1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Xalifalar al-Mansur (754-776), Horun ar-Rashid (786-809), Ma’mun (813-833) 
hukmronligi davrida hind va yunon adabiyotlaridan qilingan tarjimalarga qiziqish ayniqsa 
kuchaydi, Aristotel, Galen, Gippokrat, Arximed, Yevklid kabi yunon faylasuflarining ilmiy merosi 
о‘rganildi. IX asr boshida Bag‘dodda «Dor ul hikmat» «Bilim uyi» tashkil etildi. Bu dargohda 
xalifalikning turli shaharlaridan taklif qilingan olimlar astronomiya, tibbiyot, tarix, geografiya, 
kimyo, falsafa va boshqa fanlarni sinchiklab о‘rgandilar.
IX asrlar boshlangan arab istilosiga qarshi kurash mustaqil davlat qurish va xalifalikka 
qaramlikdan xalos bо‘lish uchun kurashga aylandi. Natijada Markaziy Osiyo mо‘g‘ullar istilosini 
boshdan kechirdi va unga qarshi kurash jarayonida XIII asr boshlarida bir necha davlatlar – 
Tohiriylar, Somoniylar, Saljuqiylar va G‘aznaviylar davlatlari paydo bо‘lib, ular keyinchalik tor-
mor qilindi.
IX asr boshlarida dastlab Somoniylar davlati vujudga kelgan bо‘lsa, XIII asrning 20-yillarida 
Xorazmiylar davlati mо‘g‘ullarning uzluksiz hujumi ostida qoldi. Biroq, kо‘p asrlik urushlarga 
qaramay, Markaziy Osiyoda madaniyat, fan, san’at va adabiyot rivojlanishda davom etdi.
Bu davrda al-Xorazmiy, Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy va boshqa buyuk allomalar 
yashab ijod qildilar.
Ular yaratgan asarlar ahamiyatiga kо‘ra о‘sha davrni Markaziy Osiyo uyg‘onish davri deb 
nomlash mumkin. Uyg‘onish davri fani va madaniyatining о‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: 
1. Barcha odamlarni ma’rifatli qilishga intilish, bu yо‘lda о‘tmish merosidan, va qо‘shni 
mamlakatlarning fan, madaniyat yutuqlaridan foydalanish, tabiiy-falsafiy va ijtimoiy fanlarni 
rivojlantirish; 
2. Tabiatni о‘rganish, tabiiy-ilmiy bilimlarni, oqilonalikka tayanib rivojlantirish, aqlning 
kuchiga ishonish, asosiy e’tiborni haqiqatni bilishga qaratish, haqiqatni inson bilimining negizi 
deb bilish; 
3. Insonga xos tabiiy, badiiy, ma’naviy fazilatlarini yuksaltirish, insonparvarlikni ulug‘lash, 
barkamol avlodni tarbiyalashda oliy ma’naviy qonunlarga rioya qilish.
4. Universalizm – borliq va ijtimoiy hayotning barcha muammolariga qiziqish bu davr 
madaniyatining muhim jihatlaridir.
Bu davr madaniyati umuminsoniy qadriyatlarning rivojlanishiga xizmat qilgan. Savdo-
sotiqning rivojlanishi, iqtisodiy aloqalarning kengayishi, xalifalikning turli viloyatlari о‘rtasida 
madaniy qadriyatlar almashinuvi va uning boshqa mamlakatlar bilan aloqalarining kuchayishi, 
tabiiy va madaniy boyliklar, turli xalqlarning an’analari, tili va tarixini о‘rganish bilishning eng 
tо‘g‘ri yо‘llari va usullarini yaratish, bilish jarayonining butun apparatini takomillashtirishga 
bо‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Fanning optika, matematika, astronomiya kabi tarmoqlarining jadal 
rivojlanishi tabiatni chuqur о‘rganish va tadqiqot metodlarini kengaytirishga imkoniyat yaratdi. 
О‘rta asrlarda Sharq falsafasi mifologiya va din qо‘ynidagina emas, balki fan qо‘ynida ham 
rivojlanadi. Sharq olimlari matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot, tarix, alximiya sohasida 
qо‘lga kiritgan yutuqlar ma’lum. Odatda tabib, munajjim, sayyoh bо‘lgan Sharq faylasuflari 
asbtrakt mulohazalardan kо‘ra kо‘proq tabiatshunoslik va tajribaga tayanganlar.
Sharq falsafiy tafakkurining yirik namoyandalari orasida о‘rta osiyolik mashhur faylasuf, 
qomuschi-olim, Yaqin va О‘rta Sharqda aristotelizm asoschilaridan biri Forobiy, buyuk faylasuf 
va tabib Ibn Sino (Avitsenna), atoqli astronom, matematik, shoir va mutafakkir Umar Xayyom, 
tabib va faylasuf Ibn Rushd (Averroes) bor.

---

Forobiy (870-950) falsafa va tabiiy fanlar tarixiga oid yuzga yaqin asar muallifidir. U fanlar 
bilish vositalari ekanligidan kelib chiqqan. Bunda mutafakkir nazariy (mantiq, falsafa, tabiiy 
fanlar) va amaliy (axloq, siyosat) fanlarni farqlagan. Fanlar tizimida u insonga haqiqiy bilimni 
soxta bilimdan farqlash imkonini beruvchi mantiqni birinchi о‘ringa qо‘ygan. Ayni shu sababli 
faylasuf inson tafakkuriga alohida e’tibor bergan. Aynan falsafa insonga borliqning mohiyatini 
tushunish imkonini beradi. Borliq «yagona» va ayni vaqtda «kо‘p»dir. Borliqning mazkur holati 
emanatsiya, ya’ni «yagona» muhitdan borliqning turli muhitlari kelib chiqishi mahsulidir. Forobiy 
asarlarida dunyo bir-biriga kiruvchi tо‘qqiz gumbaz kо‘rinishida namoyon bо‘ladi. Bu 
gumbazlarda ularning Yer atrofida aylanishi sababi hisoblangan jonlar yashaydi. Gumbazlar о‘z 
harakatini dastlabki turtkidan boshlagan. Forobiy dunyoning rang-barangligini tushuntirish uchun 
Aristotelning shakl va materiya haqidagi ta’limotidan foydalangan. U jonning umrboqiyligi 
haqidagi masalada Platon fikriga qо‘shilmagan, chunki uning paydo bо‘lishi va о‘limi tananing 
paydo bо‘lishi va о‘limi bilan bir vaqtda yuz beradi, deb hisoblagan. Ayni shu sababli Forobiyda 
bilish nazariyasi Platondagi kabi xotirlash nazariyasi emas, balki dunyoni sezgi va aql birligi 
sifatida anglab yetish nazariyasidir. Bunda aqlli jon narsalar tabiatini sezgilar idrokidan foydalanib 
anglab yetadi. Narsalarning mohiyati aql bilan anglab yetiladi. Bunda aql avvalo mantiqqa 
tayanishi, lekin sezgi a’zolari beruvchi materialdan foydalanishi lozim.
Forobiy borliqning birinchi sababi va harakat manbai sifatida Xudo mavjud deb hisoblagan 
bо‘lsa-da, uning falsafasi bilish va borliqning murakkab masalalarini yechishga intilish bilan 
tavsiflanadi. Ayni shu sababli faylasuf borliqning holatlarini, uning shakllarini: oddiy elementlar 
– havo, olov, yer, suvni; shuningdek minerallar, о‘simliklar, hayvonlar, inson va osmon jismlarini 
sinchiklab о‘rganadi. Shu tariqa u tashqi dunyoning obyektiv mavjudligiga urg‘u beradi. 
Forobiyning falsafiy qarashlari Sharq falsafasining rivojlanishiga kuchli ta’sir kо‘rsatdi.
Forobiyning gnoseologiyasi tabiatshunoslik, matematika, musiqa, tilshunoslik va boshqa 
fanlar sohasidagi bilimlarga asoslanadi. U tabiat insondan tashqarida va unga bog‘liq bо‘lmagan 
holda mavjuddir, deb hisoblaydi. Farobiy fikricha, obyekt subyektga qadar mavjud bо‘lgan. 
Seziladigan narsalar sezgilardan oldin paydo bо‘lganidek, bilish mumkin bо‘lgan narsalar ham 
bilishdan oldin paydo bо‘lgan.
Forobiy 
fikricha, 
inson 
bilimlarni 
tashqi 
dunyodagi 
hodisalarni 
bilish 
jarayonida 
о‘zlashtiradi. Bu jarayon sezish, idrok etish, xotira, tasavvur qilish va eng muhimi – mantiqiy 
mulohaza yuritish, tafakkur kabi usullarni qamrab oladi. Bu vositalar yordamida inson fanni 
о‘rganadi. Forobiy «Fan va san’atning о‘ziga xos xususiyatlari» asarida tabiatni bilishning 
uzluksizligini, bilish – bu bilishdan bilimga, sababni bilishdan oqibatni bilishga, hodisani bilishdan 
mohiyatni bilishga eltuvchi yо‘l ekanligini qayd etadi.
Forobiy fikricha, inson paydo bо‘lganidan sо‘ng avvalo «oziqlantiruvchi kuch» paydo 
bо‘ladi, uning yordamida oziqlanish jarayoni yuz beradi. Sо‘ngra sezgi organlari paydo bо‘ladi, 
ular insonga sezish, tasavvur qilish qobiliyatvaxotirani beradi. Shundan keyingina inson «orzu 
kuchi» yordamida bilim va hunarlarni о‘zlashtiradi, foydali narsalarni foydasiz narsalardan 
farqlaydi, о‘z xulq-atvorini tartibga soladi. Forobiy insonning barcha kuchlari ma’lum sezgi 
organlari bilan moddiy sabab orqali bog‘lanadi, bu kuchlarning birortasi ham moddiy sababsiz 
mavjud bо‘la olmaydi, deb hisoblaydi.
Forobiy inson ruhining bir tanadan boshqa tanaga о‘tishini qat’iyan rad etadi va ruh ham, 
tana kabi substansiyalarning individual birligidan iborat, deb hisoblaydi. Uning fikri noizchil 
bо‘lgan. Bunday noizchillik Aristotelning bilish nazariyasida ham kuzatiladi.
Aristotelga ergashib Forobiy ham ayrim narsalar birlamchi, mavjud tushunchalar va g‘oyalar 
– ikkilamchidir va ular aqlda muayyan narsalarning mavhumlashishi natijasida paydo bо‘ladi, deb 
hisoblaydi. Forobiyning bu g‘oyalari universaliyalar va umumiy tushunchalar haqidagi 
qarashlarida yanada aniqroq namoyon bо‘ladi. Universaliyalar mavjud bо‘lgani uchun ham 
umumiy tushunchalar mavjuddir, deb hisoblaydi buyuk mutafakkir.
Bilish bosqichlari о‘rtasidagi farqlarni tushunish Forobiyga bilish yо‘llari tо‘g‘risida 
mulohaza yuritish imkonini beradi. Bilishning fiziklar foydalanuvchi birinchi yо‘li sezishdan 
boshlanishi lozim, chunki tana sezgiga yaqinroqdir. Bu hol sezgilar muayyan narsalarni aks 

---

ettirishi bilan izohlanadi. Narsalar sezgi organlarida aks etgach, jismni va uning yuzasi, chiziqlari 
va nuqtalarini mavxum о‘rganishga о‘tishi lozim. Matematiklar jismning u yoki bu jihatlarini 
teranroq bilish uchun foydalanuvchi bilishning ikkinchi yо‘li mavhumlashtirishdan boshlanishi 
darkor. Bilishni mavxum nuqtadan boshlagan aql muayyan jism bо‘ylab harakatlana boshlaydi, 
mavxum chiziq, yuza, jismni anglaydi va sо‘ngra muayyan jismni tushunib yetadi.
Forobiy g‘oyalari nafaqat Sharq fanining, balki G‘arb ijtimoiy-falsafiy tafakkurining 
rivojida ham muhim rol о‘ynadi.