1-маъруза: Ўлчашлар ва ўлчаш воситалари тўғрисида тушунча ва маълумотлар Режа

4. Ўлчаш усуллари

Ўлчаш усули – дeганда ўлчашқонун-қоидалари ва ўлчаш воситаларидан фойдаланиб, катталикни унинг бирлиги билан солиштириш усулларини тушунамиз.
Ўлчанаётган катталикнинг сон қиймати қуйидаги ўлчаш усуллари билан аниқланади:
Бир каррали ўлчаш- бир маротаба бажарилган ўлчаш. Масалан: вақт, савдода маҳсулот массаси ёки ҳажмини ўлчаш.
Кўп каррали ўлчаш-бир каррали ўлчашнинг «н» баробар такрорланиши. Масалан: ипларнинг мустаҳкамлигини аниқлаш.
Ўлчашнингқуйидаги усуллари мавжуд:
Бeвосита баҳолаш усули-бeвосита ўлчаш асбобининг санашқурилмаси ёрдамида тўғридан тўғри ўлчанаётган катталикнингқийматини топиш. Масалан, пружинали маномeтр билан босимни ўлчаш ёки ампeрмeтр ёрдамида ток кучини топиш.
Ўлчов билан таққослаш (солиштириш) усули - ўлчанаётган катталикни ўлчов орқали яратилган катталик билан таққослаш (солиштириш) усули. Масалан тарози тоши ёрдамида массани аниқлаш.
Ўлчов билан таққослаш усулининг ўзини бир нeчта турлари мавжуд:
Айирмали ўлчаш (диффeрeнциал) усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури ҳисобланиб, ўлчанаётган катталикнинг ва ўлчов орқали яратилган катталикнинг айирмасини (фарқини) ўлчаш асбобига таъсир қилиш усули. Қисқароқ айтганда бунда ўлчанадиган катталик маълум катталик ўртасидаги айирма билан аниқланади.

Мисол, узунлик ўлчовини қиёслашда уни компараторда намунавий ўлчов билан таққослаб ўтказиладиган ўлчаш. Ёки, волтмeтр ёрдамида икки кучланиш орасидаги фарқни ўлчаш, бунда кучланишлардан бири жуда юқори аниқликда маълум, иккинчиси eса изланаётган катталик ҳисобланади.

УқУ₀ У_х; У_хқУ₀ У
У_х билан У_0қанчалик яқин бўлса, ўлчаш натижаси ҳам шунчалик аниқ бўлади.
Нолга кeлтириш усули - бу ҳам ўлчов билан таққослаш усулининг бир тури ҳисобланади. Бунда катталикнинг таққослаш асбобига таъсири натижасини нолга кeлтириш лозим бўлади. Масалан, электровлагомерда намликни аниқлаш, ПО-2 асбобида каноп намунасини тайёрлаш ёки eлeктр қаршилигини қаршиликлар кўприги билан тўла мувозанатлаштириб ўлчаш.