1-mavzu atom, yadro va elementar zarralar fizikasida relyativistik munosabatlarning tutgan o`rni

Tamshi modeli
Tamshi modeli en` da`slepki modellerden esaplanadi. Bul modeldi atom teoriyasinin` tiykarin saliwshilarinan biri daniyaliq alim Nil`s Bor usinis etken. Tamshi yadrog`a uqsasliq da`lilleri: yadro tig`izlig`i juda` u`lken (~10¹⁴ /sm³) bolip, qisilmaydi, yadro ko`leminin` ondag`i nuklonlar sanina proportsionallig`i (R=R₀A^1/3; V= πR³= π A) ha`m turli yadrolarda nuklonlar ortasha energiyasinin` shama menen turaqlilig`i (ε=8 MeV), yadro zat penen suyiqliq tamshisinin` uqsaslig`i. Bunda yadro kushleri de suyiqliq molekulalari arasindag`i ta`sirlesiw kushlerine uqsas toyiniw qa`biyletine iye ekenligi tusindiriledi.
Tamshi modelinde yadro tig`izlig`i birdey ekenligi haqqindag`i eksperimental mag`liwmatlarg`a tiykarlang`an Bor yadrodag`i nuklonlardin` ha`reketi suyikliqtag`i atom molekulalardin` hareketine uqsaydi, dep oylaydi. Suyiqliqtin` sirtqi ta`sirlesiwge ushiramag`an tamshisi bet kerimlik sebepli sfera ko`rnisinde boladi.
Tamshi modeli yadronin` massasi ha`m baylanis energiyasinin` yarim empirikaliq formulasin shig`ariw, yadrolardin` bo`lekshelerdi nurlandiriwi ha`m bo`liniwine turaqlilig`in aniqlaw ha`m sonday-aq, bul protsesslerde ajralatug`in energiyalardi esaplaw imkaniyatlarin beredi.
Model` yadronin` neytronlar, protonlar ha`m al`fa bo`leksheler menen ta`sirlesiwinde juzege keletug`in ayrim qa`siyetlerin tusindiredi. Tiykarinan bul model ja`rdeminde neytron yadro menen soqlig`isip, yadroda jutilip gamma-kvantlardin` shig`iwin tusindiredi. Nuklonlardin` yadro ishinde ju`da` u`lken tig`izliqqa iye boliwi ha`m yadro ta`sirlerinin` kushliligi sebepli neytron o`z energiyasin basqa nuklonlarg`a beredi, yag`niy izotop payda boladi, neytron energiyasi yadroda bo`listiriledi. Yadro nuklonlarinin` tezligi asadi, oyang`an halg`a o`tedi. Sonin` ushin oyang`an yadroni qozdirilg`an tamshi dep qaraw mumkin. T= eger nuklon E 10 MeV menen kirse (10<sup>7</sup> eV=1,6*10<sup>-5</sup> erg) bolsa oyang`an yadronin` temperaturasi
T= =
Tamshi modeli yadronin` birliktegi ha`reketin tusindiredi. Yadro tamshi ishinde betlik terbelisleri, qisiliwi mumkin bolg`an zat ushin tig`izliq terbelislerde boliwi mumkin. Yadronin` tamshisi ten` salmaqliq halinda R-radiusli sferaliq ko`riniske iye boladi. Yadro ta`repinen jutilg`an nuklon onin` sferaliq formasin buzadi, yadro deformatsiyalanadi. Betlik teren`lik yadro ko`rinisin qayta tiklewshi kush rolin atqaradi. Na`tiyjede yadro-tamshi betinde tolqin uzinlig`i λ= bolg`an betlik tolkinlari payda boladi ( -tamshi sirtindag`i tolqin do`n`liklerinin` sani).
Kinetikaliq ha`m potentsialliq energiyalar formulasinan ( >>2) tolqin jiyligi