1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

Paulidin` uliwmalasqan printsipi.
Joqarida nuklonlardin` o`z-ara ta`sirlesiwi ha`m basqa ta`jriybe na`tiyjeleri tiykarinda proton ha`m neytron yadro kushler maydaninda birdey bo`leksheler ekenligi, nuklonlar fermion bo`leksheler bolg`ani ushin Pauli printsipine boysiniwi kerek. Uliwma nuklonlar a`piwayi ken`islikte jiljiwlarg`a tuwri keletug`in uzliksiz X, Y, Z-koordinatalar boyinsha ha`m bir spin hali ha`mde zaryadli halina sa`ykes keliwshi bes erkinlik da`rejesine iye. Pauli printsipine sa`ykes eki birdey bo`leksheler tolqin funktsiyalari bo`leksheler almasiwina antisimetryali boliwi kerek.
Bul bolsa koordinata, spin ha`m izotopliq spin proektsiyalar tolqin funktsiyalarnin` simmetryali yamasa antisimmetryalig`ina baylanisli.
Koordinatalar tolqin funktsiyasi simmetryali yamasa antisimmetryalig`i orbital kvant sani I -ge baylanisli, I -jup bolsa (M: s; d-hallarda I=0,2...) simmetryali, I din` taq ma`nislerinde (M: p; f-hallarda I =1,3...) antisimmetriyali. Spinler proektsiyasi tolkin funktsiyalari spinleri qosindisi nol` bolsa, antisimmetryali, eger birge ten` bolsa simmetryali boladi. Haqiyqattanda Pauli printsipi boyinsha bir energetikaliq halda eki birdey bo`lekshe spinleri parallel` halda bola almaydi. Spinler qosindisi nol` bolsa, ol jag`dayda spinler bag`iti qarama-qarsi boladi ha`m bunday hal ruxsat etiledi.
Nuklonlar ta`sirlesiwinde izotopliq spin ma`nisleri to`mendegi kestede keltirilgen:
Bul jerde 1,2-sanlar menen nuklonlar belgilengen strelka bag`iti izospin bag`iti, 3-qatarlarda simmetryali triplet hallar, 4-qatarda antisimmetryali singlet hal(1.2-keste).
1.2-keste

Eki nuklon sistemasi	Tx	T	Izotopliq spin hallari
n-n r-r n-r n-r	+1 -1 0 0	1 1 1 0	1(↑) 2(↑) 1(↓) 2(↓) 1/√2[1(↑) 2(↓) +1(↓) 2(↑)] 1/√2 [1(↑) 2(↓) -1(↓) 2(↓)]

Nuklonlar ta`sirlesiwleri singlet-halda o`tip atirg`an bolsin: ol halda tolqin funktsiyalari antisimmetryali boladi.

1) r-r-ta`sirlesiwde T=1, 1=0, S=0. Izotopliq spin tolqin funktsiyasi simmetriyali sebebi T=1 ge ten`, 1-0 bolg`ani ushin koordinata funktsiyasi da simmetryali, spin funktsiyasi S=0 bolg`ani ushin antisimmetriyali, eki birdey proton S-halda, spinleri parallel` halda bola almaydi, A`lbette antiparallel` boliwi kerek. Demek, y<sub>1</sub>→y<sub>1</sub>(1=0), y<sub>s</sub>→-y<sub>s</sub>(s=0), y<sub>t</sub>→y<sub>t</sub>(T=1) (-1)<sup>1+S+T</sup>=(-1)<sup>0+0+1</sup>=-1. n-n-ta`sirlesiwde de p-p-ta`sirlesiwdey boladi.
2) Tap sonday n-p ta`sirlesiwde (T=1, 1=0, S=0) izotopliq spin funktsiyasi simmetriyali sebebi n, р lar ushin T=1/2 orin almastiriw menen T-o`zgermeydi, spinleri antiparallel` halda, sonin` ushin spin tolqin funktsiyasi antisimmetriyali boladi. Solay etip, y<sub>1</sub>→y<sub>1</sub> (1=0) – simmetriyali, y<sub>s</sub>→-y<sub>s</sub> (s=0) –antisimmetriyali, y<sub>t</sub>→y<sub>t</sub> (T=1) simmetriyali boladi.
(-1)<sup>1+s+T</sup>=(-1)<sup>0+0+1</sup>=-1.
3) n-р – ta`sirlesiw spinleri birdey bag`itlang`an T=0; I =0; S=1, ol halda (-1)^1+s+T=(-1)⁰⁺¹⁺⁰=-1.
Joqaridag`ilardan ko`rinip turg`aninday, S-halda (izotopliq spin kvant sanin esapqa alg`anda) qa`legen eki nuklon ta`sirlesiwi tolqin funktsiyalari antisimmetriyali bolsa, Pauli printsipin qanaatlandiradi.
Bul qag`iydani tek g`ana S-hal ushin g`ana emes, balki qa`legen hallar ushin da qollaniw mumkin. M: R-hal (1=1) bolsa, koordinatalar tolqin funktsiyasi antisimmetryali, eger T=0 (izotopliq spin funktsiyasi antisimmetryali) bolsa, spin funktsiyasi S=0 (simmetriyali) boliwi, T=1 bolsa, spin funktsiyasi S=1 boliwi kerek, yag`niy:
(-1)<sup>1+s+T</sup>=(-1)<sup>1+s+0</sup>=-1 S=0
(-1)<sup>1+s+T</sup>=(-1)<sup>1+s+1</sup>=-1 S=1
Solay etip, nuklonlar ta`sirlesiwin koordinata, spin ha`m izotopliq spin kvant sanlari arqali ko`rsetip, Paulidin` uliwmalasqan printsipine boysinatug`inlig`in ko`rsetiw mumkin.