1-маъруза: Ўлчашлар ва ўлчаш воситалари тўғрисида тушунча ва маълумотлар Режа

Ўлчаш воситалари метрологик мақсадлар бўйича 3 хил бўладилар:
1) Эталон ўлчов, эталон асбоблар-булар бирламчи эталонлар деб аталади. Бу эталонлар давлат ва халқаро миқёсда сақланади.
2) Намунавий ўлчов, намунавий асбоблар-булар иккиламчи эталонлар деб аталади. Бу бирламчи эталонлар билан солиштирилади ва ишчи ўлчаш воситаларига узатилади.
3) Ишчи ўлчов, ишчи асбоблар бевосита амалий ишларда ишлатилади.
Ўлчаш воситаларининг конструктив тузилиши 4 хил бўлади:
1) Ўлчаш асбоблари.
2) Ўлчаш ускуналари.
3) Ўлчаш тизими.
4) Ўлчаш мажмуаси.
Ўлчаш ишлари асосан асбоб-ускуналар ёрдамида амалга оширилади ва улар қуйидаги турларга бўлинади:
1. Кўрсатувчи асбоблар – катталикларни ўлчаш вақтида натижалар шкаланинг кўрсатишидан олинади. Масалан, узиш машиналари, термометрлар, торцион тарози ва ҳоказо.
2. Солиштирувчи асбоблар – синов йўли билан олинган натижаларни ўлчов ёки эталон билан солиштириш натижасида ҳосил қилинади. Масалан, тарозиларда қадоқлаш билан массани аниқлаш.
3. Ўзиёзар асбоблар - ўлчанаётган катталикни автоматик равишда ҳаракатдаги тасмага ёзиб туради. Масалан, термограф, гигрограф, кардиаграмма ва ҳоказо.
4. Йиғувчи асбоблар - вақт давомида ўлчанаётган катталикларни жамлаб кўрсатади. Масалан, газламаларнинг сув, ҳаво ўтказувчанлиги ва ҳоказо.
5. Бошқарув асбоблари – технологик жараёнда ўрнатилган катталикни автоматик равишда бошқариб туради. Масалан, қуритиш ускунаси АК-2 ҳароратни 1052⁰С да бошқаради.
Ўлчаш ускуналари-бир жойда жойлашган бир қанча катталикларни ўлчаш. Масалан: электротехник материалларнинг солиштирма қаршилигини ўлчайдиган ёки пахта толасининг узунлигини аниқлашда ишлатиладиган ускуналардир.
Ўлчаш тизими-ишлатилиш мақсади бўйича 3 хил бўлади:
а) хабар берувчи ўлчаш тизими;
б) назорат қилувчи ўлчаш тизими;
в) бошқарувчи ўлчаш тизими.
Ўлчаш мажмуаси-асосий ва ёрдамчи ўлчаш воситалари ва ЭҲМ билан «ўлчаш, ахборот бериш тизимида» аниқ масалани бажаради.
Ўлчаш воситаларининг автоматлаштирилган даражаси бўйича 3 хил бўлади:
1) Автоматлаштитрилмаган ўлчаш воситалари-оддий ўлчаш асбоблари. Масалан: ипнинг мустаҳкамлигини РМ-3 асбобида, ипнинг буралиши КУ-500 асбобида аниқлаш ва ҳоказо.
2) Автоматлаштирилган ўлчаш воситалари-ўлчаш жараёнининг бир қисми автоматлаштирилган. Масалан: қуритиш ускунаси АК-2, бунда ҳарорат автоматик равишда қуритиш режаси сақланиб туради.
3) Автоматик ўлчаш-ўлчаш жараёнининг барчаси автоматлаштирилган. Масалан: «Устер» асбобида ипларнинг нотекислиги, мустаҳкамлиги ва узайишини ўлчаш.
Ўлчаш воситаларини стандартлаштириш даражаси бўйича икки хил бўлади:
1) Стандартлаштирилган ўлчов воситалари-давлат ёки тармоқ стандартининг талаби бўйича ишлаб чиқарилган ўлчаш воситалари.
2) Стандартлаштирилмаган ўлчов воситалари-бунда махсус масалани ечиш учун ишлатиладиган ноёб ўлчаш ускуналари, уларни стандартлаштиришга эўтиёж йўқ. Бундай асбоблар давлат синовидан ўтмайди, фақатгина метрологик аттестация қилинади.
Ўлчанаётган физикавий катталикларга нисбатан асосий ўлчаш воситалари ва ёрдамчи ўлчаш воситаларига бўлинади. Масалан: пахта толасининг узунлигини аниқлашда Жуков асбоби асосий бўлса, №1 ва №2 қисқичлар, тарози, В.Е.Зотиков ҳисоблаш доираси ёрдамчи ўлчаш воситаларига киради.