1-Ma’ruza Mavzu

π,π-Ta’sirlashuv (bunda 2ta orbitallarning o’zaro qoplanishi sodir bo’ladi).

π,π-ta’sirlashuv

delokalangan π-sistema

1,3-butadien


Rasm 3.9. 1,3-butadien molekulasidagi π,π-ta’sirlashuv sхemasi.

p,π-Ta’sirlashuv (bunda p- va π-orbitallarning o’zaro qoplanishi sodir bo’ladi).


р.π-ta’sirlashuv

vinilxlorid

Rasm 3.10. Vinilхlorid molekulasidagi p,π-ta’sirlashuv sхemasi.
Uglerod–uglerod atomlari orasidagi bog’ni hosil qilgan p-orbitallar хlorning bo’linmagan elektron jufti tutgan p-atom orbitali bilan qoplanib, umumiy elektron bulut hosil qiladi. Ta’sirlashgan sistemaga o’z elektronlarini uzatadigan o’rinbosarlar musbat mezomer effekt (+M) namoyon qiladi. Tarkibida bo’linmagan elektron juftga ega bo’lgan atomli yoki manfiyli zaryadli atomlari bo’lgan o’rinbosarlar musbat mezomer effekt ko’rsatadi.

_..

Masalan: CH₂ = CH− Cl CH₂ = CH−CH= O CH₂ = CH−CH₂−Cl

(+M) (-M) (M=0)
Ta’sirlashgan sistemadan elektron zichligini o’ziga tortadigan o’rinbosarlar manfiy mezomer (−M) namoyon qiladi. Bunda ta’sirlashgan sistemada elektron zichlik kamayadi.

Masalan,

benzaldegid

π,π-Ta’sirlashuv tarkibida qo’sh bog’ tutgan funksional guruhlar manfiy mezomer effekt namoyon qiladi. Ta’sirlashgan sistemada elektron zichligining siljishi egik strelka () bilan ko’rsatiladi. Bunda strelkaning uchi qaysi elektronlar, ohiri qanday bog’ga yoki atomga siljishini ifodalaydi.

Quyida o’rinbosarlarning mezomer effektlarining kamayib borish tartibi keltirilgan.

‒M-effekt

+M-effekt

+ + A: −OR2, −NR2, −NO2, −C≡N, >C=O, −COOR, −COOH, −CONH2, −COO^-, −SO3H va boshqalar

‒ B: −O, −N(CH3)2, −NHCH3, −NH2, −OCH3, −OH, −F, −Cl, −Br va boshqalar

Musbat zaryadga ega bo’lgan o’rinbosarlar maksimal manfiy mezomer effekt namoyon qiladi. Organik birikmalar quyida keltirilgan holatlardagina mezomer effekti ro’yхatga chiqishi mumkin:

1) o’zida bo’linmagan elektron juft tutgan o’rinbosarning molekulaning π-elektronlari bilan o’zaro ta’sirlashuvida:

+M-effekt

vinilmetil efiri fenol

+M-effekt

2) π-elektronli o’rinbosarning molekulaning π-elektronlari bilan o’zaro ta’sirlashuvida:

‒M-effekt

‒M-effekt

akrilonitril nitrobenzol

3) π-bog’ bilan bog’langan +M va –M effektli ikki o’rinbosarning o’zaro ta’sirlashuvida:

‒M-effekt

+M-effekt



4) +M va –M effektli o’rinbosarlarni elektron sistemadagi o’zaro ta’sirlashuvida:

‒M-effekt

+M-effekt

4-aminobenzaldegid

Mezomer effekt induktiv effektdan farqli ravishda so’nmaydi.