1 ma`ruza. Kirish. Hayot faоliyati хavfsizligini ta`minlash asоslari

Ishlab chiqarish havosi tarkibidagi changlar, ularning zararli ta‘siri
 
Sanoatda, qishloq xo`jaligida bajariladigan ishlarning hammasida, transport
vositalarining ishlatilishida changlar hosil bo`ladi va ajraladi. Bunday changlar
kelib chiqish manbalariga ko`ra: tabiiy va sun‘iy chang-larga bo`linadi. 
Tabiiy changlar - inson faoliyatiga bog‗liq bo`lmagan holda hosil bo`ladigan
changlar. Bunday changlar shamol va kuchli bo`ronlar ta‘sirida qum va tuproq 
yerairilgan qatlamlarining uchishi, o`simlik va hayvonot olamida paydo bo`ladigan
changlar, vulqonlar otilishi, kosmosdan keladi-gan changlar (kosmik jismlarning
yerga tushishi, yonib ketishidan hosil bo`ladigan changlar) kiradi. Tabiiy
changlarning miqdori tabiiy sharoitga, havoning holatiga, yil fasliga,
aniqlanayotgan zonaning qaysi mintaqada joylashganligiga bog‗liq. Masalan,
atmosferadagi changlar miqdori shi-moliy tumanlarga nisbatan janubiy
tumanlarda, o`rmon zonalariga qa-raganda cho`l zonalarida, qish oylariga nisbatan
yoz oylarida ko`proq boiishi ma‘lum. 
Ma'lumotlarga qaraganda, har bir kubometr havo tarkibida katta shahar
hududlarida 6 ming atrofida, avtomobil vositalaridan ajraladigan qurum va
tutunlarni ham qo`shib hisodlaganda 30 ming atrofida har xil kattalikdagi chang
zarralarini tashkil etadi.
Sun‘iy changlarga sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita 
yoki bilvosita ta‘siri natijasida hosil bo`ladigan changlar kiradi. Jumladan, cho`yan 
va po`lat ishlab chiqarish pechlaridan, issiqlik elektr stansiyalarida (IES) ko`mir
yoqilishidan, qurilish ishlarida yer qazish ish-lari, portlatish ishlari, sement ishlab
chiqarish, tog'lardan ma‘danlarni qa-zib olish ishlari va boshqa ishlarda juda ko`p 
miqdorda changlar ajraladiki, bu changlarni atrof muhitga chiqarib yuborish
natijasida tabiatga halokatli ta‘sir ko`rsatishi ma‘lum. Shuningdek, sanoatning 
ba‘zi bir tarmoqlarida, masalan, kimyo sanoatida xavfli sanoat changlari ajralib,
ularning chiqarib yuborilishi fojiali holatlarni vujudga keltiradi. Changlarning
zararli ta‘sirlari ularning kimyoviy tarkibiga bog‗liq. 
Changlar kattaligi bo`yicha 3 guruhga bo`linadi: 1 - yirik changlar (kattaligi 10
mkm dan katta bo`lgan changlar). Bunday changlar o`z og‗irligi ta‘sirida yerga 
tushadi; 2 - mayda changlar (kattaligi 10 mkm dan 0,25 mkm gacha bo`lgan
changlar) bunday changlar yomg‗ir, qor yog‗ishi natijasida yerga tushishi mumkin;

---

3 - ultramikroskopik changlar (kattaligi 0,25 mkm dan kichik changlar, ular yerga
qo`nmaydi). Ishlab chiqarish changlarining inson organizmiga ta‘siri ko`p 
omillarga bog‗liq. Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, lining havodagi 
miqdori, ta‘sir etish muddati, ularning fizik-kimyoviy xossalari. ish jarayonining 
muhiti va boshqa ta‘sirlar kiradi. Masalan, tashqi harorat ko`tarilganda kishi 
jismoniy mehnat bilan shug‗ullanganda tez-tez nafas olishi natijasida organizmga 
chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida radioaktiv aerozollarning
bo`lishi va havodagi boshqa gazlarning ta‘siri changning organizmga zararli 
ta‘sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarin-ing gigiyenik ta‘siridan tashqari yana 
boshqa salbiy ta‘sirlari ham bor, jumladan: a) changlar texnologik jihozlarning 
yemirilishini tezlashtiradi; qimmatbaho materiallami yaroqsiz holatga keltirib,
iqtisodiy zarar yetka-zadi; b) texnosferada changlarning tarqalishi sanitariya
holatini yomon-lashtiradi, jumladan, deraza va yorituvchi jihozlarning ifloslanishi
oqiba-tida yorug‗likni kamaytiradi; d) ko`mir, yog'och, solyar moyi changlari
yong‗in va portlashlarning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarning 
kimyoviv tarkibi, eruvchanligi, katta-kichikligi, shakli, ularning tuzili-shi (kiistall
yoki amorf), elektr o`tkazuvchanligi va boshqa xususiyatlari ularning organizmga
ta‘sir qilishida muhim rol o`ynaydi. Changlarning organizmga ko`p tomonlama 
ta‘siri ularning kimyoviy tarkibiga bog‗liq bo`ladi. Eng awalo, changning salbiy 
ta‘siri nafas olganda kuzatiladi. Bunda chang havo bilan nafas olinganda nafas 
organlarini zararlaydi. Bundan tashqari changlar yuqori nafas yo`llarining, ko`z
shilliq qava-tining, teri qoplamasining, o`pka yo`llarining zararlanishiga olib
keladi. Changlar ichida kremniy va uning birikmalarining changi eng xavfli hisobianadi. 
Jumladan, kremniy oksidi (kvars), silikat changlari, ba‘zi bir metallar 
(aluminiy va boshqalar)ning changlari va ularning aralashmalari erimaydigan
hisoblanib, nafas olish tizimlarida tutilib qoladi va aluminoz kasalligini yuzaga
keltiradi.
Eriydigan changlar nafas yo`liarida tutilib so`riladi va qonga о vadi. ular
kimyoviy tarkibiga qarab organizrnda turli xilda ta‘sir xususiyatla-rini namoyon
etadi. Masalan, qand changi zararsiz, qo`rg‗oshin, mis va boshqa metallarning 
changi zaharlovchi ta‘sir ko`rsatadi. 
Changlarning katta-kichikligi ularning havodagi turg‗unligi, nafas yo`llariga
kirishi va qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini bel-gilaydi. Masalan, 10-
20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton qonuniga bo`ysungan holda yerga
tortishish kuchi ta‘sirida ma‘lum tezlik bilan yerga tushadi. Inson nafas olganda 
ular nafas yo`Harming yuqori qatlam-larida ushlanib qoladi.
Mikroskopik zarrachalar esa (0,25-10 mkm) havoda ancha turg‗un bo`lib, bir xil
tezlikda yerga tushadi. Nafas olinganda asosan ularning 5 mkm gacha kattalikdagi
zarrachalari nafas yo`liariga kiradi. Ultrami-kroskopik zarrachalar kattaligi 0,25-
0,1 mkm va undan kichik bo`lgan zarrachalar Broun harakatiga bo`ysunganligidan
havoda uzoq vaqt tu-radi. Ular o`zaro harakatlanganda bir-biri bilan

---

to`qnashishilari nati-jasida yiriklashib, yerga tushadi. Bunday muhitda nafas
olingan havo-dagi ultramikroskopik zarrachalarining 60-70% i o`pkada ushlanib
qoladi. Bu zarrachalarning massasi katta bo`imaganligidan changli
shikastlanishning rivojlanishi katta bo`lmaydi. Chang zarrachalarining shakli har
xil bo`lishi mumkin: sferik, yassi, turli shaklli. Aerozollar hosil bo`lishida chang
zarralari miqdorining ko`p qismi sferik shaklga ega bo`ladi.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va murakkab shaklli zarrachalar
boiadi. Mana shunday shaklli zarrachalardan shisha to-lasi, sluda kabilarining
changlari nafas yo`liariga kirganda yuqori nafas yo`llari hujayralarini zararlaydi
hamda ko`zning shilliq qavatiga va teriga ta‘sir ko`rsatadi. 
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan bo`lishi aerozol-larning
turg‗unligiga va ularning biologik faolligiga ta‘sir qiladi. Qattiq materiallarning 
changishi vaqtida chang zarrachalarining 90-98% i mus-bat yoki manfiy
zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa quyi zaryadli bo`ladi. Changing zararli ta‘siri 
pnevmokoniozlar deb ataluvchi asab kasalligiga olib keladi. Ular silikoz, silikatoz
va boshqa shakllarda bo`lishi mumkin. Silikoz - toza kremniy (II) oksidi
changining ta‘siridan pnevmokinioz-ning ko`p uchraydigan va xarakterli shakli. 
Silikatoz - kremniy kislota tuzlarining changi nafas olish yo`liariga kirganda
paydo bo`ladi.