning konidial 
bosqichi golubikda parazitlik qilsa, sklerotsiylari bagulnik mevalarida hosil 
bo’ladi. Sklerotinioz qo’zg’atuvchisi – Askomitsetlar sinfiga mansub birinchi 
kashf qilingan har xil xo’jayinli zamburug’. Bunga qadar har xil xo’jayinli 
parazitlar faqatgina Bazidiomitsetlar (Zangsimonlar tartibi) sinfidagina maʼlum 
bo’lgan.
A. de Bari, M.S.Voronin, uning shogirdlari va izdoshlarining tadqiqotlari 
fitopatologiyaning ilmiy asosini yaratishdi. Olimlarning diqqat markazida 
o’simliklarda kasallik qo’zg’atuvchi zamburug’lar bo’ldi. Sababchisi fitopatogen 
zamburug’lar bo’lgan yangi kasalliklar (kartoshka fitoftorozi, uzum mildyusi,
g’alladoshlar qorakuyasi va boshqalar) to’g’risida maʼlumotlar tez to’plana 
boshladi. Aynan ushbu kasalliklar qo’zg’atuvchilarini tadqiq qilish 
zamburug’’larning patogenligi to’g’risidagi tasavvurlarni mustahkamladi.
XIX asrning oltmishinchi yillarida fitopatologlar va mikrobiologlar 
o’simliklarning fitopatogen bakteriyalar bilan zararlanishining “prinsipial 
mumkin emasligi” va demakki, bunday bakteriyalar mavjud emasligini 
taʼkidlashdi. Bakteriyalar yuksak o’simliklarni zararlay olmasligi to’g’risidagi 
fikrlar yuzaga keldi. Biroq 1866-yil M.S.Voronin nafaqat zamburug’lar, balki 
bakteriyalar ham o’simliklarni zararlay olishi, ularda kasallik qo’zg’atishini 
taʼkidladi. U dukkakli ekinlarda tugunak bakteriyalarini o’rganishdan so’ng 
bunday xulosaga keldi. Uning yuksak o’simliklarni bakteriyalar bilan parazitar 
zararlanishi to’g’risidagi farazi amerikalik olim Tomas Djon Barrilning (1839- 
1916-y) tadqiqotlarida isbotlandi. U mevali ekinlarda kuyish kasalligining 
bakterial tabiatini aniqladi va o’simliklardagi birinchi bakteriozni tavsifladi.

---

Bakterioz to’g’risidagi taʼlimotning yaratilishida amerika fitopatologi 
Ervin Smitning (1854-1927) xizmati juda ham kattadir. U nafaqat o’simliklarning 
ko’pgina bakterial kasalliklarini o’rgandi, balki fitopatologiyada bakterial 
tadqiqot olib borish metodikasini ishlab chiqdi, yangi asrning boshlanishida esa 
o’simliklar kasalliklarining bakterial tabiatini isbotlab berdi. Shunday qilib,
bakteriologiya fitopatologiyada yangi mustaqil yo’nalish bo’lib qoldi. 1915-
yilga kelib o’simliklarning qariyb 144 avlodi vakillarida fitopatogen bakteriyalar 
topildi, yigirmanchi yillarga kelib esa aniqlangan bakteriozlarning soni inson va 
hayvonlar bakterial kasalliklari sonidan ham ortib ketdi.
Bakterioz to’g’risidagi taʼlimotning keyingi taraqqiyoti bevosita rus olimi 
I.L.Serbii (1872-1925) nomi bilan ham bog’liqdir. U mazkur kasalliklarni 
o’rganish metodikasini takomillashtirdi, kartoshka va lavlagi bakteriozi, mevali 
daraxtlar nekrozi, jo’xori gommozi, mevali daraxtlar raki va boshqa qator 
kasalliklarni o’rgandi va tavsiflab berdi.
XIX asr oxirlarida patogenlarning yangi guruhi - viruslar fitopatologik 
tadqiqotlarning obyekti bo’ldi. 1892-yilda D.I.Ivanovskiy (1864-1920) tamaki 
kasalliklarining yuqumli tabiatini tajribada isbotladi va uning qo’zg’atuvchisi 
bakterial filtrdan ham o’ta olish qobiliyatiga ega ekanligini, yaʼni kasallangan 
o’simlik sharbati bakterial filtrdan o’tkazilganda infeksiya saqlanib qolishini 
aniqladi.
D.I.Ivanovskiyning tajribalarini 1898-yilda golland mikrobiologi 
M.Beyerink takrorladi. U tamaki kasalligining qo’zg’atuvchisini filtrlanuvchi 
virus deb atadi. O’simliklarda kasallik qo’zg’atilishida viruslar rolining 
aniqlanishi fitopatologiyada yana bir yo’nalish – virusologiyani boshlab berdi. 
1935-yilda Amerika virusologi U.Stenli viruslar to’g’risidagi fanda 
D.I.Ivanovskiy nomiga bakteriologiyadagi Paster va Kox nomlari singari qarash 
kerak deb hisobladi. Tyulyanlarning ishidan so’ng zang zamburug’ining ikkita 
mustaqil guruhi mavjud ekanligi tan olindi: piknida va esiyni o’z ichiga oluvchi 
esiosporali va uredino- hamda teliobosqichlarni birlashtiruvchi uredinosporali. 
Biroq ushbu ikki yirik guruh o’rtasidagi bog’liqlikni u aniqlay olmagan.
Ilmiy fitopatologiyaning jadal rivojlanishi XIX asr o’rtalaridan boshlandi. 
Bunga Charlz Darvinning (1809-1882) evolyutsiya nazariyasi, hujayra 
to’g’risidagi taʼlimot, shuningdek, mikroskopning yaratilishi kabi kashfiyotlar 
imkon berdi. Fransuz olimi Lui Paster (1822-1895) va nemis olimi mikrobiologi 
Robert Koxning (1843-1910) suyuqlikda mikroorganizmlarning o’z-o’zidan 
paydo bo’lish konsepsiyasini rad etuvchi va kasallik kelib chiqishining parazitar 
nazariyasining boshlanishiga asos bo’luvchi ishlari ayniqsa ahamiyatlidir. Biroq 

---

ilmiy fitopatologiyaning shakllanishida nemis mikologi Genrix Anton de Bari va 
rus olimi Mixail Stepanovich Voroninning (1838-1903) tadqiqotlari hal qiluvchi 
rol o’ynadi.
Anton de Bari 1853-yil zamburug’larning sporadan sporagacha rivojlanish 
doirasini aniqlashga bagishlangan “Qorakuya zamburug’larini tadqiq qilish 
to’g’risida” nomli ishini chop etdi. Olim mavjud morfologik usulga qarshi 
turuvchi zamburug’larni o’rganishning yangi — ontogenetik usulini asosladi. 
Ushbu ishida Anton de Bari kasallik qo’zg’atuvchi zamburug’lar to’g’risidagi 
qoidani shakllantiribgina qolmay, balki o’simliklarda ularning to’qimasi emas, 
balki mitseliylardan ajratib olingan qorakuya va boshqa zamburug’ sporalarining 
kelib chiqishini tajribalar bilan isbotlab berdi. Ushbu kashfiyot o’simlik 
kasalliklari to’g’risidagi fanda tub burilishni yuzaga keltirdi.
1861-yil Anton de Bari kartoshka kasalligi — fitoftoroz to’g’risida ish 
chop ettirdi. Yevropada ushbu kasallikning rivojlanish tarixi juda og’irdir. 
Fitoftoroz taʼsirida kartoshkaning yalpi nobud bo’lishi to’g’risidagi maʼlumotlar 
XIX asrning o’ttizinchi yillaridan boshlab paydo bo’ldi. G’arbiy Yevropada 
kasallik fojiali ifoda kasb etdi. 1845 va 1847-yillarda u Buyuk Britaniya, Belgiya, 
Fransiya, Germaniyaning g’arbiy qismi va Rossiyaning shimoliy-garbiy 
qismidagi deyarli barcha kartoshka dalalarini nobud qildi va haqiqiy xalq 
musibatiga aylandi.
Fridrix Engels o’zining “Maymunning odamga aylanishi jarayonida 
mehnatning roli” maqolasida kartoshka kasalligi to’g’risida shunday yozadi: 
“1847-yilda kartoshka kasalligi taʼsirida Irlandiyada yuz bergan va mutlaqo – 
yoki deyarli mutlaqo kartoshka bilan oziqlanuvchi millionlab kishilarni qabrga 
kiritgan, ikki millionini esa okean ortiga ko’chib ketishga majbur qilgan ochlik 
oldida shirincha (bolalar kasalligi) hech nima emas!” (F.Engels. Dialektika 
prirodi. – M.: Iz-vo Politicheskoy adabiyoti, 1975, s. 154).
Ko’pgina mamlakatlarning hukumati va Fanlar Akademiyasi ushbu xavfli 
kasallik sabablarini aniqlashga bag’ishlangan ishlarga tanlov eʼlon qildi. Uni 
yirik olimlar o’rganishdi. Ularning ishlarida mikroskopik zamburug’larning 
kasallik rivojlanishidagi roli aniqlandi, har xil navlarning kasallik bilan bir xilda 
kasallanmasligi ko’rsatildi, ushbu jarayonning ob-havo sharoitlari bilan 
bog’liqligi taʼkidlandi. Biroq ularning tizimli bo’lmagan kuzatuvlari yagona 
fikrga birlashmadi va xulosalar tajribalar bilan isbot qilinmadi. De Barining 
tadqiqotlari kasallik sababini ochish, uning rivojlanish jarayonini tavsiflash va 
qo’zg’atuvchisini [Phytophthora infectans (Mont.) de ] aniqlash imkonini berdi. 
Olim birinchi bo’lib kasallikning yuqumli tabiatini aniqlash uchun o’simliklarni 

---

sunʼiy zararlash uslubidan foydalandi. Uning tajribalari kasallik qo’zg’atuvchi 
zamburug’ biologiyasi, uning o’simlikka kirish xususiyatlari, organizmda 
tarqalish, o’sish va rivojlanish tabiatini o’rganish imkonini berdi. Agar avvalroq 
L.R.Tyulyan zang zamburug’i sporalarini o’stirish bilan tajriba olib borib, 
ularning mitselliy iplarini hosil qilishini ko’rsatgan bo’lsa, A. De Bari sporalarni 
tirik o’simlik-xo’jayin yuzasida o’stirib, mitselliyning to’qimaga kirishi va ularda 
konidiyaband hamda konidiyalarning hosil bo’lishini kuzatdi. Asosiy yo’nalishga 
aylanib bordi. Ushbu yo’nalishning rivojlanishida T.D. Straxovning ishlari katta 
rol o’ynadi. Uning tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, agrotexnikaning alohida
elementlari (o’g’itlash, ekish muddatlari va b.) boshoqli ekinlarning qorakuya 
bilan zararlanishiga kuchli taʼsir ko’rsatadi. Demak, agrotexnikani o’zgartirib, 
parazit va o’simlik-xo’jayin o’rtasidagi o’zaro munosabatni ijobiy tomonga 
boshqarish mumkin. Olimning tadqiqoti natijalari o’simliklarni kasalliklardan 
himoya qilishning agrotexnik choralarini ishlab chiqishda asos Naumov Nikolay 
Aleksandrovich bo’lib xizmat qildi. (1888-1959)
Qishloq xo’jaligi rivojlanib borgan sari ekin maydonlari va qishloq 
xo’jaligi ekinlarini to’plami ham kengayib bordi, ularni yetishtirish usullari 
takomillashdi, madaniy o’simliklarni kasalliklardan himoya qilishning ahamiyati 
oshdi. Ko’pgina mamlakatlarda qishloq xo’jaligi ekinlarini himoya qilish 
choralarini izlab topish bo’yicha tadqiqotlar kuchaydi.
Sobik ittifoqda fitopatologiyaning rivojlanishiga Artur Arturovich 
Yachevskiy katta hissa qo’shdi. U Peterburgda 1901-yil Rossiyada birinchi 
hisoblanuvchi mikologiya va fitopatologiya stansiyasini tashkil qildi. 1907-yilda 
esa keyinchalik, Butunittifoq o’simliklarni himoya qilish ilmiy tadqiqot 
institutining mikologiya va fitopatologiya bo’limiga aylantirilgan mikologiya va 
fitopatologiya Byurosini tashkil qildi.
Mazkur laboratoriya qator yillar mobaynida mamlakatning turli qismlarida 
ishlovchi mikologlar va fitopatologlarni birlashtiruvchi ilmiy markaz bo’ldi. A. 
Yachevskiy 1915-yildan boshlab “Mikologiya va fitopatologiya bo’yicha 
materiallar” ni nashr ettirdi, unda butun mamalakat bo’yicha o’simlik kasalliklari 
to’g’risidagi maʼlumotlar to’plandi. Bundan tashqari, u mikologiya va 
fitopatologiya bo’yicha 500 dan ortiq dunyoga mashhur ishlarni, shu jumladan, 
“Rossiyada boshoqli donlar zang kasalligi”, “Fitopatologiya (o’simliklar 
kasalliklari)”, ikki tomli “Zamburug’lar aniqlagichi”, “Mikologiya asoslari” kabi 
kitoblarni chop ettirdi. Ushbu ishlar mamlakatda fitopatologiyaning 
rivojlanishida katta ro’l o’ynadi.

---

Olimning atrofida isteʼdodli fitopatologlar va mikologlar guruhi to’plandi,
Bondarsev Apollinariy Semenovich ular orasida A. A. Yachevskiyning (1877-
1969) shogirdi va davomchisi Nikolay Aleksandrovich Naumov bor edi. N.A. 
Naumov shug’ullangan masalalar muammolarning juda keng doirasini qamrab 
oldi: u fitopatologiyaning nazariy asoslarini – zamburug’lar parazitizmining kelib 
chiqishi, o’simlik kasalliklarining tarqalish qonuniyatlarini ishlab chiqdi; aniq 
kasalliklar va fungitsidlarning taʼsir mexanizmini o’rgandi; 25 ta avlodga mansub 
200 dan ortiq yangi zamburug’ turlari va turkumlarini tavsifladi. Ilmiy tadqiqot 
ishlari bilan bir qatorda N.A. Naumov mikolog va fitopatolog kadrlarni 
tayyorlashga ham alohida eʼtibor berdi. Bunga bog’liq ravishda uning quyidagi 
ishlarini alohida taʼkidlash mumkin: “Mikologik va fitopatologik tadqiqotlar 
usullari”, “Leningrad viloyati zamburug’lar florasi”, “Qishloq xo’jaligi 
o’simliklari kasalliklari” darsligi.
A.A. Yachevskiyning yana bir shogirdi va izdoshi Apollinariy Semenovich 
Bondarsev bo’lib, u yetakchi rus fitopatologlari va mikologlaridan biri, quyidagi 
mashhur kitoblarning muallifi hisoblanadi: “Madaniy o’simliklarning 
zamburug’li kasalliklari va ularga qarshi kurashish choralari”, “Kavkazning 
trutovik zamburug’lari”, “Uy zamburug’larini aniqlash uchun qo’llanma” va 
boshqalar.
Mamlakatning turli qismlarida bajarilgan ko’pgina mikologik va 
fitopatologik tadqiqotlar, mevali va o’rmon daraxtlarini zararlovchi trutovik 
zamburug’larning o’rganilishi, o’simlik kasalliklari va zamburug’larining 
ko’pgina yangi turlarini tavsiflanishi ushbu olimning nomi bilan bog’liqdir.
1920-yili A.A. Yachevskiy Petrograd qarshichilik institutida o’rmon 
fitopatologiyasi kafedrasini tashkil qildi.
Shundan so’ng xuddi shunday fitopatologiya kafedralari, bo’limlari 
mamlakatning boshqa ilmiy tadqiqot institutlari va oliy taʼlim muassasalarida 
ham yaratildi. Viruslar kashf qilingandan keyin uzoq vaqt mobaynida 
virusologiya yangi kasalliklarni tavsiflash, virusli kasalliklarning paydo 
bo’lishiga tashqi muhitning taʼsirini o’rganish, patogenlarning yuqish va tarqalish 
usullarini aniqlash yo’nalishlarida rivojlandi. Buning boisi shundaki, 
mikrobiologik tadqiqot uslublarini viruslarga tatbiq etib bo’lmaydi va yangi 
uslublarni ishlab chiqish zarurati paydo bo’ldi. Taniqli Amerika biokimyogari va 
virusologi U.Stenli virusli qismchalarni aniqlash uchun ferment oksillarini 
tozalashning kimyoviy uslublaridan foydalandi.

---

FANDA AMALIY YO’NALISHNING RIVOJLANISHI 
XX asr o’rtalariga kelib fitopatologiya kasalliklarni o’rganish uslublariga, 
kasallik qo’zg’atuvchilari to’g’risida maʼlumotlarga va ularning ayrimlaridan 
himoyalanish usullariga ega bo’ldi. Keyinchalik, u yanada amaliy yo’nalish kasb 
eta boshladi. O’simliklarni himoya qilish uchun barcha mumkin bo’lgan 
moddalardan foydalanila boshlandi, biroq aksariyat hollarda ular samara 
bermadi. Birinchi marta kasallik kuzatuvchisining zararini sezilarli kamaytirishga 
1802-yilda shoh Georg III ning bog’boni bo’lgan Uilyam Forsayt erishdi, u 
mevali bog’ni un shudringdan himoyalash uchun oltingugurt-ohak 
qaynatmasidan foydalandi. Taxminan, shu davrlarda turli o’simliklarni 
kasalliklardan himoyalash uchun oltingugurtning suvli dispersiyasi qo’llanila 
boshlandi. Misning zamburug’lar uchun zaxarliligini dastlab Benedikt Prevo 
(1755-1819), so’ngra yana bir qancha tadqiqotchilar aniqlagan edi. Biroq 
zamburug’larga misning taʼsirini baholashdagi asosiy xizmat fransuz olimi 
A.Millyardga (1838-1902) tegishli bo’lib, u 1885-yilda birinchi bo’lib uzumning 
mildyu kasalligi qo’zg’atuvchisiga qarshi bordo suyuqligini qo’lladi. Shundan 
so’ng tez orada kartoshkani fitoftorozdan himoya qilishda bordo suyukligining 
samaradorligi ko’rsatib berildi. Zamburug’ kasalliklari qo’zg’atuvchilariga 
qarshi ushbu preparat qo’llanilishi bilan o’simliklarni kimyoviy himoya qilish 
davri boshlandi. Asta-sekin himoya vositalari arsenali kengaya boshladi: unga 
mis birikmalari, organik fungitsidlarning keng to’plami va boshqa qator moddalar 
kiradi.
M.S.Voronin kungaboqarning zang kasalligini o’rganib, uning turlararo 
duragaylarida zangning rivojlanishidagi tafovutga eʼtibor berdi. Uning 
yozishicha, bu holat muhim ahamiyatga ega bo’lib, uni yanada o’rganish qishloq 
xo’jaligi uchun muhim natijalar berishi mumkin. Olimning bergan farazi 
seleksionerlarning ishida o’z tasdig’ini topdi, yaʼni kasallikka chidamli navlarni 
yaratishda turlararo duragaylashdan foydalanila boshlandi va hozir ham 
foydalanilmoqda.
XIX asr o’rtalarida fitopatologiya qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining 
unga bo’lgan talabini maʼlum darajada qondira olishga qodir bo’ldi. Kapitalistik 
tizimning rivojlanishi sharoitida qishloq xo’jaligi madaniyatining ortishi bilan 
o’simliklarni himoya qilish bo’yicha tadbirlardan manfaatdorlik ham tez o’sa 
boshladi. Himoya choralarini ishlab chiqishda shu davrda endigina yuzaga 
kelgan kasalliklar kelib chiqishining parazitar nazariyasi yagona ilmiy asos bo’lib 
hizmat qildi. Ushbu nazariya mikologik bilimlarning rivojlanishida katta rol 
o’ynagani holda, fitopatologiyada faqatgina bitta yo’nalish – kasallik 

---

qo’zg’atuvchisini o’rganishning rivojlanishini belgilab berdi. O’simliklarni 
kasalliklardan himoya qilish bo’yicha amaliy tavsiyanomalar kasallikni kimyoviy 
yo’l bilan bartaraf etish yoki bostirishga qaratilgan faqatgina bir tomonlama 
qarshi kurashish choralaridan iborat bo’ldi.
Vaqt o’tishi bilan faqatgina kasallik qo’zg’atuvchisini bir tomonlama 
o’rganishning o’rnini kasallangan o’simlikni kasallik qo’zg’atuvchisi va atrof 
muhit bilan bog’liq holda tadqiq qilish egallay boshladi. Asta sekin kasallikni 
o’simlik-parazit-muhit o’zaro murakkab munosabatining natijasida yuzaga 
keluvchi hodisa sifatida o’rganish ularga qarshi himoya choralarini izlab topishda 
o’rmonlarni tadqiq qilish va ularning kasalliklarini o’rganish bo’yicha keng ishlar 
boshlanib ketdi. O’rmon fitopatologiyasining yuzaga kelishida S.I. Vaninning 
ishlari, ayniqsa, katta ro’l o’ynadi. Uni sobiq ittifoq o’rmon fitopatologiyasining 
asoschisi deb hisoblashgan. Uning ilmiy qiziqishlari doirasi juda ham keng 
bo’lgan: yog’och daraxtlar kasalliklari, fitopatologik tadqiqotlar metodikasi, 
o’rmon daraxtlari urug’larining kasalliklari, uy zamburug’larining morfologiyasi 
va biologiyasi, zamburug’larning rivojlanishiga fitonsidlar va antibiotiklarning 
taʼsiri va boshqalar.
S.I. Vanin jami 140 dan ortiq ish nashr ettirdi, bular orasida birinchi bor 
chop etilgan “O’rmon fitopatologiyasi kursi” alohida ahamiyatlidir. Olimlarning 
tadqiqotlari tufayli ushbu davrda fitopatologiyada ekologik yo’nalish tasdiqlandi. 
Ilmiy tadqiqotlarda kasallik qo’zg’atuvchisi bilan o’simlik o’rtasidagi o’zaro 
munosabatning umumiy qonuniyatlarini o’rganishga katta eʼtibor qaratila 
boshlandi. Ayniqsa, zang zamburug’lari, ularning murakkab rivojlanish doirasi 
va har xil xo’jayinliligiga qator ishlar bag’ishlandi. Bu borada zang
zamburug’larini o’rganish bo’yicha batafsil tadqiqotlar professor V. G.Transhel 
tomonidan amalga oshirildi. Uning natijalari 1904-yil “Zang zamburug’lari 
sharxi” ishida umumlashtirildi.
V.G. Transhel zang zamburug’larida o’simlik hujayinning almashtirilishini 
oldindan ko’ra bilishga yordam beradigan uslub ishlab chiqdi. Uning zang 
zamburug’larini esiya davrida o’simlik-xo’jayinni o’rganish bo’yicha ishlari 
“Transhel KONUNI”ni yaratish uchun asos bo’lib xizmat qildi.
Muhit sharoitlariga bog’liq ravishda kasallik qo’zg’atuvchisi va o’simlik 
o’rtasidagi o’zaro munosabat to’g’risidagi maʼlumotlar kasallikning paydo 
bo’lishi va tarqalishini bashorat qilish uchun qo’llanila boshlandi. Eng birinchi 
bashorat uzumning mildyu kasalligi uchun tuzilgan. Nemis fitopatologi Karl 
Myuller ko’p yillik tadqiqotlaridan so’ng ushbu kasallikni inkubatsiya davri 
havoning harorati va namligiga bog’liq ekanligini aniqladi. Olingan maʼlumotlar 

---

asosida u inkubatsion egri chiziqlarni tuzdi, keyinchalik u Myuller egri chiziqlari 
deb ataldi. Ushbu egri chiziqlar bo’yicha inkubatsiya davrini aniqlash va o’z 
vaqtida kimyoviy himoya choralarini qo’llash mumkin bo’ldi. Keyinchalik 
quyidagi kasalliklarning rivojlanishi bo’yicha ham bashoratlar tuzildi: kartoshka 
fitoftorozi, boshoqli don ekinlari zang kasalliklari, olma va nokning kalmaraz 
kasalligi.
XIX-XX asrlarda xorijda fitopatologiyaning yana bir yo’nalishlaridan 
birining rivojlanishi kasallik qo’zg’atuvchisining ixtisoslashishini o’rganish bilan 
bog’liq bo’ldi. Shved olimi Ya. Erikson va professor A. A. Yachevskiylar 1894-
yilda bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda aniqlashdiki, chiziqli zang 
qo’zg’atuvchisida (Puccinia graminis Pers.) har xil avlod boshoqli ekinlarni 
(bugdoy, arpa) zararlay olish xususiyati bo’yicha farqlanuvchi bir qancha 
fiziologik shakllar mavjud.
Amerika olimi E. Stekmen 1917-yilda fiziologik shakllarning har xil 
navlarni zararlash qobiliyati bo’yicha farqlanuvchi yanada mayda irqlarga 
bo’linishini aniqladi. Keyinchalik, fiziologik ixtisoslashuv ko’pgina fitopatogen
zamburug’lar, bakteriyalar va gulli parazitlarda kashf qilindi.
Yuqori gulli o’simliklarning parazitizmini Isaak Grigoryevich Beylin 
(1883-1965) o’rgandi. Uning “Shumgiyalar” ishi gulli parazitlarning kelib 
chiqishi muammolari, ularning biologiyasi, tarqalishi, zararliligi, himoya 
uslublari va boshqalarga bag’ishlandi. I.G. Beylin parazitizm to’g’risidagi 
taʼlimotning rivojlanishiga gulli parazitlar misolida o’simlik-xo’jayin va parazit 
o’rtasidagi o’zaro munosabat va parazitizm evolyutsiyasi to’g’risidagi taʼlimoti 
bilan katta hissa qo’shdi. Moskva qishloq xo’jaligi institutining professori Semen 
Ivanovich Rostovsev kartoshka, arpa va boshqa bir qancha ekinlarning 
kasalliklarini ancha to’liq tadqiq qildi. U birinchi bo’lib Rossiyada qishloq 
xo’jaligi oliy taʼlim muassasalarida fitopatologiya kursini o’qitdi va 
fitopatologiya 
bo’yicha 
“O’simliklar 
patologiyasi” 
asarini 
yozdi. 
Respublikamizda fitopatologiya fanining rivojlanishiga qator olimlar o’zlarining 
munosib hissasini qo’shgan.
G’o’zani zararli organizmlardan himoya qilish har doim olimlarimiz oldida 
turgan ustuvor muammolar qatoriga kirib, bu ekinning O’zbekistonda 
uchraydigan kasalliklari va ularni qo’zg’atuvchi organizmlarning belgilari, 
infeksiya manbalari va ularga qarshi kurash choralari haqidagi maʼlumotlar 
birinchi bo’lib 1953-yilda P.N. Golovin (“Bolezni xlopchatnika”), keyin 1976-
yilda M.A. Karimov (“Bolezni xlopchatnika”), so’ngra esa 1980-yilda N.S. 

---

Mirpulatova. M.R. Yunusov va U.U. Rasulev tomonidan (“Spravochnik po 
xlopkovodstvu”) chop etilgan kitoblarda umumlashtirilgan.
G’o’zaning eng xavfli kasalliklaridan vertitsillyoz va fuzarioz so’lishning 
tarqalishi, qo’zg’atuvchi zamburug’larning sistematikasi, biologiyasi, 
ekologiyasi, fiziologik ixtisoslashishini tadqiq qilishga va ularga qarshi samarali 
agrotexnik, kimyoviy va biologik kurash choralarini ishlab chiqishga o’z 
hissalarini qo’shgan olimlardan A.I. Solovyova (1940, 1959), K. Karayev (1967), 
M.X. Kamilova (1971) va boshqalarni ko’rsatish lozim.
S.S. Ramazanovaning ko’p yillik ilmiy izlanishlari Respublikamiz 
sharoitida uchraydigan Verticillium turkumiga mansub zamburug’larning 
sistematikasi, biologiyasi, tarqalishiga oid bo’lib, u zamburug’ning irqlarini hosil 
bo’lish qonuniyatlarini ochgan.
A.Xakimov g’o’za o’simligining vilt kasalligiga qarshi biologik kurash 
chorasi – Trihoderma lignorum zamburug’ini qo’llash bo’yicha ilmiy tavsiyalar 
natijasida paxta hosildorligini oshirish muommasini hal qilgan. J.Safiyazov, S.M. 
Xadjibayeva tomonidan g’o’zada vilt kasalligini keltirib chiqaruvchi Verticillium 
dahliae zamburug’ining biologiyasi, hujayrasining sitofiziologiyasi va 
o’zgaruvchanligi o’rganilib, kasallikka chidamli navlarni yaratish asosida qarshi 
kurash choralari bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
R.K.Sattarova (1970) Respublika sharoitida g’o’zada uchraydigan 
gommoz kasalligini qo’zg’atuvchisiga qarshi biologik kurash choralarini ishlab 
chiqishda bakteriyalardan foydalanishning ilmiy asoslarini yaratgan.
U.U. Rasulev (1971, 1980) g’o’zaning ildiz chirish, gommoz, alternarioz 
(qo’zg’atuvchilar Ahernaria macrospora, A. Alternata), X. Igamberdiyev (1971) 
va M.Yu. Stepanov (1972) alternariozlarni, A.P. Xitrova (1949, 1953), X. 
Igamberdiyev, K. Karayev (1965), S. Sadullayeva (1965), P. Ortikboyev (1971), 
VA. Tagirova (1981), JI.P. Muxamedov (1981, 1982), X.M. Karimov (1974, 
1980) va b. Ildiz chirishlarni tadqiq qilishgan va ularga qarshi asosiy kurash chora 
tadbirlarini ishlab chiqishgan. G’o’zaning barcha asosiy kasalliklari va ularning 
qo’zg’atuvchilari haqida to’la va batafsil maʼlumotlar B.A. Xasanov (2002) chop 
etgan kitobda bayon etilgan.
O’zbekiston aholisini o’zimizda yetishtirilgan don bilan to’la taʼminlash 
sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Jumladan, 2009-yilda 1,0 mln. 
gektardan ortiq sug’oriladigan maydonning har gektaridan o’rtacha 50 
sentnerdan hosil to’plandi. Shu bilan birga g’allachilik sohasini yanada 
rivojlantirish va hosildorlikni keskin (gektariga urtacha 80-90 sentnergacha) 
oshirish uchun imkoniyatlar mavjud. Buning uchun o’simlikshunoslikning 

---

zamonaviy usullarini qo’llash, jumladan, o’sish davrida ekinlarni kasalliklar va 
boshqa zararli organizmlardan ishonchli himoya qilish lozim.
Lalmi yerlarda ustiriladigan bug’doy va arpa kasalliklarini T.I. Kravsova 
(1966, 1970, 1971), U.U. Rasulev (1970, 1971), Yu.A. Aripov (1972), G.K. 
Baygulova (1972,-1976, 1979), L.Ye. Goldshteyn (1972, 1975) va boshqalar
tadqiq qilishgan. Bug’doyning poya (V.A. Mostovoy, 1975), sariq (Z.A. 
Shavarina, 1979) va qo’ng’ir (L.N. Guz, 1988) zang kasalliklarining Markaziy 
Osiyo va Qozog’istonda tarqalishi, infeksiya manbalari, bioekologiyasi, zarari, 
qo’zg’atuvchi zamburug’larning fiziologik irqlarining ko’p yillik dinamikalari va 
ushbu kasalliklarga qarshi kurash choralari O’rta Osiyo fitopatologiya institutida 
o’rganilgan va B.A.Xasanovning (2007) monografiyasida umumlashtirilgan. 
G’alla ekinlarining O’zbekiston, Qozog’iston va Tojikistonda uchraydigan 
kasallik turlarining tarkiblari, tarqalishi, infeksiya manbalari, zarari, ularni 
aniqlash usullari, qo’zg’atuvchi zamburug’larning biologiyasi, sistematikasi, 
ekologiyasi va ularga qarshi kurash choralarini B.A. Xasanov tadqiq qilib, bu 
sohada ko’p ilmiy ishlar chop etgan va ushbu mamlakatlarda birinchi bo’lib 
bug’doyning sariq dog’lanish kasalligi mavjudligini (qo’zg’atuvchi Pyrenophora 
tritici repentis, anamorfasi Drechslera tritici repentis) va bu kasallik baʼzi 
dalalarda keng tarqalganligini aniqlagan. Helminthosporium sensulato 
turkumining taksonomik muammolarini o’rganib, B.A. Xasanov g’alla ekinlari 
va boshqa boshoqli o’simliklarda keng tarqalgan ushbu turkum turlari Bipolaris, 
Drechslera, Exserohilum va Curvilaria turkumlariga o’tkazilishi lozim ekanligini 
aniqlagan olimlarning (Shoemaker, 1959, 1962; Leonard, Suggs, 1974; 
Sivanesan, 1984; Alcom, 1983, va b.) g’oyalarini qo’llab, ushbu turkumlar 
bo’yicha 1992-yilda aniqlagich-monografiya chop etgan. O’zbekistonda 
bug’doyning ildiz chirish kasalliklarini N.T. Xakimova (2004) tadqiq qilgan.
A.Sheraliyev Respublika sharoitida qishloq xo’jalik ekinlari va begona 
o’tlarda uchraydigan Fusarium zamburug’larining sistematikasini, biologiyasini, 
tarqalishini o’rganish asosida ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqqan. 
Qishloq xo’jalik ekinlarining fuzarioz kasalligi bu turkum vakillarining 
kompleks turlarining taʼsirida kelib chiqishini aniqlagan. Fuzarioz kasalligiga 
qarshi kurashni tashkil qilishda va chidamli navlarni yaratishda kompleks turlar 
asosida yaratilgan infeksion fonlardan foydalanish seleksiya ishida yaxshi samara 
berishini taʼkidlagan.
S.T. Pessova (1973) Toshkent viloyati sharoitida qovunda, T.I. Pessov 
(1995) pomidorda uchraydigan Fusarum zamburug’i turlar tarkibi va ularga 
qarshi kurash choralarini o’rgangan.

---

V.I. Xoxlacheva (1981) Respublikamiz sharoitida tut va tut ipak qurtining 
mikroflorasini o’rganish asosida ularning patogen turlariga qarshi kurash 
choralarini ishlab chiqgan.
M. A. Zuparov (1984) tut o’simligining rizosferasi mikroflorasini 
o’rganish asosida ular 143 turga mansubligini, sog’lom o’simliklarda saprotrof 
turlar miqdorining ko’pligini isbotlagan. Qishloq xo’jalik ekinlarining 
hosildorligini oshirishda va mahsulot sifatini yaxshilashda, yetishtirilgan hosilni 
nobud qilmay yig’ib olish va yaxshi saqlashga qaratilgan tizimni ishlab chiqishda 
o’simliklarni kasallik, hasharotlarga qarshi samarali, ekologik xavfsiz kimyoviy
va biologik vositalardan ekinzorlarning fitosanitariya xolatini yaxshilashda 
foydalanishni taqozo qiladi.
Nazorat savollari:
1. O’simliklar kasalliklari to’g’risida tasavvurlar qanday yuzaga kelgan?
2. Fanning yuzaga kelishida A.de Bari, Tyulyan, M.S.Voroninning ishlari qanday 
ahamiyatga ega?
3. O’simliklarda kasallik qo’zg’atuvchilar – bakteriyalar va viruslar qanday kashf 
qilindi?
4. O’simliklar immuniteti tushunchasi nimani anglatadi?
5. Mamlakatimizda fitopatologiya fanining tarixi qanday bosqichlardan iborat?
6. Zamonaviy fitopatologiya qanday yo’nalishlarni qamrab oladi?