1-mavzu: avesta naturfalsafasi va afsonalar uyg‘unligining dualistik konsepsiyasi reja

---

1-mavzu: AVESTA NATURFALSAFASI VA AFSONALAR 
UYG‘UNLIGINING DUALISTIK KONSEPSIYASI 
 
Reja: 
1. 
Zardushtiylik diniy-falsafiy taʼlimoti madaniyat fenomeni sifatida. 
2. 
Avesta naturfalsafasi va poklanish imperativi. 
3. 
Zardushtiylik dualizmining falsafiy mohiyati. 
Kalit so‘zlar: Ahura Mazda, Axriman, zardushtiylik, dualizm, poklanish, axloqiy 
imperativ, bunyodkorlik, yovuzlik. 
Avvalgi mavzuyimizni davom ettirgan holda, endi mazkur masalaga doir 
mamlakatimiz hududida shakllangan zardushtiylik Avesta diniy-falsafiy taʼlimoti 
haqida biroz fikr yuritsak. Prezident Sh.Mirziyoev taʼkidlaganidek: “Yangi 
O‘zbekiston orzusi ham, jahondagi milliy taraqqiyot g‘oyalarini o‘zida jamlagan 
boshqa favqulodda hodisalar kabi, asrlar davomida shakllanib va sayqallanib 
kelmoqda. ... U dastlab, ko‘hna davrlarda “Avesto”da o‘z talqinini topgan hayotiy 
g‘oyada mujassam edi, desak to‘g‘ri bo‘ladi. Ayni shu orzu “Ezgu fikr, ezgu so‘z va 
ezgu amal” tamoyilining xalq tafakkuri va turmush tarzidan mustahkam o‘rin 
olishiga sabab bo‘ldi. Shu tariqa ezgulik va insonparvarlikni himoyalash xalqimiz 
mentaliteti va maʼnaviyatining muhim tarkibiy qismiga, hayotiy faoliyatining asosiy 
yo‘nalishiga aylandi”
1
. 
Zero, mifologiyaning sehrgarlik, animizm va tetimizm bilan bog‘liq bo‘lgan 
va xalq o‘rtasida hozirgi davrda ham tarqalgan marosimlar, kultlar va rivoyatlar 
bilan birga mavjud bo‘lishi bevosita zardushtiylikka tegishli hodisa hisoblanadi, 
vaholanki ular yanada qadimiy, arxaik, zardushtiylikdan oldingi davrni ham o‘z 
ichiga oladi. Zardushtiylik esa ularni o‘z vaqtida qonuniylashtirgan
2
.
Zardushtiylik dini O‘rta Osiyoda paydo bo‘lib, Markaziy Osiyo, Eron va 
Ozarbayjonga tarqalgan. U I ming yillikning boshlarida davlat diniga aylangan. 
Zardushtiylik yoki zoroastrizm nomi bu dinga asos solgan afsonaviy payg‘ambar 
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. Тошкент: О‘ZBEKISTON, 2021. Б.15 
2
Маҳмудова Г., Исҳоқов М., Жалолов Б. Зардуштийлик Хрестоматияси. Тошкент: MUMTOZ SО‘Z, 2017. 
Б.333-334. 

---

Zardusht (Zoroastr) ismi bilan bog‘liq. Bu dinning asosiy asari – Avesta O‘rta Osiyo 
va qo‘shni mamlakatlarning (miloddan avvalgi II ming yillikning oxirlaridan I ming 
yillikning keyingi asrlarigacha bo‘lgan davrni qamrab olgan) tarixi va madaniyatini 
o‘rganishda muhim yozma manba bo‘lib xizmat qiladi. Avesta afsonalari qadimgi 
yunon mifologiyasidan ham boyroq va mukammalroqdir degan fikrlar allaqachon 
fanda obyektiv haqiqatga aylangan. 
Avesta rivoyatlaridan birida afsonaviy birinchi odam va eroniylarning birinchi 
podshosi Yima, osmon xudosi Ahura Mazda unga bergan yerlarni kengaytirganligi 
to‘g‘risida hikoya qilinadi. Yima uch yuz qish hukmronlik qilgan. Shu davr ichida 
uning yerida o‘simliklar, qushlar, hayvonlar, chorva va odamlar shunchalik ko‘payib 
ketganki, turarjoy ham qolmagan, yerga ham og‘irlik tushgan. Keyin Yima o‘z 
odamlarini yangi makon izlab, quyosh yo‘li bilan janubga boshlagan va u yerda 600 
yil hukmronlik qilgan. Yana aholi ko‘payib zich bo‘lganligidan, Yima o‘z kishilarini 
900 yil davomida asta-sekin janub tomon ko‘chirib olib ketadi va oxirida orzu qilgan 
o‘lkasi Arianam Vaejoga yetadi. Bu yerda ular farovon, to‘q hayot kechira 
boshlaydilar. Yilning yetti oyi iliq, besh oyi fayzli go‘zal yoz bilan o‘tgan. Ammo 
yovuz Anxra Maynyu (Axriman) kelib, bu serunum saxiy o‘lkani suv bilan taʼmin 
qilib turgan daryoni “qirg‘in keltiradigan ulug‘ ilon – qahraton qish bilan 
to‘ldirgan”. Endi o‘n oy qish va faqat ikki oy yoz bo‘lib qolgan. 
Eramizning X asriga qadar hukmronlik qilgan mazkur afsonaviy Siyovushlar 
sulolasining asoschisi Avestada Siyovarshon nomi bilan tilga olinadi, uning obrazi 
xalq eposida, afsonalarda yarim xudo qiyofasida gavdalanadi. Yima esa buyuk 
Firdavsiyning o‘lmas eposi “Shohnoma”da Jamshid obrazida namoyon bo‘ladi. Jam 
(yim) kishi ismi, shid – nuroniy degan maʼnoni anglatadi. “Nuroniy”ning podsholik 
qilgan davri yorug‘lik zulmat ustidan, adolat yovuzlik ustidan, insonlar devlar 
ustidan uzil-kesil g‘alaba qilgan, hatto o‘lim yengilgan, har bir dardga davo topilgan 
zamon sifatida taʼriflanadi va eroniylarning afsonaviy tarixida “oltin davr” 
hisoblanadi. “Shohnoma”dagi bir afsonaga ko‘ra, Jamshid avlodi Hushang 
Prometey singari olovni kashf etib, sada bayramida kishilarga o‘rgatib, uni 
muqaddaslashtiradi. Mazkur afsonada zardushtiylik dinining asosiy eʼtiqodi olovga 
sig‘inishning paydo bo‘lishi hikoya qilinadi
3
. 
Jonbosqalʼa va boshqa yodgorliklarda ham juda ko‘p uchraydigan 
haykalchalar (arxeologlar tilida terrakotalar), idishlarga solingan otning rasmlari 
qadimgi xorazmliklarda zardushtiylik dinidan tashqari tabiat kuchlariga, hayvonlar, 
chunonchi, otga sig‘inish eʼtiqodi ham bo‘lganligini ko‘rsatadi. Tarixiy manbalarda 
3
Марказий Осиё фалсафий тафаккурида “Авесто”нинг ўрни // Тўплам. Ўзбекистон Республикаси Фанлар 
Академияси И.Мўминов номидаги фалсафа ва ҳуқуқ институти. – Тошкент, 2012. – Б. 21-22. 

---

ham massagetlarning otga sig‘inganligi to‘g‘risida fikr bor. Serhasham kiyimli 
aslzoda kishini tasvirlovchi juda ko‘p haykalchalar unumdorlik xudosi, suv va 
sug‘orish inshootlarining homiysi Anaxita obrazi bilan bog‘liqligiga hech shubha 
yo‘q. Narshahiyning yozishicha, zardushtiylik dinidagi buxoroliklar har yili navro‘z 
bayramida bozordan loydan yasalgan xudo haykalchalarini olib, eskisini sindirar 
ekanlar. Yodgorliklarda topilgan haykalchalarning deyarli hammasi sindirilganligi 
bu fikrni isbotlaydi. Beruniy asarlarida ham Narshahiy hikoyasiga o‘xshash 
maʼlumotlar, rivoyatlar mavjud
4
. 
Juda ko‘p olimlarning taʼkidlashlaricha, sehr-jodu qadimgi va zamonaviy 
odamlar ongini birlashtiruvchi va bir vaqtning o‘zida ajratuvchi hodisadir. Qadimgi 
sehr-jodu kabi uning zamonaviy ko‘rinishlari ham g‘ayritabiiy kuchlarga nisbatan 
xayoliy taʼsir ko‘rsatish, g‘ayritabiiy hodisalarni amalga oshirishdir.
Zamonaviy sharoitlarda sehr-jodu, tabiblar, dam soluvchi, duoxonlar 
faoliyatida keng tarqalgan. Masalan, o‘zbeklar duoxonlarga ko‘z tegishdan xalos 
bo‘lish uchun boradilar, insonga zarar yetkazgan “kinna”ning sehr kuchidan dam 
soluvchi xalos etishiga ishonadilar. Marosim shundan iboratki, dam soluvchilar kul 
solingan piyola ustida duolar o‘qiydilar va “chiq”, “chiq” so‘zlarini ishlatadilar. 
“Yomon ko‘zli” odam yugurayotgan otni to‘xtatishi, toshni bo‘lib tashlashi, boshqa 
odamni jinni qilib qo‘yishi mumkin degan gaplarga ishonuvchilar topiladi. XXI 
asrda ham bunday udumlar va sig‘inish marosimlari O‘zbekistonning baʼzi 
qishloqlarida uchraydi. Masalan, Xumson qishlog‘ida hozirgi vaqtda ham qo‘y yoki 
echkini muqaddas joylarda qurbonlik qiladilar. O‘lganlar ruhi tanasiz shaklda 
mavjud bo‘lishda davom etadi va vaqti-vaqti bilan tiriklarni kapalak ko‘rinishida 
yoki tushlarida yo‘qlab turadilar, degan animistik tasavvurlar Xumson qishlog‘i 
aholisiga ham xos. Tushlarida vafot etgan otasi yoki onasini, eri yoki xotinini, 
farzandi yoki boshqa yaqinlarini ko‘rgan odamlar, o‘z ko‘ngli va vafot etganlar 
ruhini xotirjam qilish uchun qo‘y, echki, tovuqni qurbonlik qilish marosimini
amalga oshiradilar. Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi Avestaning kelib 
chiqishini tadqiq etish shundan dalolat beradiki, yangi diniy tizimning roli va 
ahamiyati mustahkamlangan sari ilgarigi sig‘inishlar nafaqat orqaga surildi, balki 
odamlar ongida irim-sirimlar ko‘rinishida saqlangan holda mazkur tizim 
elementlariga aylandi. Shunday qilib, ilk diniy-falsafiy tasavvurlar o‘zgartirildi va 
o‘zida yangilik va eskilikni, anʼanaviylik va zamonaviylikni birlashtirgan diniy 
ongning yangi tizimiga kiritildi.
4
Марказий Осиё фалсафий тафаккурида “Авесто”нинг ўрни // Тўплам. Ўзбекистон Республикаси Фанлар 
Академияси И.Мўминов номидаги фалсафа ва ҳуқуқ институти. – Тошкент, 2012. – Б. 24. 

---

Zardushtiylik – politeistik eʼtiqoddan monoteizmga o‘tish davri, politeizm 
xudolari ibodatxonasida yerdagi va narigi dunyodagi yagona ijodkorni ilgari surgan, 
dinning totemizm, animizm, shamanizm va inson hayoti hamda mavjudligini sehr-
jodu bilan talqin qilish kabi ibtidoiy ko‘rinishlarini ham o‘z ichiga olgan 
ko‘pqatlamli dindir. Zardushtiylikning oliy ilohi Ahura Mazdadir.
Ahura Mazdaga oid turli fikrlar mavjud: baʼzi olimlar (E. Meyer) taxminiga 
ko‘ra ilohning nomi Zardushtning o‘zi tomonidan o‘ylab topilgan; boshqa bir 
olimlar u Eron qabilalarining oliy xudolari qatorida ilgari ham bo‘lgan va “Ahura”, 
yaʼni “hukmron” deb nomlangan. Bunday “Hukmron”lar – ahuralar Mitra va boshqa 
ilohlar edi. Oliy ahurani Mazda deb ataganlar. Bundan xulosa kelib chiqadiki, 
“Ahura Mazda”ning etimologik maʼnosi — “Donishmandlik hukmroni”, 
"Donishmand Xudo”.
Zardushtiylikni Eron xalqlarining qadimgi dini, deb hisoblagan E.A. Grantovskiy 
ham Ahura Mazda etimologiyasida “Donishmand Hukmron”ni ko‘radi
5
. 
Zardushtiylikda dualistik tafakkur o‘zining tabiatda ham, inson hayoti 
va jamiyatda ham yorug‘lik va zulmat, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va 
majruhlik, hayot va o‘lim va h.k. qarama-qarshiligida ifodalangan eng yuqori 
rivojlangan ko‘rinishiga ega. Tabiatda qarama-qarshi kurash olib boruvchi ibtidolar 
mavjudligi tushunchasi zardushtiylikda Ahura Mazda va Anhra Maynyu 
boshchiligidagi ikki qarama-qarshi kuchlarning qonunlashtirilgan tizimi sifatida o‘z
aksini topadi. Barcha ezgulik Ahura Mazdadan chiqadi, buzg‘unchilik esa Anhra 
Maynyu bilan bog‘liq.
Ahura Mazda qarorgohida tinch hayot barq uradi, haqiqat g‘alaba qozonadi, 
quyosh porlaydi, tiniq suv oqadi, muqaddas olov yonadi, Anhra Maynyu bilan esa 
baxtsizliklar, o‘lim, qish, yolg‘on, odamlar va mollarga zarar keltiruvchi har qanday 
zararkunanda qumursqalar va hayvonlar bilan bog‘liq.
Ahura Mazda Zardusht tasavvurida yangi taʼlimotni ifodalovchi sifatida unga 
yangi eʼtiqodni targ‘ib etishni topshiradi.
Avestada diniy va falsafiy g‘oyalar uyg‘unlashib ketgan. Bir tomondan biz 
mifologik obrazlar va fikrlarning sodda shakllarini ko‘ramiz. Umumiy tushunchalar, 
g‘oyalar insoniylashtiriladi, alohida mavjudotlarga aylantiriladi, ikkinchi tomondan, 
umumlashgan, abstrakt g‘oyalar, diniy-axloqiy va falsafiy tushunchalar erkak va 
ayol mavjudotlar qiyofasida gavdalanadi.
5
Грантовский Э.А. Зороастризм. //Философская энциклопедия. Т. 2.- М.: Советская энциклопедия, 1962.- Б. 
185

---

Insoniylashtirilgan yaxshi axloqiy sifatlar Ahura Mazdaning Anhra Maynyu 
jinlariga qarshi kurashuvchi sofdil targ‘ibotchilar va yordamchilar siymosida 
gavdalantiriladi. Anhra Maynyuning yomon va zararkunanda jinlari salbiy axloqiy 
ishlarni aks ettiradi. Ahura Mazdaning yorqin va mehribon yordamchilari samolarda 
yashaydilar, Anhra Maynyuning qorong‘u va yovuz jinlari esa yer ostini afzal 
ko‘radilar.
Zardushtiylikda “Yaxshi fikr” dastlab Ahura Mazdaning atributi sifatida 
talqin etiladi. Lekin o‘sha zahotiyoq u odamlarga yordamga keluvchi mustaqil 
ilohga aylanadi. Insoniylashtirilgan Yaxshi fikr Ahura Mazdaning yaqin atrofi 
hisoblanmish “o‘lmas avliyolar” (amesha spenta) kengashida birinchi o‘rinni 
egallaydi. “Yaxshi fikr” ilohi foydali hayvonlar himoyachisidir. Minglab quyi 
ilohlar – g‘alabalar, tinchlik, haqiqat, qudrat kabi abstrakt g‘oyalarning 
insoniylashgan ko‘rinishidir. Shuningdek, quyosh, oy, yer, havo, olov va suv ruhlari 
ham yazatlarga taalluqlidir
6
. 
Xuddi shunday tarzda Anhra Maynyu atributlari ham insoniylashtirilgan: 
devlar, parilar, ajdaho, ilonlar va boshqa yovuz ruhlar ham gunoh, yolg‘onchilik, 
jaholat, yovuzlik timsollari hisoblanadi. 
Shu bilan birga, zardushtiylik dualizmi doktrinasi (ikki qarama-qarshi kuchlar 
kurashi) maʼlum turg‘unligi bilan ajralib turadi. Ahura Mazda faoliyati sohasiga 
qora kuchlar kirib bormaguncha, dunyoda harakat sodir bo‘lmaydi. Anhra Maynyu 
o‘zining qora kuchlari bilan Ahura Mazda dunyosiga hujum qilganidan so‘ng, 
dunyoda harakat boshlanadi. Fazoviy jismlar harakat qila boshlaydi, quyosh 
dunyoga yanada issiqroq nur sochadi, yomg‘irlar yog‘adi, tog‘lar paydo bo‘ladi, 
daraxtlar o‘sadi, yulduzlar koinotni bezaydi va yo‘lovchilarga yo‘l ko‘rsatadi. Oy 
dunyoga xotirjamlikni yoyadi va h.k. Lekin Ahura Mazda yulduzlar yordamida har 
bir sayyorada Anhra Manyu kuchlarini bartaraf etadigan jismlarni paydo qiladi. 
Bular — Tir (Merkuriy), Tishtriya, Baxrom (Mars) – Veretragn, Ormuzd (Yupiter) 
– Ahura Mazda, Naxid (Venera) – Anaxita
7
. 
Vaqtning mangu davom etishi Ahura Mazda buyrug‘iga binoan 
chegaralangan doiraga ega bo‘ladi va 12 ming yilni o‘z ichiga oladi, mana shu vaqt 
davomida dunyoda har uch ming yilda to‘rt marotaba o‘zgarish yuz beradi. Birinchi 
davrda Ahura Mazda g‘oyalar dunyosini yaratadi. Mazkur ideal dunyoda Ahura 
6
Маковельский А.О. Авеста.- Баку.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960.- Б. 97. 
7
Соколов С.Н. Зороастризм. Авеста в русских переводах (1861—1996).- СПб.: “Журнал “Нева”, “Летний Сад”,
1998. Б. 17. 

---

Mazda tomonidan keyinchalik moddiy dunyoda yaratiladigan barcha narsa obrazlari 
mavjud bo‘ladi.
Ikkinchi davrda Ahura Mazda osmon, yulduzlar, oy va quyoshni yaratadi. 
Aynan shu davrda Anhra Maynyu osmoni falakka kirib boradi, u yerda osmon 
jismlari bir xilda harakatlanishiga xalaqit beruvchi yovuz sayyoralarni, kometalarni 
va meteorlarni yaratadi. Ikki qarama-qarshi kuchlarning ochiq kurashi yuz beradi. 
Har ikkala taraflar ular yaratgan narsalarni qo‘llab-quvvatlovchi kuchlarni 
to‘playdilar. Bu kurash natijasida butun dunyo harakatga keladi, Ezgulik va 
Yovuzlik dunyosi paydo bo‘ladi. 
Ahura Mazda har bir sayyoraga Anhra Maynyudan himoya qiluvchi o‘zining 
ezgu ruhlaridan birini qo‘yib chiqadi. Bu davr ham uch ming yil davom etadi. 
Dunyoni yaratish bu bilan tugallanmaydi. Rivoyatlardan biriga ko‘ra, Ahura Mazda 
yana uch ming yil ichida “butun dunyoni o‘zining tanasida yaratadi, keyin boshidan 
osmonni, oyog‘idan – yerni, ko‘z yoshlaridan – suvni, sochlaridan – o‘simliklarni, 
ruhdan – olovni” yaratdi”
8
. 
Zardushtiylik rivoyatlariga binoan harakat zardushtiylikda nihoyatda 
qadrlangan eʼtiqodlardan biri — suvning mavjudlik manbai hisoblanadi.
Yomg‘irlar va yerda suvning tarqalishi yulduzlarga bog‘liq. Suv tabiatda tirik 
mavjudotlar tanasidagi qon harakatlanishini eslatadi. Xuddi hayvon tanasida qon 
mangu aylanishda bo‘lganidek, suv ham dastlab yerga quyiladi va odamlar, 
hayvonlar hamda o‘simliklar tomonidan qo‘llaniladi va bunda o‘zining birlamchi 
tozaligini yo‘qotib boradi. Yer yuzida ifloslangan suv dengizda tozalanadi,
keyinchalik esa Vorukash ko‘liga quyiladi, u yerdan dunyo charxpalagi sababli 
o‘zining dastlabki holatiga qaytadi. Bu bilan suvning odamlar, hayvonlar, 
o‘simliklar hayot manbai sifatidagi mangu to‘kinligi taʼminlanadi.
Anhra Maynyu ham qo‘l qovushtirib o‘tirmaydi, balki qarshilik ko‘rsatish 
usullari va vositalarini izlaydi. U suvni ifloslantiradi, quyoshni tuman bilan o‘raydi, 
turli kasalliklarni tarqatadi, bog‘larni quritadi, yaylovlarni bo‘shatadi va oxir-
oqibatda buqani hamda birinchi odam Gayomartni o‘ldirishga muvaffaq bo‘ladi.
Biroq u hayot va rivojlanish manbalarini batamom yo‘q qilishga ojiz edi. Buqa va 
odam urug‘idan yana hayvonlar, erkaklar va ayollar paydo bo‘ladi, ulardan inson 
qavmi yuzaga keladi.
8
История таджикского народа. Т. I.- М., 1963.Б. 181. 

---

G. Ritter o‘zining “Falsafa tarixi” kitobida Avesta matnlarida diniy o‘gitlar, 
afsonaviy xurofotlardan tashqari falsafiy ong elementlarini ham ko‘radi
9
. 
Gegel boshqa faylasuflardan farqli ravishda zardushtiylik falsafasini anglab 
yetadi. Din falsafasi bo‘yicha maʼruzalarida Gegel xudo – bu ruh, barcha dinlar 
xudosi ham ruh, degan fikrni ilgari suradi. Uning fikricha, din subyektiv ongga 
asoslangan bo‘lib, maʼnaviyat empirik ybo‘lishi mumkin, keyinchalik esa u empirik 
ong sifatida tabiat tomonidan yaratilgan narsani o‘zining xudosi deb hisoblashi 
mumkin. Shuning uchun maʼnaviyat ongning tarkibiy qismi, xudo esa tabiat 
mavjudoti sifatida ham ana shu ong predmeti bo‘lishi mumkin. Bundan kelib chiqib 
Gegel "Xudo tabiiy mavjudot, u o‘z mohiyatiga ko‘ra ruhdir”
10
degan xulosaga 
kelgan. 
Bu taʼrifni Gegel har qanday dinning asosi deb hisoblaydi, unda tabiat hodisalari 
inson obrazi, shaxs, ruh, ong ko‘rinishida taqdim etilgan. Tabiat predmetlari – 
quyosh, daraxtlar va h.k.larni insoniylashtirish yuz beradi. Binobarin, inson — bu 
xudo yoki xudo bu inson, xudo empirik ko‘rinishda, inson obrazida mavjud
11
. 
Gegel fikricha, yaxshilik tabiatning barcha ko‘rinishlari va insonda 
substansiya sifatida mavjud, ikkinchi tomondan, u boshqada mutlaq qarama-qarshi 
sifatda namoyon bo‘ladi, ana shu boshqa narsa yomonlikdir.
Ana shunday dialektik ziddiyatlarga asoslangan Gegel sharqona dualizmning 
ikki qarama-qarshi tomonlarini ko‘rsatib o‘tadi: yaxshilik saltanati va yomonlik 
saltanati. Diniy ongda mazkur ulug‘ qarama-qarshilikka umumiy abstraksiya orqali 
erishiladi. Gegel fikricha, bu intiho va cheksizlik, yorug‘lik va zulmat, Ariman va 
Ormuzd qarama-qarshiligi bo‘lib, ular doimiy kurashda bo‘ladilar va oxir-oqibatda 
ezgulik yovuzlik ustidan g‘alaba qozonishi kerak. “Yorug‘lik, — deb yozadi Gegel, 
— cheksiz tarqaluvchi bo‘lib, uning tezligi fikr tezligiga tengdir; biroq uning 
namoyonligi haqqoniy bo‘lishi uchun u qandaydir zulmat ustiga tushishi kerak. Toza 
yorug‘lik hech nimadan darak bermaydi. Aynan mana shu boshqa bir narsaning 
mavjudligida u maʼlum bir ko‘rinishga ega bo‘ladi va shu bilan yovuzlik bilan 
qarama-qarshilikka kirishadi”
12
. 
Gegel fikricha, umumiy din falsafasidan keyin Zardusht asos solgan “qadimgi 
eronliklar” dini bevosita yorug‘lik va ezgulik diniga o‘tadi. Uning taʼkidlashicha, 
hatto XIX asrda ham ana shu dinni eʼtirof etuvchi bir qator jamoalar bo‘lib, ular 
9
Авеста в русских переводах. (1861-1996), СПб.: “Журнал “Нева”, “Летний Сад”, 1998. Б.34. 
10
Гегель. Асарлар тўпл. Т.2.- М., 1977. Б.7. 
11
Ўша ерда. 
12
Ўша ерда. Б.14. 

---

Bombeyda, juda ko‘p neft manbalari bo‘lgan Qora dengiz bo‘ylarida, Bakuda 
joylashgan. Mana shu tasodifiy holat bilan baʼzida eronliklarda olov qadriyat 
predmeti hisoblanganligini tushuntirib berishga intilganlar.
E.A.Taylor taxminiga ko‘ra, Avestaning dualistik taʼlimoti koinotda ikki 
qarama-qarshi hodisa, hayot va o‘limni yaratgan egizak aka-ukalar haqidagi 
afsonaga asoslangan qadimgi ibtidoiy-dualistik dunyoqarashni aks ettiradi. 
Bizningcha, ikkinchi taxmin to‘liq bo‘lmasa-da, qisman turli mifologik tasavvurlar, 
udumlar, marosimlar tabiatni ilohiylashtirish yuzaga kelishiga asos bo‘lgan 
politeizm bosqichidagi dualistik dunyoqarash ildizlari va mohiyatini ochib berishga 
olib keladi. E.A.Taylor shuni isbotlaydiki, insoniyat ibtidoiy-jamoa tuzumining ilk 
bosqichlaridayoq tabiat va inson hayotida mavjud va doimo chambarchas bog‘liq 
birlik va qarama-qarshilikni, yaʼni tug‘ilish va o‘lim, bolalik va keksalik, yorug‘lik 
va zulmat, issiq va sovuq, havo va suv va h.k.lar o‘rtasidagi ziddiyatlarni anglay 
boshlaganlar. Tabiat, jamiyat va insonning bunday tabiiy-tarixiy evolyusiyasi vaqt 
o‘tishi bilan odamlar ongida oxir-oqibatda dualistik dunyoqarashni tashkil etgan 
holda o‘z aksini topadi. Avestaning juda ko‘p joylari va qismlarida keyinroq paydo 
bo‘lgan dunyoqarash tasavvurlari (qabilachilik va quldorlik davrlariga xos bo‘lgan) 
bilan bir qatorda totemistik hamda animistik tasavvurlar bilan bog‘liq ibtidoiy-jamoa 
madaniyatiga mansub tasavvur va obrazlar mavjudligi shundan dalolat beradiki, 
dualizm faqatgina qabilalarni o‘rab turgan tabiatning emas, balki umuman inson 
abstrakt tafakkuri shakllanish va rivojlanishidagi maʼlum bosqichni ham aks ettiradi.
Dualizm – bu odamlar va jamiyatning chegaralangan ijtimoiy-tarixiy 
amaliyoti natijasi, inson va jamiyatdagi ko‘p qirrali ruhiy holatlarni mifologik 
obrazlar orqali anglashga intilishdir; ikkinchidan, dualizm ildizlarini qabilalar 
antogonizmi, yaʼni o‘troq dehqonchilik bilan shug‘ullangan (eronliklar) hamda 
chorvachilik 
bilan 
mashg‘ul 
ko‘chmanchilar 
(O‘rta 
Osiyoliklar)ning 
antagonizmidan izlash unchalik to‘g‘ri bo‘lmagan fikrdir. Ibtidoiy dualizmga 
to‘xtalar ekan, L.YA. Shternberg shuni qatʼiy isbotladiki, zardushtiylik dualizmi 
favqulodda yuzaga kelmagan va bir davr, hattoki payg‘ambar bo‘lsa ham bir 
shaxsning dunyoqarashi emas, balki inson va uning ongi tarixiy evolyusiyasining 
mahsulidir. “Yovvoyilarda”gi va forslarning ulkan Ormuzd hamda Ariman 
konsepsiyalarida ezgu va yovuz ruhlarga ishonish o‘rtasidagi tafovut faqat darajasi 
bilan farq qiladi”
13
, deb yozadi L.YA. Shternberg. XX asrning 30-yillarida 
S.P.Tolstov, zardushtiylik dunyoqarashidagi ibtidoiy kosmogonik dualizm 
manbalari haqida fikr yuritib, shunday qiziqarli xulosaga keladiki, unga ko‘ra 
zardushtiylik dualizmi o‘z ildizlariga ko‘ra fratriyalar dualizmiga borib taqaladigan 
13
Штернберг Л.Я. Первобытная религия.- Л., 1936. Б. 525. 

---

ibtidoiy dual mifologiyadir
14
. E.A.Taylor taxminiga yaqin mazkur faraz yorug‘ va 
qorong‘u kuchlar, tabiat, inson va jamiyatdagi yaratuvchi va buzg‘unchi ibtidolarni 
tasdiqlash uchun bir-biri bilan kurashgan egizak aka-ukalar haqidagi ibtidoiy 
afsonaga asoslanadi.
“Varvarlik” davrining aynan shunday rivoyatlari turli 
xalqlarda bo‘lganidek, Avestaning eng qadimgi qismlaridan topish mumkin. “Ikki 
ruh, ikki egizak dastlab o‘zlaridan toza va toza bo‘lmagan fikrlar, nutqlar va ishlarni 
chiqardilar” (Yasht, XXX, 3)
15
.
Mana shu nuqtai nazardan kelib chiqib, S.P.Tolstov zardushtiylik dualizmi 
qadimgi ariy politeizmining o‘zgartirilgani emas, balki ibtidoiy ong taraqqiyotining
politeizmdan ham qadimroq animistik bosqichini aks ettirishini ko‘rsatib, 
zardushtiylik dualizmini hind Vedalaridan keltirib chiqarishning ham behudaligini 
qatʼiy man etadi. S.P.Tolstov hind-eron dualizmini Avesta dualizmiga nisbatan 
ancha sodda, deb hisoblaydi. Uning taʼkidlashicha, “Avesta dini hali xudolarni 
bilmaydi. U butunlay animistik xarakterga ega va unga xos bo‘lgan axloqiy dualizm 
bo‘yog‘i unda Veda politeizmiga nisbatan oliy darajadagi hodisani ko‘rish huquqini 
bermaydi. Vedalarning buyuk ilohlari bo‘lgan devlar Avestada endi paydo bo‘la 
boshlaydi. Unda hamon ruhlar – agurlar va ibtidoiy odamlar sig‘inadigan 
qahramonlar hukmrondir”
16
. 
Tarixiy vaziyatlar va sharoitlar o‘z ishini ko‘rsatadi. Zardushtiylik va 
Avestaning yuzaga kelishi misolida shunday metamorfozani kuzatish mumkinki, 
agar Ahura Mazda va Anhra Maynyu o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki dushman — aka-
uka egizaklar haqidagi ibtidoiy rivoyatni ifodalagan bo‘lsalar, Avesta va paxlaviy 
adabiyotida ular o‘zgartiriladi, yo ezgulik yoki yovuzlik qiluvchi buyuk ilohlarga 
aylantiriladi. Mana shuning uchun ham zardushtiylik eʼtiqodida dualizm ongning 
yanada aniqroq va tizimlashtirilgan shaklida qatnashadi. 
Zardushtiylikning boshqa bir ajratib turuvchi xususiyati “Teologiya, (Xudo 
haqidagi taʼlimot) yaʼni ibtidoning oxirgi intihosini oldindan ko‘ra olish asosida 
yaratish jarayonining maqsadga muvofiq ilohiy dasturlashtirilishi haqidagi 
tushunchadir. Zardushtiylikda jismoniy dunyo ilohlar ongida avval mavjud bo‘lgan 
moddiy bo‘lmagan arxetiplarning namunalari asosida yaratilgan. Ana shu o‘tib keta 
boshlagan dunyoga ezgulik va yovuzlik kurashi maydoni bo‘lish belgilangan edi, 
aks holda u mangu davom etgan bo‘lar edi. Boshqa hech qaysi bir dinda oliy ilohni 
o‘zi yoki vositachi – demiurglari, “dastlabki ruhlari” orqali uning uchun unchalik 
muvofiq bo‘lmagan hunarmandchilik ishlab chiqarish mehnatiga kirishishga 
14
Қаранг: Толстов С.П. Черты общественного строя восточного Ирана и Средней Азии по Авесте.// История 
СССР. Ч. I-II. - М.-Л., 1939. Б.186-187. 
15
Толстов С.П. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования.- М.: Наука, 1948. Б.290. 
16
Ўша ерда. 

---

undovchi sabablar, yaratish maqsadlari haqidagi masala qo‘yilmagan edi, faqatgina
ko‘hna mehnat bundan mustasno bo‘lib, uning motivlari baribir o‘ta sodda va 
individual psixikaning axloqiy prinsiplari bilan bog‘lanmagan”
17
. 
Chindan ham asotiriy tafakkur borliqning mohiyatini xayolot orqali 
jonlantiradi, turli timsoliy qiyofalar yaratadi. Ularning o‘zaro munosabatini esa 
yerdagi kundalik real manzaralar qolipi orqali idrok etishga urinadi. Shu kabi 
yondashuv tamoyili Avesta uchun ham begona emas. Jumladan, Avestada 
kosmogonik tasavvurlar bir turkumni tashkil etadi. Masalan, osmon “Ahura 
Mazdaning ustidagi libosning etagi”
18
, kurrai zaminning yumaloqligi, borliqning 
“old” va “orqa” tomoni – janub va shimol timsollari. Bu tushunchalarning axloqiy-
falsafiy asosda ezgulik va yovuzlik, yorug‘lik va zulmat tushunchalariga 
bog‘liqligining ko‘zda tutilishi – bularning barchasi diniy tizim yuzaga kelgunga 
qadar asotiriy tafakkur mevasi ekanligi muhim va eʼtiborga loyiq holatlardir. 
Avestani tushunishda ayni shu mifologik qatlamning din tizimi doirasiga olib 
kirilishi muhim tarixiy yechim bo‘lgan deyish mumkin
19
.