1-ma’ruza. Kirish. “O‘zbek shevalarining lingvistik tahlili”ning maqsadi va vazifasi

i va ї unlilari singarmonizmli shevalarda qisqa tovushni ifodalaydi (bil, qїl), shahar shevalarida i unlisi indifferent tovushni ifodalaydi;
u (u) – orqa qator, yuqori-tor, lablangan unlini ifoda qiladi, barcha o‘zbek shevalariga xos: bu, ul, un;
ü (ü) – old qator, yuqori-tor, lablangan unlini ifoda qiladi, singarmonizmli shevalarda va singarmonizmni yo‘qotgan Buxoro, Navoiy, Samarqand shahar shevalarida qo‘llanadi: kül, bügün, tün, ün;
o (o) – orqa qator, o‘rta-keng, lablangan unlini ifoda qiladi. Barcha o‘zbek shevalarida talaffuzda bor: ot (adabiy orf. o‘t), qol (adabiy orf. qo‘l), oq (adabiy orf. o‘q), toq (adabiy orf. to‘q);
ö (ö) – old qator, o‘rta-keng, lablangan unlini ifoda qiladi: böl (bo‘lmoq - ajratmoq), köl, hönär (hunar). Singarmonizmli o‘zbek shevalari va Buxoro, Navoiy, Samarqand shahar shevalarida qo‘llanadi;
є – old qator, o‘rta-keng, lablanmagan: kє(l) (Iqon), gє(l) (Xorazm). Bu ma’lumot ko‘rsatilgan shevalarda o‘z kuchini yo‘qotmoqda, ko‘proq Namangan shahar shevasida qayd qilinadi. Old qator, o‘rta-keng, lablanmagan: nєmє (nima), qєnєqє (qanaqa). Iqon, Qarnoq, ayrim Xorazm shevalarida ham qayd qilinadi.
Cho‘ziq unlilar uchun ikki nuqta qo‘yiladi.
An’anadagi o‘zbek transkripsiyasi. Hozirgacha olib borilgan dialektologik tadqiqotlar rus grafikasi asosidagi transkripsiyada amalga oshirilgan. Ular qiyidagilar:
a(a) – umumturkiy, orqa qator, quyi-keng, lablanmagan unlini ifoda qiladi. Singarmonizmni saqlagan o‘zbek shevalari uchun xarakterlidir. Masalan, qipchoq shevalarida: aнa, aтa, бaлa;
ǝ(ǝ) – aksariyat turkiy tillarda qo‘llanadi va old qator, quyi-keng, lablanmagan unlini ifoda qiladi: ǝкǝ, ǝнǝ, йǝшǝ. Bu unli barcha o‘zbek shevalarida qo‘llanadi;
ↄ(ↄ) – orqa qator, quyi-keng, qisman lablangan unlini ifoda qiladi. Shahar va shahar tipidagi shevalarda keng qo‘llanadi: ↄл, ↄш, бↄл;